K. Kiciński „Świadomość moralna Polaków- główne tendencje”

Moralność jako słabnący instrument kontroli społecznej

W społeczeństwie polskim osłabły tradycyjne moralne mechanizmy kontroli (Durkheim- „sankcje rozproszone”: potępienie lub aprobata ze strony otoczenia).

• przesuwanie punktu ciężkości w mechanizmie kontroli społ. do obszaru sankcji mającego podłoże w prawie- domaganie się surowych kar

• powstające sformalizowane kodeksy etyki zawodowej

• znikły z języka takie terminy jak: godny pogardy, oburzający, małostkowy itd.

Osłabienie moralności jako instrumentu kontroli społ.- właściwie cały obszar cywilizacji zachodniej (przechodzenie na islam ze względu na chęć funkcjonowania w systemie, w którym do norm moralnych podchodzi się b ardzo poważnie).

Różnice między krajami UE a Polską:

• efektywność funkcji kontrolnych pełnionych przez moralność w sferze publicznej (m.in. aparat sprawiedliwości) i w biznesie

• Pl- PRL przerwał tradycje w dziedzinie standardów przyzwoitości regulujących zachowania w sferze przedsiębiorczości kapitalistycznej

• w sferze publicznej- pozostałością PRL jest korupcja

• dopiero teraz zaczynają być dostrzegane naruszenia osób publicznych dotyczące konfliktu interesów i tworzy się standard transparentności działań publicznych

Tendencje występujące w sferze świadomości moralnej Polaków:

• pozostawanie w sferze oddziaływania 2 dominujących nurtów idei moralnych:

• nurtu myśli katolickiej

- jej rdzeniem jest doktryna moralna, na straży której stoi Kościół, on rozstrzyga kto jest jej reprezentantem i czy dany pogląd etyczny się w nią wpisuje

2. nurtu moralności liberalnej- zróżnicowany, reprezentowany głównie w wyedukowanych i zlaicyzowanych kręgach zachodniej Europy

-odrzucanie zinstytucjonalizowanych autorytetów moralnych, rezerwa wobec tradycyjnych dogmatów etycznych

- nowe sytuacje generowane przez postęp naukowy oraz społeczno- kulturalne zmiany wymagają poszukiwania nowych standardów moralnych

- jeśli jakieś zachowanie nie wyrządza konkretnej szkody osobom trzecim,

to nie ma podstawy by potępiać je moralnie tylko dlatego, że stanowią naruszenie kulturowego, tradycyjnego tabu

• charakterystyczne elementy świadomości moralnej Polaków:

• tendencja sekularyzacji świadomości moralnej przeświadczenie, że moralność i religia/wiara nie są ze sobą powiązane integralnie; redukcja dysonansu poznawczego u ludzi, którzy z jednej strony nie chcą rezygnować ze swojej religijnej tożsamości, a z drugiej przyswoili sobie wiele idei moralnych nurtu liberalnego

• poczucie prawa do autonomii moralnej przekonanie, że najbardziej prawomocnym źródłem wyborów moralnych jednostki jest jej własne sumienie, które stanowi instancję nadrzędną wobec jakichkolwiek autorytetów takie przekonanie różne jest od relatywizmu moralnego, który zakłada, że zgodne z sumieniem wybory są dla jednostki obligatoryjne; ponadto wierzą oni zwykle w istnienie oczywistych uniwersalnych zasad moralnych i wiarę tę w swej świadomości jakoś godzą z preferowaniem autonomii własnego sumienia

• postawa rezerwy wobec wszelkich autorytetów postawa ta nie oznacza całkowitego odrzucania treści przekazywanych przez autorytety, lecz raczej ich selektywny wybór (np. Jan Paweł II)

• sytuacjonizm istnieją normy moralne, ale obowiązują one w zależności od sytuacji; dopuszczenie odstępstwa od normy, gdy jest to konieczne ze względu na inne wartości (np. nie należy zabijać, ale nie wtedy gdy bronimy swojego lub cudzego życia) lub normy pozamoralne (np. odniesienie sukcesu życiowego)

• permisywizm tolerancja wobec łamania norm, przy jednoczesnym „abstrakcyjnym” ich uznawaniu; nie tyle przyzwolenie na niemoralne zachowanie, co niechęć do jednoznacznego sformułowania negatywnej oceny wobec niego (wynikająca ze słabej motywacji do przeciwstawienia się takiemu postępowaniu, choćby w formie publicznego wyrażenia opinii); występuje głównie wśród młodych, tolerancja wynika z akceptacji określonych zasad i wartości, a nie z oportunizmu, domaganie się surowych kar jest mechanizmem kompensacyjnym u jednostek niezdolnych do zademonstrowania jednoznacznej postawy wobec zjawisk, w stosunku do których mają w pewien sposób stosunek negatywny

Oddziaływanie wyróżnionych nurtów na świadomość moralną społeczeństwa polskiego.

