Danuta Mikulska, Elementy niemanualne w Polskim Języku Migowym
Wprowadzenie
Opisywanie naturalnych języków migowych ma niezbyt długą tradycję, sięgającą zaledwie lat sześćdziesiątych XX wieku, kiedy to opublikowano pierwszą pracę naukową na temat Amerykańskiego Języka Migowego (ASL). Jeszcze później, bo dopiero w 1980 roku, lingwiści zajmujący się językami wizualno-przestrzennymi dostrzegli niebagatelne znaczenie elementów niemanualnych i potraktowali je jako przedmiot badań. Również tym razem były to badania amerykańskie pod kierunkiem Scotta K. Liddella, które zaowocowały opublikowaniem rozprawy doktorskiej „American Sign Language Syntax” (Liddell (1980)). Wykorzystując te doświadczenia, Michael A. Farris z Uniwersytetu Poznańskiego podjął pierwszą próbę analizy lingwistycznej Polskiego Języka Migowego (PJM) (Farris (1994). Kolejnym, ważnym krokiem na drodze tworzenia podstaw gramatyki PJM było powołanie do życia przez Marka Świdzińskiego specjalnej grupy badawczej w Instytucie Języka Polskiego Uniwersytetu Warszawskiego. W efekcie pięcioletniej działalności grupa badawcza zdołała zebrać podstawowy korpus tekstów języka migowego, a także opracować notację i metodę analizy tekstów źródłowych. Powstały również pierwsze prace dotyczące szyku i słownika PJM.
Aby opis naturalnego języka migowego był pełny i adekwatny, konieczne jest uwzględnianie elementów niemanualnych na równi z manualnymi. Przedstawię poniżej wyniki badań własnych, jakie przeprowadziłam w ramach grupy badawczej i opisałam w pracy magisterskiej zatytułowanej „Elementy niemanualne w słowniku i tekście Polskiego Języka Migowego” (Mikulska (2002)).
Materiały i metody
Do badania wykorzystany został tekst bajki o Czerwonym Kapturku nagrany na kasecie wideo przez rodzimego użytkownika PJM oraz zapisany linearnie (por. Świdziński i Mikulska (2002)). Tekst ten uznano za reprezentatywną próbkę korpusu PJM, wysoko też oceniając wyjątkową wyrazistość przekazu i bogactwo elementów niemanualnych. Notację użytą do zapisu linearnego sporządzono przy współpracy osób dwujęzycznych i głuchych. Jest ona efektem prac analitycznych nad większą liczbą nagrań różnych tekstów PJM. Została ona stworzona w taki sposób, aby uchwycić jak najwięcej zjawisk, nie rozstrzygając a priori, czy są one językowe, czy nie.
Tekst zapisany linearnie posłużył jako źródło danych, na których podstawie można budować model języka. Zapis został z kolei poddany weryfikacji, a nastepnie jego elementy poddano porządkowaniu według funkcji i typów. W ten sposób uzyskano opis PJM w takim zakresie, na jaki pozwalało trwające około dwóch lat badanie. Wielokrotne porównywanie nagrania wideo z zapisem linearnym w gronie kilkunastu osób (w tym 6 lingwistów i 7 głuchych) umożliwiało potwierdzenie trafności kwalifikacji danego elementu.
W celu sprawdzenia, czy element niemanualny jest składnikiem języka, porównywano teksty migane przez głuchych różniących się pomiędzy sobą wiekiem, wykształceniem oraz temperamentem. Uzyskano w ten sposób listę niemanualności obejmującą:
mimikę (tu: brwi, usta, oczy, ekspresja twarzy): neutralną, nieneutralną,
kierunek patrzenia,
kontakt wzrokowy,
ruchy głowy,
ruchy tułowia: wychylenia, obroty,
pauzy,
przyśpieszenie i skrócenie,
wydłużenie i skrócenie artykulacji,
artykułowanie dźwięków,
gesty naturalne,
pantomimę.
Uważne odnotowywanie elementów niemanualnych jest konieczne, gdyż często są one artykułowane równocześnie z innymi; nakładają się na siebie elementy pełniące różne funkcje.
W dalszych punktach przedstawiam szczegółowo pełną kolekcję elementów niemanualnych wyłonionych w drodze analizy tekstów PJM. Przykłady, o ile to tylko możliwe, pochodzą z tekstu bajki o Czerwonym Kapturku.
Elementy niemanualne w słowniku
Elementy niemanualne pełnią różnorodne funkcje w słowniku PJM. Zależności pomiędzy znakami i elementami niemanualnymi wskazują no to, że słownik PJM wbrew pozorom i powszechnemu mniemaniu jest bogaty i rozbudowany. Opisy wykonania znaków zostały sporządzone przy użyciu liter alfabetu palcowego. Każdej literze alfabetu przyporządkowany jest układ dłoni. W opisie znaku małymi literami oznaczony jest układ dłoni, natomiast wielkimi literami: L oraz P oznaczone zostaną ręce - lewa, prawa.
Wyróżnionych zostało kilka typów zależności znak - element niemanualny.
Elementy niemanualne wbudowane w znak
Elementy niemanualne jako obligatoryjna część znaku
Pierwszą grupę stanowią znaki, których nieodłączną, obligatoryjną częścią są elementy niemanualne. Słownikowa postać tego typu haseł powinna zawierać zarówno opis części manualnej, jak i niemanualnej znaku. Grupę takich znaków udało się wyodrębnić podczas nauczania PJM. Elementy niemanualne są najpóźniej przyswajane przez słyszących w trakcie poznawania języka wizualno-przestrzennego. Przez długi czas osoby słyszące migają bez mimiki; skupiają się jedynie na kształtach produkowanych przez ręce. Niektóre znaki wręcz nie są zrozumiałe, jeśli nie towarzyszy im odpowiedni zestaw elementów niemanualnych.
Składnikiem niemanualnym najczęściej wymaganym przez znak jest mimika, na przykład: wygięte w podkówkę usta, przymrużone oczy, nos zmarszczony itd. Istnieją także znaki, które należy artykułować przy odpowiednich ruchach tułowia czy głowy.
