Cytat „Wpadam do Soplicowa jak w centru polszczyzny Tam si臋 cz艂owiek napije, nadysze Ojczyzny” uczy艅 mottem do rozwa偶a艅 o roli polsko艣ci w epopeii Mickiewicza.
Zastanawiaj膮c si臋 nad tre艣ci膮 najwybitniejszego utworu polskiego romantyzmu dochodzimy do wniosku, 偶e nie przystaje on do czasu i historii, kt贸ra go wyda艂a. Zadajemy sobie pytanie, dlaczego tw贸rca tak oskar偶ycielskich utwor贸w, jak cho膰by cze艣膰 3 „Dziad贸w”, tworzy nagle opowie艣膰 pogodn膮 wr臋cz sielsk膮?
W otoczeniu pi臋knej przyrody opisuje sprawy zwyk艂ych ludzi. S膮 to sprawy raz pogodne, raz smutne ale zawsze zako艅czone szcz臋艣liwie.
Co sk艂oni艂o poet臋 do napisania utworu tak bardzo r贸偶nego w tre艣ci od rzeczywistej historii?
Poeta przeciwstawi艂 historii mi臋dzyludzkiej swoj膮 w艂asn膮 wizj臋 艣wiata zgodnego z naturalnym d膮偶eniem cz艂owieka ku dobru. W jego 艣wiecie czas odmierzany jest porami roku, wschodami i zachodami s艂o艅ca, a nie barykadami czy aresztowaniami.
W czasie gdy powsta艂 „Pan Tadeusz” sprawa polska przedstawia艂a si臋 bardzo 藕le. Zamiera艂o 偶ycie polityczne i kulturalne w kraju i na emigracji. Sama emigracja by艂a sk艂贸cona i podzielona. W艣r贸d tych spor贸w szuka艂 Mickiewicz czego艣, co by艂oby syntez膮 polsko艣ci, czy wyrazem ducha narodowego.
Tym czym艣 by艂 za艣cianek, na tle kt贸rego rozgrywa si臋 akcja poematu. Istot膮 za艣cianku by艂o to, i偶 tworzy艂 go jeden r贸d. Skutkiem czego by艂o umocnienie wi臋z贸w krewniactwa jak r贸wnie偶 tradycji.
„To im pozwoli艂o zachowa膰 na d艂ugo czysto艣膰 plemienn膮 i obyczajow膮”
/”Pan Tadeusz” - wst臋p A. Mickiewicz/
Za艣cianek stanowi艂 sam w sobie relikt „nieprzeminionej narodowo艣ci w jej dawnym patriarchalnym uk艂adzie”.
Nast臋pstwem tego by艂 fakt, 偶e szlachta z g艂臋boko osadzon膮 艣wiadomo艣ci膮 narodow膮 zawsze stawa艂a do boju w obronie Ojczyzny. Postawa ta 艣ci膮gn臋艂a na ni膮 prze艣ladowania zaborcy. Skutkiem tego by艂o zdziesi膮tkowanie za艣ciank贸w „najwarto艣ciowszego fundamentu narodowo艣ci”.
W epopei o tym w艂a艣nie 艣wiadczy podtytu艂 utworu „Ostatni zajazd na Litwie”. S艂owo „ostatni” jest dowodem na to, 偶e stara szlachta za艣ciankowa schodzi ju偶 z areny dziejowej (naturalnie i wskutek dzia艂ania zaborcy).
Powsta艂a nowa, kt贸rej przedstawicielem by艂 Tadeusz. Nowa szlachta potrzebuje jednak jakiego艣 fundamentu. Fundamentem tym s膮 „z艂o偶a 艣wiadomo艣ci narodowej, skarby tradycji, skryte, jak w korzeniach, w sercach mas, najg艂臋biej tu w艂a艣nie miedzy prostymi lud藕mi, na pograniczu mi臋dzy za艣ciankiem i wsi膮”.
„Ot贸偶 艂atwo dowie艣膰, 偶e g艂贸wn膮 i jedyn膮 nauk膮 by艂y dla nas mniemania i uczucia dawnej Polski, 偶yj膮cej dot膮d w pami臋ci rodzic贸w, krewnych i przyjaci贸艂, objawiane w ich rozmowach, zebrane w r贸偶nych maksymach moralnych i politycznych [...] Ta wewn臋trzna, domowa tradycja sk艂ada si臋 z resztek mniema艅 i uczu膰, kt贸re o偶ywia艂y naszych przodk贸w, ta tradycja po upadku, rozerwaniu i przyt艂umieniu opinii publicznej schroni艂a si臋 w domach szlachty i posp贸lstwa.”
