Zagadnienie nr 7

Polska proza kronikarska, kaznodziejska, apokryficzna, parenetyczna, naukowa i publicystyczna, pamiętnikarska od średniowiecza do oświecenia.

Nie wypisywałam dokładnie przykładów z każdej epoki, ponieważ w każdej z nich inny rodzaj prozy cieszył się większą popularnością.

PROZA KRONIKARSKA:

Kroniki- wyraz pochodzenia greckiego (chronika od rzeczownika chronos), faktograficzny opis wydarzeń w układzie chronologicznym. Również utwór dziejopisarski o charakterze literackim, typowy dla średniowiecza. Kronika nie zawiera analizy tych wydarzeń, może jednak zawierać podsumowania oraz komentarz autora. Wydarzenia te najczęściej dotyczą życia państwa, instytucji, organizacji itp. Zapis tych wydarzeń może odbywać się na bieżąco, w miarę ich dziania się, lub później. Kroniki zaliczane są do utworów epickich, często łączą ze sobą cechy powieści, legendy oraz baśni. Najsłynniejszymi polskimi kronikarzami są: Gall Anonim, Jan Długosz, Wincenty Kadłubek, Janko z Czarnkowa i Władysław z Gielniowa.

GALL ANONIM: Anonim zwany Gallem, także (ur. ok. 1065, zm. po 1116) - pierwszy kronikarz działający na ziemiach polskich, autor Kroniki polskiej. Praktycznie nic o nim nie wiadomo. Był mnichem, prawdopodobnie benedyktynem pochodzącym z Węgier, szerzył kult św. Idziego, za którego wstawiennictwem miał się począć Bolesław Krzywousty. Szczątkowe informacje, które posiadamy, są jedynie domysłami, snutymi na podstawie skąpych wzmianek autobiograficznych w Kronice. Żył w czasach Bolesława III Krzywoustego. Prawdopodobnie urodził się między 1050-1060 rokiem. Do Polski mógł przybyć ok. 1089 lub 1109 roku. Kronikę napisał prawdopodobnie na życzenie kanclerza Michała Awdańca w latach 1112-1116. Możliwe, że po śmierci kanclerza Michała prowadził kancelarię książęcą. Wybitny renesansowy dziejopis, biskup Marcin Kromer, w którego posiadaniu znajdował się jeden z ocalałych do dziś dnia rękopisów Kroniki, napisał uwagę na marginesie: Niniejszą historię napisał Gall, mnich jakiś zapewne, jak można wnosić z przedmów, który żył za czasów Bolesława III. Od tego czasu przyjęło się nazywanie Anonima Gallem.

Kronika Polski napisana została w latach 1112-1116. Jest ona dziełem o wybitnym kunszcie literackim i ma charakter moralistyczny. Przedstawia dzieje od początku dynastii Piastów, po czasy współczesne autorowi. Ma za cel przekonania Papieża do koronacji Bolesława Krzywoustego.

• Jan Długosz herbu Wieniawa (łac. Ioannes Dlugossius ; ur. 1 grudnia 1415 w Brzeźnicy, zm. 19 maja 1480 w Krakowie) - polski historyk, twórca jednego z najwybitniejszych dzieł średniowiecznej historiografii europejskiej, dyplomata i duchowny; wychowawca synów Kazimierza Jagiellończyka. Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae (Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego), dwanaście ksiąg opisujących dzieje Polski od czasów legendarnych do 1480. Pełne wydanie ukazało się w latach 1701-1703. Wydanie w przekładzie na język polski rozpoczęło się w 1961 i zakończyło w 2006 r.