Ciekawą grupę stanowią znaki, które są migane przy równoczesnej imitacji artykułowania pewnych głosek (np. `p ,`fff, `pa, `ep) czy wydychaniu powietrza i dmuchaniu.
Poniższe przykłady podzielone zostały na dwie grupy. Pierwsza grupa jest bardzo liczna i obejmuje znaki o różnorodnych kształtach. Jest to jedynie przykładowa próbka ze słownika PJM.
Przykład 1: UGRYŹĆ
CM (= część manualna): P `b' z ugiętymi palcami - energiczny ruch w kierunku obiektu czynności imitujący łapanie muchy;
CN (= część niemanualna): usta otwarte, zęby wykonują ruch naśladujący ugryzienie.
Przykład 2: ZŁY
CM: P `c' energiczny ruch w dół na wysokości ust;
CN: usta w podkówkę, oczy przymrużone.
Przykład 3: STRZELIĆ
CM: P `k' krótki ruch do góry;
CN: bezgłośnie zostaje wypowiedziana głoska `p.
Przykład 4: UDAWAĆ
CM: P `d' ruch po szyi w dół;
CN: język wystawiony w kąciku ust.
Druga grupa stanowi pewnego rodzaju serię, a elementy niemanualne wchodzące w skład tych znaków będą miały bardzo podobne kształty. Do grupy tej należą formy zaprzeczone czasowników. W PJM czasowników mających osobną formę zaprzeczoną jest niewiele. Przeczenie zazwyczaj bywa dołączane do znaku lub sygnalizowane w sposób niemanualny już na poziomie zdania, o czym będzie mowa w dalszej części niniejszego studium. Mimika negacji jest w znacznej mierze uniwersalna.
Przykład 5: NIE_ROZUMIEĆ
CM: P `r' ruch kolisty zakończony na prawej skroni;
CN: lekki przeczący ruch głową, usta w podkówkę, oczy przymrużone.
Przykład 6: NIE_MIEĆ
CM: P `b' ruch kolisty od i do klatki piersiowej;
CN: lekki przeczący ruch głową, usta w podkówkę, oczy przymrużone.
Wskazanie perspektywy bliższej i dalszej
Poniżej przedstawię grupę znaków wskazujących. Znaki te w połączeniu z określonymi niemanualnościami stanowią niewielką serię, w której wskazanie manualne połączone jest z niemanualnym wskazaniem perspektywy bliższej i dalszej.
Standardowy znak wskazania to ruch P `d' w konkretnym miejscu przestrzeni. Perspektywa bliska wyrażana jest lekkim skinieniem głowy i wzrokiem skierowanym w dół, w bliskiej odległości od osoby migającej. Perspektywa dalsza artykułowana jest przez uniesienie brwi, uchylenie ust i wzrok skierowany lekko w górę, w dalekiej odległości od osoby migającej. Jest to seria zamknięta:
TO - TAMTO
TE - TAMTE
TAM - TU.
Kategoria osoby
Wyniki analiz prowadzonych przez grupę badawczą wskazują na istnienie trzech wartości osoby (por. dyskusję w Farris (1998); także Perlin (1993) w związku z SJM ). Wykazano, że osoba jako kategoria klasyfikująca w zbiorze rzeczowników ma wykładnik niemanualny.
Zaimki osobowe PJM stanowią serię znaków przedstawiającą relacje między obiektami świata przedstawionego a uczestnikami aktu komunikacyjnego - nadawcą i odbiorcą. Osoba pierwsza jest wyrażana poprzez wskazanie „na siebie” - identyczność pewnego obiektu z nadawcą komunikatu. Osoba druga jest wyrażana poprzez wskazanie „od siebie”, przy wzroku skierowanym wprost na odbiorcę - identyczność tego obiektu z odbiorcą komunikatu. Osoba trzecia odróżniana jest od osoby drugiej (posiadającej podobny kształt manualny) na podstawie elementów niemanualnych.
W PJM istnieje opozycja „osoba trzecia obecna - osoba trzecia nieobecna”, również oznaczana pozamanualnie. Jest to oczywiście osobna kategoria.
Osoba trzecia nieobecna migana jest poprzez wskazanie „od siebie” w konkretne miejsce przestrzeni przesunięte względem odbiorcy, przy wzroku skierowanym wprost na odbiorcę. Osoba trzecia obecna wyrażana jest poprzez wskazanie „od siebie” w miejsce osoby trzeciej, przy wzroku naprzemiennie wskazującym odbiorcę i osobę, o której jest mowa.
Elementy niemanualne niosące nowy element znaczeniowy
Kolejną, bardzo liczną grupę w słowniku PJM stanowią znaki, które w połączeniu z daną niemanualnością zmieniają swoje znaczenie. Należy interpretować to jako proces słowotwórczy.
Elementy niemanualne nadające cechę
Elementy niemanualne mogą wnosić cechę modyfikującą jego znaczenie.
Cecha nadana niemanualnie to cecha prototypowa, aksjologicznie istotna. Często związana jest z emocją lub oparta na kryterium oceny czy wartości. Poniższe przykłady stanowią przypadkowo dobrany zestaw mający na celu zilustrowanie mechanizmu modyfikowania znaczenia.
Język migowy charakteryzuje się zwięzłością i ekonomicznością przekazu. Często w komunikacie uczestniczy kilka artykulatorów, z których każdy pełni różne funkcje. W celu skrócenia wypowiedzi powszechnie stosowany jest zabieg symultanicznego nadawania cechy. Wtedy zamiast sekwencji znaków NOMINALNY + ATRYBUTYWNY używany jest tylko znak przedmiotu z niemanualnie nadaną cechą.
W przytaczanych poniżej zestawieniach znaków podany został na pierwszym miejscu znak neutralny, tzn. bez nałożonej niemanualnie modyfikacji, a następnie przykładowe jego realizacje z nałożonymi niemanualnie cechami.
W pierwszym zestawieniu nadawane cechy artykułowane są przez mimikę oraz głowę z tułowiem. Nie są to oczywiście wszystkie możliwości modyfikacji znaku DRZEWO. Możliwe byłoby nałożenie także innych cech, np. uschnięte, krępe, złamane.