/Artyku艂 prasowy poprzedzaj膮cy wydanie `Pana Tadeusza” A. Mickiewicz./
Do tej pory m贸wi艂em o roli szlachty za艣ciankowej, jej patriotyzmie, narodowo艣ci i tradycji. Nie pisa艂em za艣 w jaki spos贸b by艂a ona kultywowana i piel臋gnowana, cho膰 w „Panu Tadeuszu”, mo偶emy znale藕膰 wiele wspania艂ych przyk艂ad贸w.
Jednym z nich jest opis domu. Na 艣cianach wisz膮 portrety naszych bohater贸w narodowych. Jest Tadeusz Ko艣ciuszko - przyw贸dca powstania ko艣ciuszkowskiego. Obok niego widnieje podobizna Rejenta i Jakuba Jasi艅skiego. Jest r贸wnie偶 wizerunek Tadeusza Korczaka.
Tadeusz ci膮gn膮c za sznurek zegara s艂yszy „Mazurek D膮browskiego”.
Tak wi臋c sam wystr贸j wn臋trz w Soplicowie 艣wiadczy o tym, 偶e jego mieszka艅cy to ludzie szanuj膮cy kultur臋 polsk膮 i jej histori臋. O przywi膮zaniu do tradycji i staropolskich obyczaj贸w 艣wiadczy r贸wnie偶 uczta w czasie, kt贸rej S臋dzia wyg艂asza monolog o grzeczno艣ci, a Podkomorzy o modzie krytykuj膮c bezmy艣lne na艣ladowanie francuszczyzny.
„Przez 偶o艂膮dek do serca” - m贸wi przys艂owie. Czy nie odnosi si臋 ono do „Pana Tadeusza”?
Czytaj膮c opis przygotowa艅 bigosu po polowaniu - tej narodowej potrawy - czy偶 nie przypominamy sobie o Polsce. O polsko艣ci, kt贸ra nie tylko przejawia si臋 w j臋zyku, kulturze, tradycji lecz r贸wnie偶 w kuchni. Mnie opis ten wr臋cz urzeka i przypomina, 偶e jestem Polakiem. Jestem r贸wnie偶 pewien 偶e na innych odzialywuje podobnie.
Nast臋pnym przyk艂adem s膮 zar臋czyny Zosi i Tadeusza. Ceremonia odbywa si臋 艣ci艣le wed艂ug tradycji. Pa艅stwo m艂odzi s膮 ubrani w narodowe stroje. Wed艂ug zwyczaju:
„Staro偶ytny by艂 zwyczaj, i偶 dziedzice nowi
Na pierwszej uczcie sami s艂u偶yli ludowi.”
/”Pan Tadeusz” A. Mickiewicz/
Serwis, na kt贸rym podaje si臋 potrawy pokryty jest scenami z okresu 艣wietno艣ci Polski. Koncert Jankiela
(na cymba艂ach) przypomina wydarzenia z ostatnich lat Rzeczypospolitej.
Opisy (kt贸re pos艂u偶y艂y mi jako przyk艂ady) 艣wiadcz膮 o tym, 偶e mimo represji i fali mody zachodniej
(szczeg贸lnie francuszczyzny) polsko艣膰 nie zamar艂a i nadal jest kultywowana.
Tak jak ju偶 wcze艣niej powiedzia艂em, „Pan Tadeusz” powsta艂 po upadku powstania listopadowego, gdy k艂贸tnie mi臋dzy emigrantami nasila艂y si臋. Moim zdaniem polsko艣膰 w tym utworze mia艂a scali膰 ca艂膮 emigracj臋
i za偶egna膰 k艂贸tnie i spory. Ma przypomnie膰 Polakom o swoich korzeniach jak r贸wnie偶 to, 偶e Polska nie zgin臋艂a.
P贸ki 偶yje nar贸d, 偶yje Ojczyzna.
„Jak w chorym os艂abionym ciele krew i si艂a 偶ywotna zgromadza si臋 oko艂o serca - tam jej szuka膰, tam j膮 o偶ywia膰, stamt膮d j膮 na ca艂e cia艂o znowu rozprowadzi膰 nale偶y. Z tych tradycji musi wywin膮膰 si臋 i niepodleg艂o艣膰
kraju i przysz艂a forma jego rz膮d贸w.”
/Odczyt „O duchu narodowym” A. Mickiewicz/
Micha艂 Szalbot