• Mistrz Wincenty zwany Kadłubkiem (ur. po 1150 lub ok. 1160 według tradycji we wsi Karwów koło Opatowa, w Ziemi Sandomierskiej^[1] - zm. 8 marca 1223 w Jędrzejowie) - polski kronikarz, dziejopisarz, kancelista i kapelan nadworny Kazimierza II Sprawiedliwego, najpierw prepozyt kolegiaty pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Sandomierzu, a następnie biskup krakowski w latach 1208-1218, beatyfikowany w 1764 przez papieża Klemensa XIII. Jest autorem Kroniki polskiej. To obecny patron diecezji sandomierskiej. Tradycja przypisuje mu szlacheckie pochodzenie, miał wywodzić się ze średniego rycerstwa, z rodu Różyców (pieczętujących się herbem Poraj vel Róża) oraz to, że miał być synem komesa Stefana. W odmiennym stanowisku, co do pochodzenia naszego kronikarza funkcjonuje przekonanie, że był on synem chłopa - o przydomku Kadłub, od którego urobiono quasi nazwisko Kadłubek. Pierwsze nauki pobierał w katedralnej szkole krakowskiej pod kierunkiem Amileusza. Wspierał kolegiatę w Kielcach i katedrę w Krakowie. Szczególnie troszczył się o klasztory cysterskie w Jędrzejowie, Sulejowie i Koprzywnicy i bożogrobców w Miechowie, zwiększając ich uposażenie. W latach 1167-1185 studiował nauki wyzwolone i prawo w Paryżu lub Bolonii. Nie ma pewności, czy ukończył swoją naukę tytułem magistra, czy też określenie Mistrz (łacińskie magister), towarzyszące jego imieniu jest związane z przypisywaną mu funkcją opiekuna szkoły katedralnej na Wawelu. Był jednym z dwóch (obok Henryka Kietlicza) przywódców obozu reformatorskiego w polskim kościele dążącego m.in. do wprowadzenia celibatu i uniezależnienia się kościoła od władzy świeckiej. Wobec upadku politycznego tego obozu w 1217 zrezygnował z biskupstwa krakowskiego i rozpoczął życie zakonne. Podziwiał rygoryzm cysterskiej ascezy. Wybrał więc cieszące się wielką sławą opactwo w Jędrzejowie. Drogę z Krakowa do Jędrzejowa przeszedł pieszo. Mnisi jędrzejowscy mieli powitać go około kilometr od klasztoru, o czym przypomina usypany później na tym miejscu Kopiec Spotkania. Na polecenie księcia Kazimierza II Sprawiedliwego spisał po łacinie liczące cztery księgi dzieło pt. Kronika polska, które stanowi główne, aczkolwiek niezbyt wiarygodne źródło historii dziejów Polski tamtego okresu. W kronice tej podkreśla głównie moralny wymiar opisywanych wydarzeń. W murach opactwa jędrzejowskiego spędził ostatnie pięć lat życia i tam też został pochowany. Po śmierci został otoczony czcią cystersów. Wprowadził w Polsce zwyczaj palenia wiecznego światła przed Najświętszym Sakramentem.

Kronika Polski (łac. Historia Polonica) - kronika historii Polski, obejmująca jej dzieje od czasów pradawnych po rok 1202. Została spisana przez Wincentego Kadłubka na polecenie księcia Kazimierza II Sprawiedliwego. Dzieło to, liczące cztery księgi, zostało napisane po łacinie i obok Kroniki Galla Anonima stanowi główne, aczkolwiek niezbyt wiarygodne, źródło historii tamtego okresu. Wątki dziejów Polski przeplatają się z dziejami Aleksandra Wielkiego, Juliusza Cezara, Grakchów itp. W celu osiągnięcia efektów estetycznych lub moralnych autor swobodnie przeinacza fakty. Wincenty Kadłubek rozpoczął swą pracę pisarską najprawdopodobniej w 1190 i trwała ona jeszcze z pewnością w 1205 (w IV księdze można znaleźć informacje dotyczące bitwy pod Zawichostem, która rozegrała się 19 kwietnia 1205), a została przerwana w 1208, kiedy Kadłubek objął godność biskupa krakowskiego. Kronika została wydana (po łacinie) po raz pierwszy w 1612 wydanie polskojęzyczne pochodzi z 1862.