Przykład 7a: DRZEWO
CM: P, L `a', ręce zgięte w łokciu, P w układzie pionowym, L w poziomym;
CN: mimika neutralna.
Przykład 7b: WYSOKIE_DRZEWO
CM: ten sam;
CN: głowa uniesiona, oczy skierowane w górę.
Przykład 7b: POTĘŻNE_DRZEWO
CM: ten sam, łokcie wypchnięte na zewnątrz, imitujące szerokość pnia;
CN: czoło zmarszczone, usta wydęte.
Przykład 8a: DZIEWCZYNA
CM: P `o' na P uchu;
CN: mimika neutralna.
Przykład 8b: ŁADNA_DZIEWCZYNA
CM: ten sam;
CN: twarz uśmiechnięta, oczy przymrużone.
Przykład 8c: ŁADNA_DZIEWCZYNA
CM: ten sam;
CN: twarz wykrzywiona, usta w podkówkę, oczy przymrużone.
Ostatni zestaw pokazuje parę znaków, w której ponownie mimika pełni funkcję semantyczną:
Przykład 9a: JABŁKO
CM: P `a' ruch kolisty po policzku;
CN: mimika neutralna.
Przykład 9b: KWAŚNE_JABŁKO
CM: ten sam;
CN: usta wykrzywione jak przy znaku KWAŚNY.
Każdy z wyżej wymienionych znaków z wbudowaną cechą można realizować za pomocą sekwencji dwóch osobnych znaków, np.:
WYSOKIE_DRZEWO jako DRZEWO WYSOKI,
ŁADNA_DZIEWCZYNA jako DZIEWCZYNA ŁADNY,
KWAŚNE_JABŁKO jako JABŁKO KWAŚNY.
Elementy niemanualne wyrażające określoność i nieokreśloność znaku
Kolejną funkcję elementów niemanualnych można zauważyć w zbiorze znaków oznaczających rzeczy. W PJM w sposób niemanualny wyrazić można określoność lub nieokreśloność.
Nieokreśloność wyrażana jest równolegle z manualnie artykułowanym znakiem poprzez :
przymrużenie oczu,
wygięcie ust w podkówkę,
przechylenie głowy w lewo lub prawo.
Na artykułowaną niemanualnie określoność składają się:
uniesione brwi,
broda wysunięta do przodu,
wskazanie wzrokiem na miejsce znaczące przestrzeni lub utrzymanie kontaktu wzrokowego z odbiorcą.
Mechanizm ten pozwala nam na generowanie niezliczonej liczby par typu:
TA_DZIEWCZYNA - JAKAŚ_DZIEWCZYNA
TEN_PIES - JAKIŚ_PIES
MAMA - MOJA_MAMA.
W parach takich kształt manualny jest identyczny, różnicuje tylko mimika. Część manualna znaku informuje nas o przedmiocie, część niemanualna o tym, czy dany przedmiot jest określony, znany (w zapisie TEN, TA, TO), czy nieokreślony, nieznany, nieistotny (JAKIŚ, PEWIEN, KTÓRYŚ).
Elementy niemanualne intensyfikujące cechę
Za pomocą elementów niemanualnych można również intensyfikować cechy. Większość znaków oznaczających cechy ma wbudowaną część niemanualną. Niemanualność ta może być wzmacniana artykulacyjnie. Niekiedy znak w standardowym, neutralnym użyciu nie posiada wyraźnej części niemanualnej. Nasilenie cechy odbywa się wtedy poprzez dodanie wyraźnych elementów niemanualnych do znaku.
Intensywność cechy realizowana jest w skali trójstopniowej. Jest to regularne zjawisko językowe:
Przykład 10a: ŁADNY
CM: P `b', dłoń na poziomie twarzy, wnętrzem do odbiorcy, z prawej strony głowy spokojny ruch kolejno składanych palców od najmniejszego;
CN: twarz spokojna, uśmiechnięta.
Przykład 10b: ŁADNIEJSZY
CM: P `b', dłoń na poziomie twarzy, wnętrzem do odbiorcy, z prawej strony głowy dość dynamiczny ruch kolejno składanych palców od najmniejszego;
CN: twarz uśmiechnięta, lekki ruch głową w lewą stronę.
Przykład 10c: NAJŁADNIEJSZY
CM: P `b', dłoń na poziomie twarzy, wnętrzem do odbiorcy, z prawej strony głowy mocny, dynamiczny ruch kolejno składanych palców od najmniejszego;
CN: twarz uśmiechnięta, oczy mocno przymrużone, dynamiczny ruch głową w lewo.
Przykład 11a: TRUDNY
CM: P, L `a' wnętrzem dłoni do góry, ruch na przemian prawą i lewą ręką w górę i w dół;
CN: usta lekko wykrzywione w podkówkę.
Przykład 11b: TRUDNIEJSZY
CM: P, L `a' wnętrzem dłoni do góry, zwolniony, przesadzony ruch na przemian prawą i lewą ręką w górę i w dół;
CN: usta wykrzywione w podkówkę, ruch głową w lewo i prawo.
Przykład 11b: NAJTRUDNIEJSZY
CM: P, L `a' wnętrzem dłoni do góry, ruch na przemian prawą i lewą ręką w górę i w dół;
CN: wykrzywiona twarz, energiczny ruch głową w lewo i prawo.
W PJM nasilenie danej cechy standardowo i najczęściej wyrażane jest pozamanualnie. Istnieje kilka znaków wyrażających cechy, które mają wzmocnione odpowiedniki w postaci odrębnych znaków o zupełnie innym kształcie manualnym. Na przykład znak DOBRY (P `o' ruch w dół do przodu na poziomie ust) posiada swój wzmocniony odpowiednik LEPSZY (P `o' ruch od ust w górę).
Są to jednak wyjątki na tle regularnej serii znaków intensyfikowanych w sposób niemanualny.