Krzewienie moralności katolickiej:

• wsparte autorytetem papieża Polaka, rolą Kościoła w komunizmie

• bogactwo środków i możliwości oddziaływania- ambona, organizacje o charakterze katolickim, szkoła wojsko, media

• podstawy religii katolickiej stanowią podstawę wielu uregulowań prawnych

Skromny zasięg oddziaływania nurtu liberalnego:

• przypisywana temu nurtowi laickość kojarzy się ze stanowiącą element socjalistycznej ideologii laickością czasów PRL

• krytyka ze strony Kościoła

• mimo to nurt ten upowszechnia się w Polsce z uwagi na dyfuzję kulturową w integrującej się Europie

• idea podmiotowości jednostki- prawo do równoprawnego partnerstwa w dyskursie moralnym, bez względu na autorytet

• innowacyjność- rozwiązywanie problemów moralnych generowanych przez współczesność nie może odbywać się jedynie poprzez odwoływanie się do tradycji i posłuszeństwo wobec autorytetów

• lokowanie jakości życia jako najważniejszej wartości i promowanie w życiu sukcesu, unikanie cierpienia

• nurt liberalny deklaruje niechętną postawę wobec fundamentalizmu religijnego i moralnego, który pojmowany jest jako przenoszenie przeszłości w teraźniejszość i sakralizowanie jej przez autorytety formalne (można to zauważyć wśród wierzących Polaków, którzy jednak prezentują liberalną postawę wobec rozwodu)

Każdy z tych nurtów natrafia na jakieś poważne bariery w procesie oddziaływania na świadomość Polaków powodem tego jest elitaryzm obu nurtów moralnych.

• myśl liberalna

• oferuje program, który jest bardzo ambitny, zmusza bowiem jednostkę by na każdym kroku dokonywała samodzielnych wyborów i rozwiązywała trudne dylematy

• jest to trudne w świecie ponowoczesnym, gdzie istnieje bogactwo alternatywnych standardów i wzorców

• ludzie odznaczający się ogromną autonomią moralną, niezależnością wobec autorytetów, tolerancją wynikającą z ugruntowanych przekonań i postaw, a jednocześnie nie uchylający się od wyrazistych ocen i potrafiący energicznie reagować na coś, co uważają za zło stanowią w społeczeństwie polskim elitę

• moralność katolicka

• zasady moralne wymagają wyrzeczeń i wielkiej dyscypliny wewnętrznej, jednak moralność katolicka głosi również wyrozumiałość dla słabości grzesznego człowieka i zapewnia przywództwo duchowe, które pomaga uporać się z wątpliwościami

Kultura zachodnia, która wpływa na kulturę polską:

• budzi w niej opory wywodząca się z epoki historycznej idea podziału na „pasterzy” i „owczarnię”

• choć jest to kultura, która oferuje wzorce zarówno w dziedzinie politycznej, jak i moralnej w gruncie rzeczy elitarne, gdyż sprostanie im wymaga nie lada dojrzałości, to wszyscy również z założeniami tej kultury, czują się ich równoprawnymi adresatami (stąd czasem sprzeczne poglądy Polaków katolików na kwestie rozwodów- chęć zaznaczenia swojej autonomii)

Brak rzetelnego dyskursu moralnego przyczyną osłabienia moralności jako instrumentu kontroli społecznej.

Relacja wzajemna obu analizowanych nurtów i towarzyszący jej dyskurs eksponuje to, co je dzieli, a nie to, co łączy w efekcie ścierające się nurty wydatnie redukują wzajemnie swój wpływ na świadomość moralną społeczeństwa i zniechęcają do swoich idei:

• Kościół krytykuje myśl liberalną za podważanie pryncypiów moralnych w imię bardziej przyziemnych, zwłaszcza hedonistycznych wartości

• Liberałowie zarzucają Kościołowi konserwatyzm i sztywność zasad ustanowionych w odległych epokach, które nie są adekwatne do współczesnej rzeczywistości

Jest wiele spraw, które nie muszą stanowić przedmiotu kontrowersji: dotrzymywanie zobowiązań, prawdomówność, szacunek dla godności, zwykła uczciwość, solidarność itd.