Janko z Czarnkowa (łac. Jancone de Czarnekow) herbu Nałęcz (ur. ok. 1320 w Czarnkowie, zm. 1387 w Gnieźnie), polski kronikarz, podkanclerzy koronny, archidiakon gnieźnieński. Syn Bogumiła, starosty czarnkowskiego, komendanta straży broniącej ludność przed ciągłymi najazdami margrabiów brandenburskich. Studiował prawo, określano go jako iuris peritus. Rozpoczął karierę u boku biskupa szweryńskiego, Andrzeja z Wiślicy, w którego imieniu posłował do Awinionu. Osiągał kolejno godności kościelne począwszy od kanonii w Bützowie, później włocławskiej, poznańskiej, krakowskiej a wreszcie archidiakonat gnieźnieński. Do Polski przybył w 1360 r, wiążąc się z kancelarią królewską, gdzie od 1366 do 1371 r piastował stanowisko podkanclerza. Dał się poznać jako człowiek energiczny i biegły dyplomata. Wkrótce stał się posiadaczem dobrze uposażonych prebend we wszystkich kapitułach katedralnych, a także dorabiając się sporego majątku, nabył gród Lubasz koło Czarnkowa. Dobrze zapowiadającą się karierę zatrzymała śmierć Kazimierza Wielkiego. Janko popierał sukcesję Kaźka Słupskiego, przeciwko Ludwikowi Węgierskiemu. Był zajadłym wrogiem Andegawenów, wplątał się w spisek przeciw nim skierowany. Oskarżony o próbę wykradzenia z grobu Kazimierza Wielkiego insygniów koronacyjnych, został w roku 1371 skazany na banicję. W roku 1375 powrócił do Polski na odzyskany archidiakonat gnieźnieński. W latach 1377-1386 pisał kronikę obejmującą okres 1370-1384, czasy, których był bezpośrednim świadkiem.

Władysław z Gielniowa, lub Ładysław z Gielniowa, także Władysław (Ładysław) Gielniowczyk, (ur. ok. 1440 w Gielniowie k. Przysuchy, zm. 4 maja 1505 w Warszawie) - polski poeta-pieśniarz średniowieczny, bernardyn, błogosławiony Kościoła katolickiego. Przypisuje mu się autorstwo m.in. Godzinek i wielu innych pieśni.

PROZA KAZNODZIEJSKA:

Kazanie- religijne przemówienie wygłaszane przez kapłana w czasie nabożeństwa, ściśle związane z liturgią.

Homilia- kazanie będące komentarzem do ewangelii..

W średniowieczu wygłaszali je systematycznie tylko biskupi, późnej za sprawą franciszkanów i dominikanów(zakony żebracze) zwyczaj głoszenia kazań upowszechnił się.

Kazania świętokrzyskie to najstarszy polski zbiór kazań, spisany w XIV w. odnalezione przez Aleksandra Brucknera w postaci pasków w oprawie jakiegoś kodeksu w Petersburgu.

Wybitni kaznodzieje lit. polskiej XVI-XVII to m.in. :

Jakub Wujek, Piotr Skarga („Kazania sejmowe”-o naprawie Rzeczpospolitej i jej chorobach, „Kazania na niedziele i święta całego roku” 1597 r. ), Fabian Birkowski, Szymon Starowolski. Mikołaj Rej : zbiór kazań na użytek domowy „Postylla”. W okresie oświecenia nie znano terminu publicystyka, ale samo zjawisko było popularne. Powstawały np. liczne kazania wygłaszane z okazji ważnych wydarzeń państwowych

PROZA APOKRYFICZNA:

Te tekst, które nie weszły do kanonu, nie zyskały akceptacji papiestwa, stworzyły grupę tekstów apokryficznych. Najczęściej ich tematem, w pewnym sensie celem jest uzupełnienie brakujących informacji na temat np. dzieciństwa Jezusa itp. Do apokryfów zaliczamy też ewangelie np. Judasza, czy innych apostołów lub osób towarzyszących Jezusowi. Problem tekstów , które nie weszły do kanonu dotyczy także ST. Biblia protestancka np. ma o 6 ksiąg mniej niż katolicka. Wynika to z faktu, że Biblia katolicka ma także ks. Deuterokanoniczne, tzn. takie, których Żydzi i kościoły zreformowane nie uznają za teksty natchnione.

