Style poznawcze - Strelau, rozdz. 40
Styl poznawczy - preferowany sposób funkcjonowania poznawczego, odpowiadający indywidualnym potrzebom jednostki.
Rys historyczny problematyki
Początki sięgają lat 50- tych, nazwiska: P.S. Holzman, M. Scheerer, Kleina.
Regulatory poznawcze - przejawy funkcjonowania osobowości w sferze poznawczej - jako swoiste narzędzia, służące realizacji podstawowych tendencji osobowości: pośredniczące między jednostką a światem zewnętrznym, pozwalające odbierać rzeczywistość zgodnie z wewn. potrzebami.
Zróżnicowanie pojęciowe (Gardner) wyznaczało zakres równoważności (przedział ekwiwalentności). Zakres ten ujawnia się np. przy swobodnym sortowaniu obiektów: niektóre osoby tworzą wówczas wiele wąskich grup (mały zakres równoważności, duże zróżnicowanie pojęć) a inne tworzą niewiele grup, łączących wiele obiektów (duży zakres równoważności, małe zróżnicowanie).
Kontrola impulsów afektywnych - słaba kontrola impulsów afektywnych
Wygładzanie - zaostrzanie
Zakres skaningu uwagi
Sztywność - giętkość kontroli
Tolerancja na nierealistyczne doświadczenia
Nosal
Style poznawcze odnoszą się do różnic dotyczących sposobu (nie treści ), czyli właściwości formalnych funkcjonowania poznawczego.
Refleksyjność - impulsywność (Jerome Kagan) = Tempo poznawcze (Messer)
Ujawnia się w sytuacjach rozwiązywania problemów poznawczych.
Impulsywność to tendencja do szybkiego udzielania odpowiedzi i popełniania wielu błędów;
Refleksyjność to tendencja do długiego namyślania się i popełniania niewielu błędów.
Znaczenie tych terminów używanych do określenia właściwości stylu poznawczego nie pokrywa się ze znaczeniem, jakie mają one w psych. osobowości czy temperamentu.
Różnice indywidualne w tym zakresie zaczynają się ujawniać do wieku przedszkolnego. Towarzyszą im różnice rozwojowe, wynikające z nasilania się wraz z wiekiem (szczególnie od 10 r.ż) tendencji do refleksyjności.
Do badania refl. - imp. stosuje się zwykle zadania percepcyjne, mające charakter problemów zamkniętych np. Test Porównywania Znanych Kształtów (Kagan), Test Matryc Ravena, kwestionariusze.
Psychologiczne znaczenie
Stopień kontroli sprawowanej przez człowieka nad własnym funkcjonowaniem poznawczym; refleksyjność - silna skłonność do kontroli, impulsywność - beztroska, zadowalanie się pierwszym lepszym rozwiązaniem.
Sposób definiowania przez jedn. kompetencji poznawczych. To do którego wskaźnika efektywności przywiązuje wagę: do poprawności rozwiązań czy do szybkości.
Stopień tolerancji na odroczenie wzmocnienia, którym jest np. znalezienie rozwiązania problemu; refl.- preferowanie wzmocnień maksymalnie dużych, nawet jeśli są odroczone, imp. - preferowanie wzmocnień szybkich, nawet jeśli są niewielkie
Stopień tolerancji ryzyka poznawczego - niski u osób refleksyjnych, wysoki u osób impulsywnych.
Strategię poszukiwania informacji; refl.- wiąże się z preferowaniem strategii systematycznej, imp. - preferowanie poszukiwań chaotycznych.
Geneza refleksyjności - impulsywności
Redukowanie lęku.
niepewność własnych kompetencji - impulsywność;
lęk przed dezaprobatą społeczną, któremu towarzyszy wiara we własne siły - refleksyjność
zapotrzebowanie na stymulację
Umiarkowana refleksyjność i impulsywność - duże zapotrzebowanie na stymulację; skrajna impulsywność i refleksyjność - małe zapotrzebowanie na stymulację (dwa różne sposoby jej redukowania: refl: aktywnie, imp: bierny).
Wybór przez osobę stylu pozn. zależy od jej możliwości poznawczych i od jej samooceny w tym zakresie.