3.2.4 Elementy niemanualne wzmacniające znak wyrażający czynność
Funkcję podobną do intensyfikacji cechy odnaleźć można w innej grupie znaków. Istnieją znaki i konstrukcje czasownikowe, na które oddziałują elementy niemanualne wzmacniające daną czynność i w ten sposób modyfikujące znaczenie. Do elementów składających się na wzmocnienie należą zarówno składniki niemanualne (mimika twarzy, ruchy głowy i tułowia), jak i manualne (wzmocniona artykulacja, dynamiczne gesty). Oto kilka takich przykładów:
Przykład 12a: CHCIEĆ
CM: P, L `b' wnętrzem dłoni do góry, palce ugięte, ruch w dół;
CN: lekkie potaknięcie, usta ściągnięte;
Przykład 12b: BARDZO_CHCIEĆ
CM: P, L `b' wnętrzem dłoni do góry, palce ugięte, energiczny, wyraźny ruch w dół;
CN: zdecydowane potaknięcie, usta ściągnięte, wzrok skierowany w górę.
Przykład 13a: PROSIĆ
CM: P, L `b', ręce złożone, ruch lekko skandujący w górę i w dół,
CN: usta w podkówkę, oczy przymknięte.
Przykład 13b: BARDZO_PROSIĆ
CM: P, L `b', ręce złożone, wyraźny, powtarzany ruch kolisty;
CN: usta mocno wykrzywione w podkówkę, oczy przymknięte.
Przykład 13c: BŁAGAĆ
CM: P, L `b', ręce złożone, wyraźny, powtarzany ruch kolisty;
CN: usta mocno wykrzywione w podkówkę, oczy przymknięte, czoło zmarszczone, twarz wykrzywiona.
Elementy niemanualne rozróżniające znaki
Charakterystyczne dla PJM jest wyrażanie serii par lub zbiorów znaków o danej wartości semantycznej przez identyczny kształt manualny. Są to serie typu czynność - przedmiot, czynność - cecha, czynność - przedmiot - cecha.
Dla poszczególnych klas: czynności, przedmiotu i cechy można wyróżnić charakterystyczne elementy niemanualne. Obserwujemy zestawy silniej lub słabiej skontrastowane. Głuchy odbiorca komunikatu nigdy jednak nie ma problemów z rozróżnianiem takich znaków.
Przykłady pokazują pary silnie zróżnicowane. Najliczniejsze w PJM są pary czynność - przedmiot. Artykulacja znaków oznaczających czynność jest zawsze aktywna, w przeciwieństwie do neutralnie artykułowanych znaków określających przedmioty. Poniżej wymienione pary mają pokazać różnice w realizacji znaków (por. Szczepankowski (1999: 142)).
Przykład 14a: JEDZENIE
CM: P `e' ruch do ust;
CN: mimika neutralna.
Przykład 14b: JEŚĆ
CM: P `e' ruch do ust;
CN: otwarte usta, szeroko otwarte oczy, uniesione brwi.
Przykład 15a: PRZYJACIÓŁKA
CM: P `b' nakrywa L `b' , ruch spokojny;
CN: mimika neutralna.
Przykład 15b: ZGADZAĆ_SIĘ
CM: P `b' nakrywa L `b', ruch zaakcentowany;
CN: kiwnięcie głową, usta uśmiechnięte.
Skontrastowanie par czynność - cecha przedstawia się zupełnie inaczej. W tym zestawieniu czynność jest artykułowana mniej ekspresyjnie, z mniejszą lub zerową mimiką, natomiast cechy są ściśle związane z odpowiednimi elementami niemanualnymi, których artykulacja jest zazwyczaj dynamiczna i wyraźna.
Przykład 16a: CHOROWAĆ
CM: P `k' uderza w L `k', ruch skandowany;
CN: mimika neutralna.
Przykład 16b: CHORY
CM: P `k' uderza w L `k', ruch skandowany;
CN: głowa lekko przechylona w bok, usta w podkówkę, zmartwienie na twarzy.
W zestawieniach trójelementowych (rzecz - cecha - czynność) neutralnie artykułowany jest mig oznaczający rzecz, z wyraźną mimiką - mig oznaczający cechę, a z ekspresyjną, dynamiczną artykulacją - mig oznaczający czynność.
Przykład 17a: SŁOŃCE
CM: prawą ręką ruch od `a' do `b' w dół, z prawej strony na wysokości głowy;
CN: mimika neutralna.
Przykład 17b: SŁONECZNY
CM: prawą ręką zwolniony ruch od `a' do `b' w dół, z prawej strony na wysokości głowy;
CN: lekkie potaknięcie głową, usta uśmiechnięte.
Przykład 17c: OPALAĆ_ SIĘ
CM: prawą ręką dynamiczny ruch od `a' do `b' w dół, z prawej strony na wysokości głowy;
CN: głowa uniesiona, oczy zamknięte.
Elementy niemanualne zmieniające znaczenie
W systemie leksykalnym PJM istnieje także niewielka grupa znaków, w których elementy niemanualne zmieniają znaczenie w sposób nieseryjny i nieregularny. Choć nie jest to fakt gramatyczny, warto o nim wspomnieć ze względu na funkcję, jaką pełnią elementy niemanualne. Tworzą one odmiany asocjacyjne znaków o znaczeniu podstawowym. Rozróżnienie tych znaków odbywa się na podstawie elementów niemanualnych. Znaki tego typu posiadają identyczny kształt manualny, zróżnicowane są jedynie mimicznie lub artykulacyjnie.
Przykład 18a: DLACZEGO
CM: P, L `b' wnętrzem dłoni do góry, dłoń prawa wykonuje ruch skandowany po dłoni lewej;
CN: mimika pytajna.
Przykład 18b: DLATEGO
CM: tak samo;
CN: usta spłaszczone, wychylenie korpusu tułowia wraz z głową do przodu.
Przykład 19a: ZIEMNIAK
CM: P `d' z ugiętym palcem wykonuje ruch po L `d';
CN: mimika neutralna, wzrok skierowany na ruch rąk.
Przykład 19b: PAŹDZIERNIK
CM: tak samo;
CN: mimika neutralna, wzrok skierowany na odbiorcę, mimika neutralna.
Przykład 20a: RYBA
CM: L `b' przy nadgarstku pod kątem prostym do P `b', która wykonuje ruch falisty,
CN: mimika neutralna, wzrok skierowany na ruch rąk.
Przykład 20b: MARZEC
CM: L `b' przy nadgarstku pod kątem prostym do P `b', która wykonuje ruch falisty,
CN: mimika neutralna, wzrok skierowany na odbiorcę.