PROZA PARENETYCZNA:

Pareneza z gr. parainesis, czyli zachęta, ostrzeżenie, rada. Proza ta popularna była szczególnie w średniowieczu, inspirowała do tworzenia zalecanych do naśladowania ideałów osobowych, kształtowania wzorcowych wizerunków np. świętego, rycerza, władcy; np. Legenda o św. Aleksym, Pieśń o Rolandzie, Kronika Galla Anonima. Takie nastawienie uwydatnia się również w nasyceniu wielu dzieł praktycznymi wskazówkami (wiersz Słoty O chlebowym stole-czyli zasady właściwego zachowania podczas posiłku),budującymi oraz odrażającymi przykładami (np. w kazaniach) i radami np. dotyczącymi „sztuki dobrego umierania”(XV w. polski wiersz „Skarga umierającego”). Mikołaj Rej w renesansie także wracał do ducha parenetycznego w : „Wizerunek własny żywota człowieka poczciwego”- o właściwej postawie życiowej. Łukasz Górnicki „Dworzanin polski” z 1566 r. , popularne były także legendy propagujące wzór władcy, świętego, rycerza. Warto pamiętać o największym łacińskim zbiorze średniowiecznych legend: „Złota legenda” autorstwa Jakuba z Voragine/ legenda od legere tzn. czytać/ gat. Parenetyczne:legenda, żywot, historia, pasja. Piotr Skarga „Żywoty świętych” z 1579r.

PROZA NAUKOWA:

Początków wydawnictw encyklopedycznych doszukać się można już w średniowieczu. Na zachodzie i południu Europy upowszechniły się wówczas rękopiśmienne dzieła w postaci małych słowników czy encyklopedii, zawierających ułożone alfabetycznie wypisy i cytaty z Pisma Świętego, przemyślenia ojców Kościoła czy Seneki, Boecjusza i innych. Niektóre z nich dotarły na ziemie polskie już w XIV wieku.

W 1746 roku wydano we Lwowie dwutomową encyklopedię księdza Benedykta Chmielowskiego: ”Nowe Ateny”.

W 1781 roku Ignacy Krasicki wydał nakładem Michała Grölla w Warszawie dwutomowy "Zbiór potrzebniejszych wiadomości", również w układzie alfabetycznym.

W 1791 roku ukazało się inne dzieło encyklopedyczne polskiego autora, a mianowicie "Niektóre wyrazy porządkiem abecadła zebrane i stosownemi do rzeczy uwagami objaśnione" Franciszka Jezierskiego, kanonika krakowskiego i kaliskiego. W roku 1835 dwaj bracia księgarze Glücksbergowie wydają obszerne, ilustrowane wydawnictwo pod tytułem: "Encyklopedja powszechna; zbiór wiadomości najpowszechniejszych dla wszystkich stanów", pod redakcją wielu znanych osobistości świata nauki i kultury (Antoni Chlebowicz, Antoni Odyniec i in.). Niestety z braku prenumeratorów wydano tylko 4 tomu (A-C) i 4 zeszyty (początek litery P). Stanisław Plater wydał w latach 1839-1841 dutomową "Encyklopedję małą polską". Ukazała się ona nakładem Günthera w Lesznie i obejmowała hasła z różnych dziedzin, zarówno historii jak biologii i geografii. W latach 1842-1852 Jędrzej Moraczewski wydał dedykowane Joachimowi Lelewelowi dzieło pod tytułem "Starożytności polskie. Ku wygodzie czytelnika porządkiem abecadłowym zebrane". W czerwcu 1858 roku z inicjatywy Samuela Orgelbranda zawiązał się komitet redakcyjny wielkiej "Encyklopedyi powszechnej". Pierwszy zeszyt tego olbrzymiego dzieła wyszedł 1 października 1859 roku, ostatnią część 28. tomu wydano w roku 1868. Encyklopedia ta była w zasadzie pierwszą nowoczesną encyklopedią polską i doczekała się czterech wznowień w wersjach skróconych (12-18 -tomowych) i reprintu pełnego 28-tomowego wydania w latach 1984-1985. W 1900 roku ukazała się "Encyklopedia staropolska" Zygmunta Glogera, z której zaczerpnięto powyższe informacje.