Czynniki zewnętrzne
Wydawanie odpowiednich instrukcji
Wzmacnianie ref. lub imp. zachowań poznawczych
Modelowanie
Trenowanie w sprawowaniu kontroli poznawczej przez samoinstrukcję
Ćwiczenie w zakresie stosowania określonych strategii poznawczych
Czynniki kulturowe
Czynniki społeczno - ekonomiczne
Czynniki biologiczne
Efektywność funkcjonowania
Refleksyjność ma korzystny wpływ na niektóre zakresy pracy szkolnej (matematyka, nauka czytania). Ogólnie przewaga refleksyjności istnienie tam, gdzie częściej występują problemy konwergencyjne, może przeszkadzać tam, gdzie występują problemy dywergencyjne. W pracy impulsywność jest przydatna gdy przeważają sytuacje wymagające pośpiechu i improwizacji, refleksyjność jest wskazana do pracy, przy której wymaga się szczegółowej analizy i dokładności.
Zależność - niezależność od pala (Witkin)
Określa stopień, w jakim spostrzeganie determinowane jest przez ogólną organizację pola percepcyjnego.
Zależność od pola - tendencja do spostrzegania globalnego (całościowego);
Niezależność - skłonność do przełamywania zastanej organizacji pola percepcyjnego, do wyodrębnienia poszczególnych części i spostrzegania ich jako względnie niezależnych całości (analityczny);
Różnice pojawiają się w wieku przedszkolnym, styl ten może zmieniać się z wiekiem (wzrost niezależności 8 - 24, nasilony 10 - 17 r.ż, po 60 r.ż spadek niezależności).
Kobiety są bardziej zależne od pola, różnice od 8 r.ż.
Podstawowe narzędzie stosowane do pomiaru: Test Ukrytych Figur (Witkin)
Geneza
Zależność - niezależność jest poznawczym komponentem szerszego wymiaru osobowości.
Zróżnicowanie psychologiczne to złożoność struktury systemu psychologicznego przejawiająca się w specjalizacji funkcji psychicznych i oddzieleniu Ja od nie - Ja.
Oddzielenie Ja od nie - Ja ujawnia się w sferze poznawczej jako zależność i niezależność od pola.
Zależność - mniejsze poczucie własnej odrębności, słabsza artykulacja Ja, w tym obrazu własnego ciała, stosowanie prymitywnych mechanizmów obronnych
Rola czynników środowiskowych + czynniki biologiczne
Niezależność - w procesie wychowywania dziecka daje mu się stosunkową dużą swobodę, szanuje indywidualność, nie stosuje ostrych kar itd. Zależność - autokratyzm rodziców, w szczególności matki w stosunku do syna.
Homogeniczność środowiska fizycznego w połączeniu z trybem życia wymagającym orientacji w terenie - rozwój niezależności
Konsekwencje różnic indywidualnych w zakresie zależności - niezależności od pola
Styl niezależny - analityczność percepcji, skłonność do burzenia zastanej organizacji pola - zadania wymagające restrukturyzacji danych (nie stwierdza się różnic w zakresie inteligencji ogólnej i werbalnej). Różnice w odniesieniu do zdolności szczegółowych np. wzrokowo przestrzennych (Klocki) - wyższe wyniki u osób niezależnych
Efektywność uczenia się - przypuszczalnie zwiększa ją przy złożonych zadaniach, przy uczeniu się o charakterze społecznym efektywniejsza jest niezależność.
Funkcjonowanie społeczne:
Osoby zależne polegają na wskazówkach zewnętrznych, mają zapotrzebowanie na informacje od innych ludzi i dostarczane przez nich sprzężenia zwrotne, wykazują silniejszy konformizm, większą podatność na oddziaływania modyfikujących postaw, mają bardziej rozwinięte kompetencje i wrażliwość społeczną. Osoby takie wybierają zawody wymagające kontaktów interpersonalnych (np. nauczyciel, artysta, praca w handlu)
Osoby niezależne w większym stopniu opierają się na własnych standardach i nie potrzebują informacji zwrotnych, mają większe umiejętności w zakresie oddziaływania na ludzi, kompetencji przywódczych czy też umiejętności zachowań asertywnych. Zainteresowanie matematyką, przyrodą, zawody praktyczne np. inżynier lub związane z przyrodą.
Abstrakcyjność - konkretność (Goldstein, Scheerer)
Określa preferencje dotyczące poziomu ogólności stosowanych kategorii poznawczych.