Znaki niemanualne
Grupa badawcza odnalazła w słowniku PJM jeden jedyny znak artykułowany całkowicie niemanualnie. Podobnych znaków może być jednak więcej. Znak ten jest przykładem z języka młodzieżowego i właściwie nie ma odpowiednika w języku polskim.
Sens tego migu można opisać jako „podrywanie” czy propozycję randki. Wykonanie natomiast wygląda następująco: język wypycha od środka kilkakrotnie policzek w kierunku odbiorcy przy równoczesnym skierowaniu oczu na odbiorcę. Istnienie takiego znaku jest kolejnym dowodem na to, iż artykulatory inne niż ręce generują treści i pełnią funkcję na poziomie leksykalnym.
Elementy niemanualne w tekście
Elementy niemanualne nakładane są suprasegmentalnie na ciągi znaków. W zależności od nałożonego sygnału otrzymujemy wypowiedzi różnego typu: pytania, zaprzeczenia, wykrzyknienia, zdania podrzędne. Nie jest to z pewnością kompletny wykaz funkcji elementów niemanualnych w tekście, opisane zostały jednak zjawiska regularne, nie budzące wątplwości co do ich wartości semantycznej.
Granice wypowiedzi - znaki końca
Podczas sporządzania zapisu tekstów migowych pojawił się problem ustalenia granic wypowiedzi. W początkowych próbach rejestrowany tekst dzielony był na wypowiedzenia lub zdania tak, jak wypadało to w przekładzie. Przy spisywaniu z taśmy wideo tekstu bajki „Czerwony Kapturek” okazało się, iż cięcie tekstu według tłumaczenia niekiedy nie miało sensu. Trzeba było zatem odwrócić kolejność wykonywanych czynności - najpierw posegmentować tekst, potem przełożyć go na język polski. Aby właściwie wyznaczyć granice wypowiedzi, konieczna była współpraca rodzimych użytkowników PJM. Pięcioosobowa grupa głuchych zaznaczyła na zapisie znaki przestankowe. Potem poprzez wielokrotne analizowanie filmu wideo konfrontowanego z tekstem członkowie grupy badawczej doszukiwali się widocznych sygnałów granic w zaznaczonych miejscach. Stwierdzono, że większość znaków końca to właśnie elementy niemanualne, choć udało się znaleźć także kilka sygnałów manualnych. Prawdopodobnie dlatego podzielenie tekstu nie było tak oczywiste dla słyszących. Oto zestaw sygnałów granic opracowany na podstawie kilku tekstów korpusu:
pauza [oznaczana jako @] - przerwanie strumienia komunikatu, zatrzymanie;
zmiana perspektywy [&] - obrót po osi lewa - środek - prawa;
wyraźna zmiana mimiki [Q lub Qn] - nieneutralna mimika postaci lub neutralna mimika narratorska;
potaknięcie [kg] - ruch głową do przodu, kiwnięcie typu „tak”, występujące samodzielnie po wypowiedzeniu;
zmiana sposobu artykułowania - artykulacja przyspieszona [+...+], wydłużona [<...>], zwolniona [-...-] lub skrócona [>...<];
JUŻ - manualny znak końca;
WŁAŚNIE - manualny sygnał początku wypowiedzi;
A_TAM - manualny znak końca, często przy zmianie tematu;
złożenie lub rozłożenie dłoni [x, y] - manualne sygnały końca nie będące znakami słownika PJM;
klamra znaków - powtórzenie znaków lub sekwencji znaków na początku i końcu wypowiedzi, np.: [GDZIE TY MIESZKAĆ GDZIE ?].
Dopiero tekst posegmentowany na podstawie powyższych kryteriów można było poddać dalszym analizom.
Większość podanych wyżej sygnałów granic zaobserwować można w tekście o Czerwonym Kapturku.
Zdanie oznajmujące
Przy analizie gramatycznej wypowiedzi PJM głównym punktem odniesienia jest mimika neutralna zdania twierdzącego. Ta sama sekwencja znaków migana w jednakowym szyku (SVO - podmiot + orzeczenie + dopełnienie), lecz artykułowana z mimiką odmienną od neutralnej mogą oznaczać wykrzyknienie, pytanie typu czy lub zaprzeczenie.
Mimika neutralna jest charakterystyczna dla wypowiedzi oznajmującej neutralnego nadawcy - narratora. Narracja w PJM silnie kontrastuje mimikę neutralną narratorską z wypowiedziami bohaterów o mimice nacechowanej. Powszechnie stosowaną techniką jest specyfikowanie osób opowiadania odpowiednią mimiką.
Dla sprawdzenia tej hipotezy do korpusu tekstów zarejestrowanego na kasecie wideo dołączony został wzorcowy zestaw typu zdań: zdanie oznajmujące z mimiką neutralną, zdanie przeczące i pytajne w czasie teraźniejszym, przeszłym i przyszłym.
Pytanie
Pytanie w PJM standardowo realizowane jest poprzez nałożenie na wypowiedź elementów niemanualnych. Komplet tych elementów jest konwencjonalny. Pytajność [ ?] realizowana jest poprzez równoczesne:
uniesienie brwi,
szerokie otwarcie oczu, kontakt wzrokowy z odbiorcą,
wykrzywienie ust w podkówkę,
wyraźne wychylenie korpusu ciała w stronę odbiorcy.
Podczas gdy zdanie oznajmujące charakteryzuje się mimiką zerową i nie posiada żadnych wyznaczników niemanualnych, zdanie pytajne artykułowane jest poprzez powyższy komplet niemanualności typowych. W pytaniach typu czy jest to jedyny wyznacznik pytajności.
Przykład 1:
zdanie oznajmujące:
PIES JEŚĆ KIEŁBASA JUŻ
`Pies zjadł kiełbasę.'
Przykład 2:
zdanie pytajne:
[PIES JEŚĆ KIEŁBASA JUŻ ?]
`Czy pies zjadł kiełbasę?'
Pytania zaimkowe zawierają znaki manualne, takie jak: KTO, CO, GDZIE, KIEDY, DLACZEGO, ILE, JAK, JAKI, oraz, obligatoryjnie, komplet pytajnych elementów niemanualnych.