Styl dyskursu moralnego:

1. brak szukania obszarów porozumienia z adwersarzem, czy miarkowania krytyki wobec niego- zwracanie się tylko do potencjalnych słuchaczy liberałowie- moralność nie musi mieć oparcia w religii, katolicy- jedynie oni bronią moralności, a liberałowie kierują się pragmatyzmem, wygodą

2. nie wychodzenie za krąg stereotypów: fundamentaliści religijni, liberałowie to ludzie błądzący

3. pole wspólnych wartości nie odgrywa w dyskursie żadnej roli- wszyscy myślą podobnie o podejmowanych sprawach

4. uciekanie się do manipulacji- zasady moralne chrześcijaństwa są przestarzałe, ci którzy je wyznają są cofnięci i nie warto z nimi dyskutować, eutanazja porównywana z praktykami III Rzeszy

5. łączenie dyskursu moralnego z walką polityczną- pogłębia to antagonizmy

6. uprawianie perswazji, a nie dialogu- prowadzenie dialogu jest trudne, gdyż wymaga uznania, że głoszony system moralny nie jest jedyny i najlepszy

7. rzetelny dyskurs moralny w Polsce się zdarza i może być rozwijany, ale tylko w odniesieniu do niektórych kwestii

Świadomość moralna Polaków ulega destrukcji, gdy dyskurs moralny prowadzony jest bez poszanowania reguł związanych z konfrontacją odmiennych stanowisk.

Kiciński „ Świadomość moralna Polaków”

Moralność jako słabnący instrument kontroli społecznej

Moralność - forma kontroli społecznej, która opiera się na sankcjach rozproszonych - spontanicznych reakcjach potępienia i aprobaty ze strony członków społeczności, które zmuszają członków do zachowań zgodnych z kulturowymi standardami;

W Polsce ten mechanizm utracił już znaczenie - raczej widoczne są tendencje do przesuwania sankcji w stronę prawa (innego niż system kontroli społecznej systemu) - duży punitywizm Polaków;

Osłabienie moralności jako mechanizmu kontroli społecznej jest charakterystyczne dla całego obszaru cywilizacji zachodniej;

Ważnym ze wskaźników potwierdzających tezę o osłabieniu moralności jest mnożenie się kodeksów etyki zawodowej - substytut tradycyjnej moralności; przenoszą one punkt ciężkości z sankcji rozproszonych, mających swoje źródło w zinternalizowanych standardach na mechanizm kontroli sformalizowanej - zbliżonej do kontroli pełnionej przez Państwo;

Dwa dominujące nurty idei moralnej

Czynnik wpływający na kształt świadomości moralnej Polaków - zderzenie dwóch nurtów idei:

a/ myśl moralna chrześcijaństwa reprezentowanego przez Kościół Katolicki - nurt ten w sferze podstawowej aksjologii zachowuje dużą spoistość mimo wewnętrznego zróżnicowania - nurt moralności katolickiej

b/ zlaicyzowane idee moralne - odrzucenie zinstytucjonalizowanych autorytetów moralnych, rezerwa wobec tradycyjnych dogmatów etycznych, przeświadczenie jego reprezentantów, że poglądy które wypowiadają nie wymagają żadnych certyfikatów - nurt moralności liberalnej

Syndrom przekonań moralnych

Charakterystyczne elementy świadomości moralnej Polaków:

- przeświadczenie, że moralność i religijność nie są ze sobą integralnie powiązane; Ten pogląd redukuje dysonans poznawczy u ludzi, którzy nie chcą zrezygnować ze swojej tożsamości religijnej a jednocześnie przyswoili wiele z nurtu liberalnego; tendencja do sekularyzacji świadomości moralnej Polaków;

- poczucie prawa do swoistej autonomii moralnej - przekonanie, ze najbardziej prawomocnym źródłem wyborów moralnych jednostki jest jej własne sumienie (instancja nadrzędna wobec zewnętrznych autorytetów); pojawia się to w sytuacji argumentowania stanowiska, które nie jest społecznie akceptowane; lub gdy stwierdzają że ktoś ma prawo cos robić, choć to im nie odpowiada; Błędne jest jednak tak pojmowanej autonomii utożsamianie z relatywizmem moralnym; występuje wiara, ze zgodne z sumieniem wybory są dla jednostki obligatoryjne oraz w istnienie uniwersalnych zasad moralnych;