Wyobrażenia - obrazy umysłowe, odzwierciedlające poszczególne obiekty w ich konkretnym kształcie.
Pojęcia abstrakcyjne - reprezentacje poznawcze w znacznym stopniu oderwane od jednostkowej postaci, w jakiej odpowiadające im desygnaty występowały w doświadczeniu.
Zdolność do abstrahowania pojawia się w wieku szkolnym.
Visualizers - osoby skłonne do kodowania i przetwarzania informacji za pomocą wyobrażeń;
Verbalizers - osoby skłonne do kodowania i przetwarzania informacji za pomocą pojęć i słów
Sposób badania - zadania kategoryzacyjne, wymagające od badanego sortowania obiektów. O abstrakcyjności świadczy tendencja do grupowania mającego charakter logicznej klasyfikacji, o konkretności - grupowanie odwołujące się do bezpośrednich relacji między obiektami.
Źródła różnic indywidualnych
Konkretność - wynika ze stylu wychowania, w którym hamuje się eksplorację i samodzielność dziecka, zasady są niepodzielnie narzucone przez autorytety (rodziców)
Rozwojowi abstrakcyjnego stylu sprzyja brak gotowych reguł, dziecko otrzymuje jedynie informacje, pozwalające na tworzenie własnych standardów, jest zachęcane do samodzielnego myślenia itd.
Konsekwencje
Istnieje pozytywny związek abstrakcyjności z nasileniem orientacji zadaniowej, z umiejętnością koordynowania i wykorzystywania przy rozwiązywaniu problemów i podejmowaniu decyzji różnych informacji oraz z większą elastycznością myślenia. Preferowane zadania o dużej złożoności, niezależność od autorytetów, mniejsza agresywność, ostrożność w wydawaniu sądów o innych, wyższy poziom decentracji interpersonalnej. Preferowane wartości teoretyczne, społeczne i ekonomiczne; osoby bardziej wrażliwe zagrożenie poczucia własnej wartości.
W stylu konkretnym - preferowane zadania proste, wartości estetyczne, społeczne i religijne; osoby bardziej wrażliwe na zagrożenie poczucia tożsamości.
Style poznawcze w koncepcji Sternberga
Zamiast terminu style poznawcze style myślenia preferowane sposoby myślenia, decydujące o tym, jak jednostka dysponuje posiadanymi zasobami poznawczymi.
Istotna rola przypada metaloznawczym procesom kontroli i decyzyjnym.
Badanie za pomocą kwestionariuszy samoopisowych (Sternberg, Wagner)
Aspekty samokierowania |
Wymiary stylów myślenia
|
Funkcje
|
|
Forma - sposób rozdzielenia zasobów poznawczych na różne zadania |
|
Poziom ogólności |
|
Zasięg - orientacja do wewnątrz lub na zewnątrz |
|
Otwartość na zmiany |
|
Uwarunkowanie stylów myślenia
Kształtują się one głównie pod wpływem doświadczeń mają charakter względnie utrwalonych nawyków. charakter względnie utrwalonych nawyków.
Istnieją związki między stylami myślenia a statusem społeczno - ekonomicznym. Dodatnio koreluje z nim styl legislatora i styl hierarchiczny, ujemnie zaś style wykonawcy, sędziego i konserwatywny. Dzieci urodzone później przejawiają tendencję do reprezentowania stylu legislatora, postępowego i hierarchicznego. Możliwe jest też modelowanie przez nauczycieli.
Style myślenia a efektywność funkcjonowania
Wartość poszczególnych stylów jest zróżnicowana w zależności od typu zadania.
Typologie nawiązujące do Junga
Percepcja - ocena jako nastawienie wobec rzeczywistości
Spostrzeganie - intuicja jako sposoby odbierania informacji
Myślenie uczucia jako sposoby ich wartościowania
Ekstrawersja - introwersja
Koncepcja T. Gregorca (zastosowanie w nauczaniu)
Wymiar przestrzeni: abstrakcyjność - konkretność
Wymiar czasu: sekwencyjność - rozproszenie
Pomiar stylu poznawczego:
Stosowanie określonych zadań poznawczych
Stosowanie kwestionariuszy, w których osoba badana pytana jest o preferowane sposoby funkcjonowania.
4