Znaki manualne mogą występować na początku wypowiedzi lub ujmować pytanie w klamrę - znak na początku i końcu wypowiedzi.
Przykład 3:
[KTO ZJEŚĆ BYĆPRZESZ KIEŁBASA ?]
Przykład 4:
[KTO ZJEŚĆ BYĆPRZESZ KIEŁBASA KTO ?]
`Kto zjadł kiełbasę?'
W PJM możliwe jest artykułowanie pytania z nałożoną dodatkowo mimiką, na przykład zdziwienia, oburzenia, niepewności. Wtedy wypowiedź realizowana jest z tą samą mimiką, lecz przy zmienionej pozycji ciała, tak jak w zdaniach z pytaniem zależnym. Odchylenie ciała w tył jest pewnym wzmocnieniem pytania.
Negacja
Negacja w PJM może być wyrażana zarówno manualnie, jak i niemanualnie. Ja oczywiście skupię się na tym drugim. Jest to problem dyskutowany w literaturze poświęconej językom wizualno-przestrzennym: por. Liddell (1980) w związku z ASL, Coerts (1992) dla języków migowych używanych w Holandii, Veinberg (1993) dla argentyńskiego języka migowego, Bergman (1995) u szwedzkim migowym.
W oznaczeniach zapisu PJM opracowanego przez grupę badawczą można odnaleźć dwa niemanualne kody przynawiasowe. Są to:
[... neg] - oznaczający przeczące ruchy głowy (lewa - prawa) oraz
[... meg] - oznaczający suprasegmentalną mimikę typową dla negacji.
Oprócz przeczących ruchów głowy istotną rolę pełni mimika. W PJM na mimikę negacji składają się następujące elementy:
przymrużone oczy,
zmarszczone brwi,
usta wygięte w podkówkę,
zmarszczony nos.
Mimika jest czynnikiem, którego wyrazistość zależy od osobowości i sposobu migania danej osoby. Dlatego u jednego użytkownika PJM wszystkie te czynniki będą występowały bardzo czytelnie, natomiast u innego mimika ta będzie wyrazista dopiero na tle mimiki neutralnej zdania oznajmującego. Należy jednak sądzić, iż nawet przy bardzo spokojnej i stonowanej mimice przeczenie będzie zaznaczane poprzez wygięcie ust w podkówkę oraz przymrużenie oczu.
Wykrzyknienie
Wykrzyknienie jest artykułowane poprzez nałożenie na wypowiedź odpowiedniej mimiki ekspresywnej. Na komplet elementów niemanualnych wykrzyknienia składają się:
szerokie otwarcie oczu,
zmarszczenie brwi,
lekkie otwarcie ust,
ekspresyjny wyraz twarzy,
kiwnięcie głową,
energiczne wychylenie całego ciała w kierunku odbiorcy komunikatu.
Zdanie wykrzyknikowe jest artykułowane w sposób dynamiczny, często także poprzez lekkie przyśpieszenie i skrócenie wypowiedzi.
Przykład 5:
[JEŚĆ TO !]
`Zjedz to!'
Subordynacja: zdanie podrzędne
Można wyróżnić kilka sposobów wprowadzania zdania podrzędnego. We wszystkich omówionych poniżej wypadkach rolę wykładnika subordynacji spełniać będą elementy niemanualne. Nie zaobserwowano, jak dotąd, innych sposobów wyrażania podrzędności jednostek zdaniowych (por. Liddell (1980).
W sytuacji, w której pytanie zostaje wbudowane w zdanie, zaobserwować można takie elementy niemanualne, jak:
uniesione brwi,
szeroko otwarte oczy, bez stałego kontaktu wzrokowego z odbiorcą,
wykrzywione w podkówkę usta,
broda przyciągnięta do klatki piersiowej,
wyraźne odchylenie korpusu ciała w tył, od odbiorcy.
Mimika pytajna zostaje więc zachowana, natomiast zmianie ulega pozycja korpusu ciała i głowy. Artykulacja wypowiedzenia z wbudowanym pytaniem jest bardzo zbliżona do artykulacji pytania samodzielnego z nałożoną dodatkowo niemanualnością (np. zdziwienia). Jedynym elementem odróżniającym te wypowiedzi jest kontakt wzrokowy z odbiorcą (w pytaniach samodzielnych) lub jego brak (w pytaniach zależnych).
Przykład 6:
[MYŚLEĆ @ [zastanowienie] WYGLADAĆ2 BAJKA ?]
`Zastanawiam się, jaką bajkę opowiedzieć.'
W zdaniu tym nadrzędnik zajmuje pozycję inicjalną. Jest także wyraźnie oddzielony pauzą i samodzielnym elementem niemanualnym, który dodatkowo podkreśla wartość nadrzędnika. Część podrzędna artykułowana jest - przy zachowaniu mimiki pytajnej - z promieniującą słownikową mimiką leksemu MYŚLEĆ oraz przy braku stałego kontaktu z odbiorcą komunikatu. Odchylenie ciała w tył jest w tym przykładzie ograniczone do nieznacznego cofnięcia korpusu. Zdanie to jest bardzo dobrą ilustracją współdziałania elementów niemanualnych różnego typu. W takich wypadkach często się zdarza, że jeden z elementów musi być zredukowany, aby wypowiedź była czytelna i jednoznaczna.
Kolejnym sposobem wyrażania podrzędności w PJM jest promieniowanie słownikowych składników niemanualnych na resztę zdania. W notacji znak, który narzuca reszcie wypowiedzi ujętej w nawias kwadratowy daną artykulację, jest podkreślony.
Przykład 7:
[MYŚLEĆ CHCIEĆ JEŚĆ GŁODNY]
`Poczuła, że chce jej się jeść - jest głodna.'
Zdanie to artykułowane jest z elementami niemanualnymi charakterystycznymi dla znaku MYŚLEĆ:
głowa lekko uniesiona i przechylona,
oczy przymrużone,
usta wygięte w podkówkę.
Znak, który promieniuje, jest zawsze nadrzędnikiem zdania.