Encyklopedia we Francji powstawała we Francji od 1751 do 1772 roku, dzięki Diderotowi została ukończona.

Wszelkiego rodzaju encyklopedie, poradniki, prace naukowe.

PROZA PUBLICYSTYCZNA: Proza publicystyczna

Obejmuje zarówno pisana drobne, ulotki na bieżąco komentujące rzeczywistość, ale równie szybko odchodzące w niepamięć, jak i dzieła większe, wykładające całe systemy polityczne . W Polsce, gdzie na wiek XVI przypadła dwa ważne ruchy - walka szlachty o przywileje oraz reformacja, proza publicystyczna stała się narzędziem walki w jednym lub drugim ruchu: stosunki wewnątrzustrojowe i rozwój parlamentaryzmu, idealizacja (przez szlachtę) własnego państwa, jego organizacji .Walecki wyróżnia trzy etapy prozy społeczno - politycznej:

- czasy Zygmuntowskie - dominuje nurt społecznej naprawy Rzeczypospolitej i szlacheckiej egzekucji praw,

- bezkrólewia - piśmiennictwo agitacyjne o charakterze politycznym,

- lata batoriańskie i czasy panowania Zygmunta III Wazy - motywy ratowania mocarstwowości przed zagrożeniami tak zewnętrznymi jak i wewnętrznymi.

Gatunkiem, który dominuje w tej kategorii jest mowa skomponowana wg zasad retoryki, jednak w pełni renesansu nie było to już ścisłe trzymanie się wzorców wymowy, przystosowanych do odpowiednich okoliczności. I w tym wypadku daje o sobie znać indywidualizm - mówca jest uprawniony do głosu, gdyż występuje zarówno w poczuciu dobra wspólnego jak i własnego wolnego sumienia obywatelskiego. Znakomitymi mówcami byli: podkanclerz Jan Myszkowski, kanclerz Jan Zamojski, ale i król Zygmunt August. Często mowa była wkładana w usta autorytetu (np. Łaski, czyli o karze za mężobójstwo).

Andrzej Frycz Modrzewski m.in. Łaski, czyli o karze za mężobójstwo - traktaty w formie mów lub listów otwartych skierowanych do obu Zygmuntów, domaga się jednolitego kodeksu karnego dla morderców z różnych stanów, jednak natrafia na duży opór szlachty, która była zdecydowana bronić swoich przywilejów, ściągnęło to na niego dużą uwagę i niechęć, ale nie zmieniło stanowiska szlachty. Stanisław Orzechowski - kanonik przemyski, przyjaciel - wróg Modrzewskiego. Opowiedział się za kontrreformacją i jak twierdzi Krzyżanowski: przyczynił się do jej zwycięstwa.

System polityczny wyłożył w 3 dialogach polskich Rozprawa albo dialog około egzekucyej (1564), Policyja Królestwa Polskiego i Quincunx, czyli ostrosłup czworoboczny, którego wierzchołkiem jest papiestwo a w narożnikach podstawy znajdują się król, prymas, Pismo św. i Eucharystia.

Buduje swoją publicystykę wg wszelkich zasad klasycznej literatury:

a) część wstępna - pozyskanie życzliwości odbiorcy, rozbudzenie jego uwagi i wprowadzenie problematyki rozważań,

b) narratio - określa sytuację i przedstawia podstawowe kwestie,

c) argumentatio - gromadzi najważniejsze dowody i odpiera zarzuty,

d) zakończenie - podsumowuje wywody i podkreśla motywy natury emocjonalnej.

