Beata Przyborowska
Struktury zespołowe w kształceniu
Zmiany dokonujące się w Polsce i na świecie w jaskrawy sposób ujawniły nieprzystosowanie teorii i praktyki edukacyjnej do nowych wymagań i aspiracji edukacyjnych nowoczesnego społeczeństwa, które w latach dziewięćdziesiątych określono również mianem informacyjnego. Objawy niezadowolenia z tradycyjnego systemu kształcenia są widoczne prawie w każdym kraju. Znajdują one wyraz w różnych raportach, publikacjach oraz w alternatywnych reakcjach ze strony praktyki edukacyjnej.
Poszukiwanie dróg wyjścia ze stanu kryzysu edukacji szkolnej staje się potrzebą społeczną, a zarazem wyzwaniem dla współczesnych nauk społecznych. Poszukiwanie modelu nowoczesnej instytucji edukacyjnej wiąże się z pytaniami, w jakim kierunku powinny się zmieniać instytucje edukacyjne, aby spełniać potrzeby nowoczesnego społeczeństwa; jaka będzie treść i kształt organizacyjny instytucji wychowania, które uzupełni, a być może całkowicie zastąpi tradycyjne struktury kształcenia? Odpowiedzi na te pytania nie można udzielić bez odniesienia się do podobnych problemów, z jakimi spotykają się także inne instytucje społeczne.
Instytucja wychowania, rozpatrywana również w aspekcie strukturalnym i organizacyjnym, podobnie jak inne instytucje społeczne powstała, rozbudowuje się oraz rozwija w ścisłym związku z procesem modernizacji. Musi się przystosować do nowych warunków, jakie powstają w zmieniającym się społeczeństwie. W rozwiniętych gałęziach przemysłu, w sferze badań naukowych, usługach kształtują się lepiej przystosowane do funkcjonowania w nowych, złożonych i nieprzewidywalnych warunkach, struktury organizacyjne nowego typu, które są zdolne do przyswajania, tworzenia i wdrażania innowacji, szybkiego reagowania na zmieniające się potrzeby społeczne. Przewiduje się, iż zaczną się one pojawiać również w pozostałych sferach ludzkiej działalności, m.in. w edukacji.
Wiele nowocześnie zarządzanych organizacji opiera swoje działanie na strukturach zespołowych. Istotą struktury zespołowej jest tworzenie zespołów zadaniowych. Podstawą takich struktur są zespoły powoływane ad hoc w celu realizacji konkretnego zadania lub rozwiązania konkretnego problemu. Termin adhokracja, wprowadzony przez Warrena Bennisa, miał oznaczać organizacje o strukturze tymczasowej.
Organizacje przyszłości
Struktury okresowe będące najczęściej elementami większej formy biurokratycznej, choć mogą również występować w czystej postaci, są nowymi typami w tradycyjnej strukturze, która jest zmuszona funkcjonować w ciągle zmieniającym się otoczeniu. Struktura zespołowa na ogół towarzyszy lub funkcjonuje w obrębie struktury hierarchicznej (biurokratycznej), ale jej nie zastępuje. Uczestnicy tych struktur mają stały przydział (stanowisk) w strukturach hierarchicznych. Są oni powoływani do struktur zadaniowych na czas trwania zadania. Mogą być całkowicie lub częściowo zwolnieni z wykonywania obowiązków w macierzystej komórce. W skład danego zespołu mogą być powoływani również specjaliści z zewnątrz, którzy są okresowo zatrudniani w danej organizacji.
Nadejście takich struktur (nazywanych strukturami innowacyjnymi przejściowymi) sygnalizował w latach 60. A. Toffler w książce Szok przyszłości. Stwierdza on także, że im szybszy jest proces zmian zachodzący w danym środowisku, tym krótszy okres funkcjonowania form organizacyjno-strukturalnych. Struktury jednorazowe są to zespoły ludzi powołane do rozwiązania specjalnych zadań krótkoterminowych. Po wykonaniu zadania zespół dokonuje samorozwiązania. Struktury typu przejściowego w odróżnieniu od struktur typu biurokratycznego w założeniu są planowane jako tymczasowe Struktury tego typu są najczęściej powoływane po to, aby uporać się ze szczególnie ważnymi lub nietypowymi problemami.