- postawa rezerwy wobec autorytetów obejmująca również wzory osobowe; nie oznacza odrzucenia co raczej selektywny odbiór;

- sytuacjonizm - niechęć do jednoznacznej oceny moralnej wyjaśniana, że ocena wymaga poznania kontekstu występowania zjawiska; Sytuacjonizm nie polega na kwestionowaniu norm moralnych a jedynie na przekonaniu, ze obowiązują one w zależności od sytuacji; Dopuszczenie odstępstwa od normy gdy jest to konieczne ze względu na inne wartości z reguły także o charakterze moralnym;

- permisywizm - tolerancja wobec łamania norm, przy jednoczesnym, abstrakcyjnym ich uznawaniu;

Oddziaływanie wyróżnionych nurtów na świadomość moralną Polaków

Nurt liberalny coraz bardziej obecny poprzez intensywny przepływ idei i dyfuzję kulturową, ale także idee wewnętrzne - idea podmiotowości jednostki, demokracja (trudna do pogodzenia z formą monopolu na przywództwo duchowe); innowacyjność, która sprzyja przekonaniu, ze rozwiązywanie problemów moralnych nie może jedynie odwoływać się do tradycji i posłuszeństwa wobec autorytetów;

Szanse nurtu liberalnego zwiększa także fakt, ze jednostki ukształtowane przez cywilizację zachodnią niechętnie patrzą na wszelkie fundamentalizmy religijne i moralne;

Stosunek do wiary jest czynnikiem relatywnie silnie determinującym świadomość moralną odznacza się jednak dużym eklektyzmem; Jednak widać wyraźnie, ze każdy z tych nurtów trafił na jakieś widoczne bariery w procesie oddziaływania na świadomość;

Elitaryzm wzorów moralnych - problem ich społecznego uniwersalizmu

Tą barierą też jest elitaryzm tych wzorów moralnych - w przypadku nurtu liberalnego - oferuje on program, który dla wielu członków społeczeństwa jest bardzo ambitnym programem, zmusza jednostkę by na każdym kroku dokonywała samodzielnych wyborów i rozwiązywała trudne dylematy; W dodatku ponowoczesna rzeczywistość nie ułatwia ze swoimi alternatywnymi rozwiązaniami; To wymaga od jednostki posiadania skrystalizowanych poglądów i dojrzałej osobowości; Oferta ideowa nurtu liberalnego jest faktycznie elitarna;

Podobnie elitarna jest oferta moralności katolickiej (zgodnie z Gurvitcha typologią - moralność cnoty i imperatywnej) - jednak jest bardziej przystępna dla przeciętnej jednostki - oferuje oparte na długiej tradycji przywództwo duchowe, które pomaga się uporać z wątpliwościami; kodeksy moralne i filozofię; poza tym jest wyrozumiała dla słabości człowieka; pytanie dlaczego nie odnosi przekonywujących sukcesów w konfrontacji z oferta liberalną; Idea podziału społeczeństwa na pasterzy i owczarnie budzi sprzeciw - szczególnie w porównaniu do równościowej idei nurtu liberalnego.

Brak rzetelnego dyskursu moralnego przyczyną osłabienia moralności jako instrumentu kontroli społecznej

Czynnikiem, który przysłużył się temu jest jak się wydaje wzajemna relacja obu nurtów, która raczej akcentuje różnice niż podobieństwa obu.

Nurt katolicki zarzuca nurtowi liberalnemu - relatywizm etyczny (tendencja do podważania pryncypiów moralnych w imię przyziemnych hedonistycznych wartości), odrywanie moralności od religii stanowiącej jej naturalny kontekst;

Nurt liberalny zarzuca Kościołowi - konserwatyzm i sztywność zasad ustanowionych w odległych epokach; brak traktowania jednostki jako wartości autotelicznej;

W efekcie oba nurty redukują wzajemnie swój wpływ na świadomość moralną społeczeństwa;

Styl dyskursu moralnego:

1/ reprezentanci nie widzą potrzeby szukania obszarów porozumienia

2/ obie strony nie wychodzą poza krąg pewnych stereotypów na swój temat

3/ pole wspólnych wartości jest obszerne ale w dyskursie nie odgrywa to zadnej roli

4/ manipulacja

5/ łączenie dyskursu z walką polityczną w której liczy się tylko socjotechniczna skuteczność

6/ nadużywanie słowa dialog w sytuacji gdy uprawia się perswazję

***

---