Piotr Skarga - bardziej umiarkowany od Orzechowskiego, poruszał najrozmaitsze zagadnienia aktualne. W Kazaniach chce przekonać magnaterię, iż konieczne jest wzmocnienie władzy królewskiej, jego stanowisko jest zbliżone do "monarchomachów" francuskich zapowiadających rozwój w stronę "światłego absolutyzmu". Mimo ostrożności wywody Skargi ukazały się w postaci ocenzurowanej. Pierwsze kazanie O mądrości potrzebnej do rady jest zrębem rozważań ujętych jako opis chorób, które toczą i rujnują ustrój państwowy. Ostatnia mowa - retoryczny finał Niekarności grzechów jawnych stylizowany na proroctwo biblijne.

PROZA PAMIĘTNIKARSKA:

Pamiętnik- gatunek literatury stosowanej, relacja prozatorska o zdarzeniach, których autor był uczestnikiem bądź naocznym świadkiem. Pamiętnik (w przeciwieństwie do dziennika) opowiada o zdarzeniach z pewnego dystansu czasowego, w związku z czym kształtuje się dwupłaszczyznowość narracji: autor pamiętnika opowiadać może nie tylko o tym, jak zdarzenia przebiegały, może ujawniać również swoje stanowisko wobec nich w momencie pisania.

Pamiętnikarstwo to typ domorosłej literatury, bardzo popularny w siedemnastowiecznej Polsce. Pamiętniki J.Ch.Paska są tego najlepszym dowodem, a i najwybitniejszym zabytkiem tego rodzaju piśmiennictwa. Nie tylko Pasek pisał pamiętniki - stały się one "modą" baroku, szlachta prowadziła księgi domostw, notowano wydarzenia zarówno prowincjonalne jak i istotne dla całego kraju. Pamiętniki stały się Źródłem wiedzy o obyczajowości szlachty polskiej, Źródłem wiedzy o obyczajowości szlachty polskiej, o ówczesnym języku - wykorzystaną później m.in. przez Sienkiewicza.
piśmiennictwa pamiętnikarskiego wyróżnić trzeba:
*diariusze - pisane codziennie
*zapisy gawędziarskie - gawędy, opowieści
*raptularze - kroniki rodzinne
Jan Chryzostom Pasek jest postacią wród szeregu twórców literatury polskiej. Żył w latach 1636-1701, pochodził z drobnej szlachty, służył w wojsku pod komendą Czarnieckiego (m.in. w Danii i tam właśnie dziwował się obyczajom, które to oczywiście potępiał, za jedynie słuszny uznając obyczaj polski).
W 1667 roku Pasek zakończył wojenną tułaczkę i osiadł na gospodarstwie. Nie zaszył się jednak zupełnie w wiejskiej głuszy, wciąż aktywny uczestniczył w elekcji króla Korybuta Wiśniowieckiego, wszczynał kłótnie i awantury wiódł procesy z sąsiadami i pisał pamiętniki. fachowcy wysoko oceniają wartość artystyczną "Pamiętników". Obejmują ponad 30 lat życia autora (1656-88).

Pierwszą część można nazwać "wojenną", bo oddaje lata, gdy Pasek służył pod komendą Czarnieckiego. Część ta opisuje szereg przygód z życia wojskowego np. walki ze Szwedami w Polsce i w Danii. Datki i łupy ciągane od ludności nie świadczą o skromności wojsk, a liczne przykłady męstwa i sławy Paska budzą podejrzenia.

Druga część Pamiętników dotyczy życia na wsi, wzorca ziemiańskiego gospodarza (przypomina tu "Żywot człowieka poczciwego"). Z tym, że poczciwość pana Olszówki jest dyskusyjna - ujawniają się tu spory sąsiedzkie, pycha, zrywania sejmów itp. Systematycznie czyta się tu epizod poświęcony wydrze, ulubienicy Paska, odznaczającej się niebywałą mądrością i umiejętnościami, które zresztą z żalem serca podarował królowi.

Pamiętniki są dokumentem mentalności siedemnastowiecznego szlachcica - sarmaty, prezentują obyczajowość w wojsku i na wsi. Są także Źródłem historycznym, wspominają o takich wydarzeniach historycznych jak walka ze Szwedami, wojny z Moskwą, walki z Tatarami, a nawet odsiecz Wiednia.

---