Najnowocześniejsze typy struktur organizacyjnych charakteryzuje duża zmienność powiązań kooperacyjnych, a tworzenie zespołów ad hoc jest codzienną praktyką, a nie rozwiązaniem nadzwyczajnym. Zespoły zadaniowe wyróżniają następujące cechy: uczestnictwo w zespołach jest dobrowolne, tworzenie zespołu jest stosunkowo szybkie, z pominięciem formalnych procedur kwalifikacyjnych, komunikacja ma w dużej mierze charakter nieformalny, kierownicy zespołów nadzorują pracę z zewnątrz, na skutek inicjatywy zespołu - zapobiega to biurokratyzacji zespołów.
Funkcjonowanie w strukturach powstających ad hoc rodzi zapotrzebowanie na nowy typ człowieka, którego cechują zdolności twórcze, samodzielność myślenia i który jest przygotowany do przejściowych więzi międzyludzkich. Dla systemu edukacji jest to poważne wyzwanie - ukształtować do funkcjonowania w takich strukturach ludzi, którzy muszą być mobilni, w stałym ruchu, przenosić się z miejsca na miejsce zarówno w pojęciu geograficznym, jak i przestrzennym.
Organizacje nowego typu są rozproszone. Ich pracownicy zatrudnieni są w różnych biurach i w różnych miejscach, noszą odmienne kapelusze i niekoniecznie zobowiązani są do lojalności w stosunku do jednej tylko organizacji. (...) Nie ma już potrzeby, żeby wszyscy pracownicy musieli być w konkretnym miejscu o określonym czasie do wykonania konkretnej pracy. Ich nazwiska nie muszą pojawiać się na tej samej liście płac. Dzisiejsza organizacja to miejsce o układzie 20/80, gdzie jedynie 20 proc. osób jest zatrudnionych na pełnych etatach. Pozostali pracownicy to dostawcy, zleceniobiorcy, pracownicy półetatowi lub specjaliści pracujący na własny rachunek. W coraz większym stopniu współczesna organizacja przekształca się w "szufladę kontraktów", zamiast być domem przeznaczenia dla wszystkich swoich pracowników. Organizację wirtualną niekoniecznie trzeba widzieć i utożsamiać z jednym miejscem (Charles Handy 1997).
Inne nowatorskie rodzaje tego typu struktur organizacyjnych noszą nazwy: struktury innowacyjne, "niezbędne dezorganizacje", korporacje wirtualne i organizacje zdezagregowane. Wspólną cechą struktur organizacyjnych tego nowego typu jest to, iż odpowiadają one organicznej koncepcji systemu zarządzania. Wyraża się to między innymi tym, iż:
systemy organiczne zmierzają do nadania organizacji maksymalnej elastyczności i zdolności przystosowania się do zmian w bezpośrednim otoczeniu, zwłaszcza technicznym i rynkowym;
budowa takiej struktury jest przeciwstawna do zasad budowy struktur hierarchicznych;
występuje w nich niestały podział zadań;
rozproszenie władzy w organizacji, jej znaczne zdecentralizowanie, stosunki zależności dominują nad stosunkami podporządkowania;
bardzo niski stopień sformalizowania; normy organizacyjne i przepisy są ograniczone do minimum, a margines swobody uczestników organizacji jest bardzo znaczny.
W strukturach różnego typu w gospodarce, administracji, a również coraz częściej w sferze kształcenia prognozuje się przejście się od form długotrwałych do krótkotrwałych, od zasady trwałości do zasady przejściowości, a struktura biurokratyczna będzie się zmieniać w adhokrację, strukturę innowacyjną lepiej odpowiadającą współczesnym wyzwaniom.
Struktury innowacyjne w kształceniu
Nie ulega wątpliwości, że organizacje innowacyjne będą się stopniowo pojawiać także w pozostałych sferach działalności zbiorowej, m.in. w oświacie. Także w sferze formalnego kształcenia i wychowania poszukiwanie "nowych produktów" (tj. inaczej i lepiej wykształconych ludzi) uległo w czasach najnowszych wyraźnemu przyspieszeniu - w odpowiedzi na zmieniające się w tym względzie wymagania życia zbiorowego (R. Schulz 1990).