Interesujące, że elementem promieniującym może być także pantomima, a więc element najoczywiściej pozajęzykowy:
Przykład 8:
[{zdziwienie} DRZWI_OTWARTE OTWARTE DRZWI JAK_DAWNIEJ DZRZWI_/k:szpara/*n OTWARTE /k:szpara/]
`Zdziwiła się, że drzwi do domku były otwarte.'
W powyższym przykładzie artykulacji towarzyszy suprasegmentalna mimika „zdziwienia”:
oczy szeroko otwarte,
zmarszczone brwi,
usta w podkówkę.
Ostatnim z wymienianych w niniejszej pracy sposobów wyrażania podrzędności w tekstach PJM jest wychylenie do przodu, oznaczane symbolem ^. Wychylenie trwa przez całe zdanie podrzędne i może występować zarówno jako samodzielny element niemanualny, jak też jako składnik znaku DLATEGO, który zawsze artykułowany jest przy wyraźnym wychyleniu ciała do przodu. Wypowiedzenie z nałożonym suprasegmentalnie wychyleniem tłumaczy się jako zdanie podrzędne przyczyny lub celu. Część nadrzędna artykułowana jest w standardowej pozycji ciała, wychylenie jest więc czytelnym znakiem granicy.
Przykład 9:
[TY DZIWNYINT OCZY_DUŻE3 DLACZEGO ?]
`To dziwne: dlaczego masz takie wielkie oczy?'
[DLATEGO ^ DOKŁADNIE WIDZIEĆAF2 >TWÓJ< $!TWARZ_lok.ty$]
`Po to, aby dokładnie widzieć twoją twarz.'
Przykład 10:
[DUŻE_OCZY3 ^ DOKŁADNIE WIDZIEĆAF2 TWÓJ TWARZ] oo/ck]
`Duże oczy mam dlatego, aby dokładnie widzieć twoją twarz.'
Przysłówki
W PJM, podobnie jak w innych językach migowych (por. Liddell (1980); także Farris (1994)), sposób wykonywania czynności wyrażany jest poprzez suprasegmentalnie nakładane znaki niemanualne. Funkcję wykładnika przysłówkowości, tak jak ASL, pełni głównie mimika i pozycja głowy.
Polscy głusi monotonię i nudę wykonywanej czynności wyrażają poprzez spłaszczenie ust, uniesienie oczu do góry i lekkie pochylenie głowy w lewo lub prawo. W poniższym przykładzie wypowiedź ujęta w nawiasy kwadratowe artykułowana jest z niemanualnym przysłówkiem wyrażającym znużenie, który oznaczony został symbolem `mon.
Przykład 11:
JA [CZYTAĆ KSIĄŻKA DŁUGO `mon]
`Długo i ze znużeniem czytałem książkę.'
Wykonanie czynności z zainteresowaniem i ciekawością natomiast można wyrazić unosząc brwi i otwierając szeroko oczy - oznaczenie `int.
Przykład 12:
JA [CZYTAĆ KSIĄŻKA DŁUGO `int]
`Długo i z zainteresowaniem czytałem książkę.'
Rozróżnienie osób mówiących w tekście
W wypowiedziach, w których bierze udział więcej niż jedna osoba działająca i w których występują dialogi, bardzo ważne znaczenie ma kierunek patrzenia i migania oraz charakterystyczna mimika twarzy.
Analizowany tekst zawiera kilka dialogów oraz sytuacje, w których osoby działające bez przerwy się zmieniają.
Poprzez mimikę można segmentować tekst na kolejne kwestie w dialogu. W tekście, w którym występuje więcej postaci, każdej zostaje przyporządkowana charakterystyczna cecha zazwyczaj wyrażana mimiką. Mimika jest dopasowywana do postaci asocjacyjnie, w sposób naturalny, dlatego często bywa ignorowana podczas analiz języka migowego. Przypomina wszak bardziej aktorstwo czy pantomimikę niż zabieg językowy. Nie chodzi tu o rozstrzygnięcie, czy pantomimika i aktorstwo należą do języka, czy nie. Należy je wyraźnie oddzielić od mimiki, która spełnia określone funkcje gramatyczne.
W „Czerwonym Kapturku” mimika charakteryzująca postaci opiera się na następujących cechach:
Czerwony Kapturek - mały: oczy szeroko otwarte, usta lekko ściągnięte;
Mama - wysoka, poważna: oczy skierowane w dół, brwi zmarszczone;
Wilk - zły: ostra mimika twarzy, usta wykrzywione, brwi uniesione, zmarszczone czoło i nos;
Babcia - chora: usta wygięte w podkówkę, oczy przymrużone, zmartwiony wyraz twarzy;
Myśliwy - odważny: brwi zmarszczone, głowa lekko uniesiona, usta ściągnięte.
Tak więc wypowiedzi poszczególnych postaci są identyfikowane na podstawie kierunku patrzenia, kierunku migania oraz charakterystycznej mimiki.
Specyfikowanie postaci, m.in. osób działających, może się również opierać na zaznaczaniu różnicy wzrostu. W rozmowie Kapturka z Mamą kwestie dziewczynki wypowiadane są przy uniesionej głowie i oczach skierowanych do góry, natomiast kwestie Mamy - przy pochylonej głowie i oczach skierowanych w dół.
Umiejscowienie wzrokiem tych postaci w przestrzeni nie może być jednak dowolne. Jeśli na początku anaforyczne odniesienie do Mamy wskazywało na stronę prawą, to lokalizacja ta musi być zachowana do końca danej sytuacji. Miejsca zaznaczane w przestrzeni poprzez wskazanie, ulokowanie przedmiotu, wykonanie czynności w danym kierunku oraz (bardzo częste) wskazanie wzrokiem lub nachyleniem ciała, funkcjonują w całym tekście jako swego rodzaju anafory.
Przestrzenny charakter języka migowego bardzo ułatwia tego rodzaju zabiegi. Nadawca w każdym momencie może się odnieść do danego miejsca w przestrzeni lub też bezkonfliktowo zmieniać osoby dialogu, tworząc niemal autentyczną sytuację rozmowy.