Zmieniło się zewnętrzne i wewnętrzne środowisko sytemu oświatowego. Tak więc nowoczesne społeczeństwo potrzebuje struktur edukacyjnych nowego typu, mniej zbiurokratyzowanych, nowych ośrodków socjalizacji o wysokim potencjale innowacyjnym, które będą przygotowywać ludzi do funkcjonowania w różnego typu scharakteryzowanych wyżej innowacyjnych strukturach organizacyjnych. Obecnie uczniowie nie mają okazji się zapoznać z innymi formami organizacyjnymi, nie mają żadnej możliwości przygotowania się do ciągłej zmiany ról społecznych, tkwiąc w zbiurokratyzowanej strukturze, jaką jest szkoła. A przyjdzie im żyć i pracować w organizacjach nowego typu bez specjalnego do tego przygotowania, choć będą mieli za sobą wiele lat kształcenia w instytucjach edukacyjnych. Głos w tej sprawie zajęli twórcy Białej księgi.
Biała księga, podejmując rozważania dotyczące powstania społeczeństwa jutra, nie kwestionuje tradycyjnej drogi kształcenia opartej na zdobywaniu kwalifikacji formalnych (dyplomu). Każdy odpowiedzialny za kształtowanie własnych kwalifikacji człowiek powinien znaleźć dla siebie miejsce w instytucjonalnych systemach kształcenia. Jednostka nie musiałaby rozwijać swoich kompetencji wyłącznie w formalnym systemie nauczania, którym często jest zniechęcona, ale mogłaby się rozwijać w systemie bezpiecznej akredytacji,w sieciach wiedzy nieformalnej, które dzisiaj wydają się szybko rozwijać (ludowe uniwersytety, kolegia współpracy etc.).
Jest prawdopodobne, iż instytucje edukacyjne będą ewoluować jak inne organizacje nowoczesnego społeczeństwa w kierunku takich systemów działania, w których:
w zakresie produktów działalności szkolnej będą powstawały nowe wytwory dostosowane do potrzeb społecznych;
w zakresie behawioru szkoły - przejdzie się od zachowań replikacyjnych do innowacyjnych;
w zakresie strukturalnych właściwości szkoły nastąpi przejście od organizacji biurokratycznej do innowacyjnej.
być może przyszłość szkoły zostanie związana z alternatywną możliwością uczenia się w strukturze innowacyjnej, zwanej szkołą wirtualną.
Szkoła wirtualna
O wizji szkoły wirtualnej, na wzór korporacji wirtualnych, pisze w artykule R. Pachociński. Stwierdza on, iż rozwój technologii informatycznej i telekomunikacji wymusi powstanie alternatywnego modelu szkoły - szkoły wirtualnej. Model szkoły wirtualnej może się okazać mniej kosztowny niż szkoła tradycyjna. Może obejmować dowolną liczbę uczniów, dysponować niezwykłą różnorodnością programów nauczania. Będzie to związek uczniów i nauczycieli próbujących zgłębić tajniki lawinowo narastającej wiedzy, której opanowanie może pomóc w rozwiązywaniu problemów i podejmowaniu decyzji. Szkoła wirtualna będzie zachęcać do wyboru spośród wielu potencjalnych możliwości pogłębiania wykształcenia, do ustawicznego korzystania z możliwości uczenia się.
Taka szkoła może oczywiście oprócz korzyści budzić wiele kontrowersji: np. w jaki sposób pogodzić różnice kulturowe między uczniami, jak oceniać wyniki, czy nie powstaną problemy z uspołecznieniem uczniów, gdy kontakty między nimi będą miały wyłącznie charakter wirtualny, pośredni?
Struktury edukacyjne typu innowacyjnego będą się pojawiać w Polsce na wszystkich szczeblach i poziomach kształcenia. Są nimi instytucje edukacyjne funkcjonujące w ramach formalnego systemu kształcenia (placówki niepaństwowe) oraz coraz liczniej powstające struktury edukacyjne funkcjonujące równolegle z nim (np. różnego rodzaju kursy, szkolenia itp.), które szybko reagują na nowe potrzeby społeczne.