Trzeba zauważyć, iż są to czynniki zmienne i zawsze uzależnione od sytuacji, w której znajduje się osoba mówiąca. W scenie, w której Kapturek rozmawia z Mamą, rzeczywiście konsekwentnie realizowana jest zasada: Mama miga w dół po stronie prawej, Kapturek - w górę po stronie lewej. Ciekawe, że dziewczynka rozmawiając z Wilkiem także kieruje swój wzrok w górę. W scenie rozmowy z Babcią, Czerwony Kapturek zwraca się do leżącej w łóżku chorej w dół.
Rozróżnienie góra - dół nie może być jedynym elementem weryfikacji postaci. Czynnikiem, który zawsze wchodzi w rachubę, jest mimika postaci. Tak więc podczas rozmowy dziewczynki z Wilkiem przebranym za Babcię, Wilk przejmuje mimikę Babci. Wbrew pozorom wcale to nie pogarsza czytelności przekazu; wręcz przeciwnie - każdy element niedostosowany do sytuacji wzbudza wątpliwości i staje się nieczytelny. Dlatego elementy te są stałe, dopóki sytuacja jest stała. Zmiana sytuacji oraz charakteru czynności i postaci musi wpłynąć odpowiednio na mimikę. Mimika jest składnikiem struktury semantycznej tekstu.
Innym, często używanym sygnałem zmiany osoby jest obrót na osi lewa - środek - prawa. Od ustalonej pozycji osoby (np. Mama z prawej, Czerwony Kapturek z lewej) są jednak odstępstwa. W języku migowym istnieje wiele znaków miganych po półkolu, które mogą zmienić pozycję postaci w przestrzeni. Toteż już sama zmiana miejsca artykulacji znaków oznacza zmianę osoby na inną. Odbiorca komunikatu nie może mieć wątpliwości co do odniesienia referencjalnego. Jeśli więc obrót jest niedostatecznie czytelnym lub niejednoznacznym sygnałem, wtedy wspierają go dodatkowe znaki lub mimika twarzy.
W tekście naszym fragmenty migane przy centralnym położeniu ciała i rękami po środku i wzrokiem skierowanym przed siebie odpowiadają narratorowi, lewa i prawa strona zaś - osobom dialogu. Dodatkowym rozróżnieniem jest mimika neutralna dla narratora i mimika nieneutralna odpowiednich postaci.
Podsumowanie
Niniejsze opracowanie stanowi próbę scharakteryzowania funkcji elementów niemenualnych w PJM. Analiza została dokonana na poziomie słownika i tekstu.
Na podstawie przeprowadzonych badań stwierdzono, iż najbardziej charakterystyczną cechą języka migowego jest wielość artykulatorów biorących udział w tworzeniu komunikatu. Można powiedzieć, że głuchy miga całym ciałem. Najważniejszym artykulatorem są ręce, które przekazują kształty znaków. Poza tym w przekazie bierze udział wiele elementów niemanualnych: tułów, głowa, twarz z wyrafinowaną mimiką, oczy, wargi, a nawet poniekąd głos.
Język migowy jest językiem afleksyjnym i w dużym stopniu pozycyjnym. Nie jest obojętny szyk miganych znaków. W zasadzie obowiązuje szyk podmiot - orzeczenie - dopełnienie.
Bardzo ważną funkcję pełni przestrzeń. Przestrzennie można „rysować” sytuacje, a także ustalać relacje pomiędzy poszczególnymi znakami.
Znaczącą rolę elementów niemanualnych, która do niedawna była niedoceniana, a wręcz pomijana, udało się wykazać na podstawie analizy pierwszych zarejestrowanych tekstów w PJM. Elementy niemanualne mogą być nakładane na znak lub ciąg znaków, mogą też stanowić stały element znaku.
Można wyróżnić funkcje zarówno na poziomie leksykalnym, jak i składniowym.
Na poziomie leksykalnym odnotowano liczne fukcje słowotwórcze: wzmocnienie znaku oznaczającego czynność, nadanie cechy, nadanie określoności lub nieokreśloności, intensyfikacja cechy w skali trójstopniowej, rozróżnienie czynność - przedmiot - cecha, osoba jako kategoria klasyfikująca.
Funkcje syntaktyczne to rozróżnienie jednostek zdaniowych, takich jak pytania, zaprzeczenia, wykrzyknienia. Niemanualne są również wykładniki subordynacji.
Analiza lingwistyczna bez uwzględnienia elementów niemanualnych byłaby co najmniej niepełna. Świadczy o tym fakt, iż fragment tekstu zapisany bez oznaczeń elementów niemanualnych okazał się dla głuchych niezrozumiały.
Analizy przeprowadzone przez grupę badawczą stanowią jedynie pierwszy krok na drodze do opracowania gramatyki PJM. Kompletny opis gramatyczny PJM będzie stanowił nieocenione narzędzie badawcze dla lingwistów, jak również ważną pomoc dydaktyczną w nauczaniu tego języka zarówno głuchych, jak i słyszących.
Literatura
Bergman, B. (1995): “Manual and nonmanual expression of negation in Swedish Sign Language”, [w:] Sign Language Research 1994, Hamburg.
Coerts, J. (1992): „Nonmanual garmmatical markers: an analysis of interrogatives, negations and topicalisations in Sign Language of the Netherlands”, Amsterdam.
Farris, Michael A. (1994): “Sign Language Research and Polish Sign Language”, [w:] Lingua Posnaniensis nr XXXVI.
Farris, Michael A. (1998): “Models of person in sign language”, [w:] Lingua Posnaniensis nr XL.
Liddell, S. (1980): American Sign Language Syntax, The Hague.
Mikulska, D. (2002): Elementy niemanualne w słowniku i tekście Polskiego Języka Migowego. Niepublikowana praca magisterska. IJP UW, Warszawa.
Perlin, J. (1993): Lingwistyczny opis polskiego języka migowego, Warszawa.
Szczepankowski, B. (1994): Podstawy języka migowego, Warszawa.
Świdziński, M., Mikulska, D. (2002): „Reprezentacja linearna tekstu Polskiego Języka Migowego” [w niniejszym tomie].
Veinberg, S. C. (1993): “Nonmanual negation/assertion in Argentine Sign Language”, [w:] Sign Language Studies, t. 79.
17