2. UWARUNKOWANIA BEZPIECZEŃSTWA NARODOWEGO

2.1. Funkcje państwa w dziedzinie bezpieczeństwa narodowego

Państwo stanowi najbardziej złożoną, wielką organizację społeczną, która nie znajduje sobie równej we współczesnym świecie. Jego struktura łączy w sobie różne grupy społeczne (formalne i nieformalne), różnorodne szczeble organizacyjne pozostające wobec siebie w określonych relacjach podporządkowania i zwierzchnictwa. Ma wreszcie formalne właściwości, po części obce innym złożonym organizacjom, do których zaliczymy: suwerenność terytorialną; suwerenną władzę; prawo (z możliwością stosowania przymusu włącznie); interesy, które osiąga uwzględniając interesy poszczególnych jego części elementarnych oraz interesy o charakterze ogólnonarodowym.

Pojęcie funkcji, różne dla wielu dyscyplin naukowych, również intuicyjnie rozumiane jest na różny sposób. Często używa się go zamiennie mówiąc o posadzie, roli, znaczeniu, czynności, miejscu danego podmiotu pośród innych, zadaniu.

W zależności od sposobu podejścia, założeń metodycznych i celów nadrzędnych, funkcja może oznaczać typ relacji między różnymi wielkościami - w naukach ścisłych, rolę sprawczą (funkcjonalną) w pełnieniu pewnej misji - w naukach biologicznych i społecznych. Często też, w praktyce, funkcję utożsamia się z zadaniem. Charakterystyczne jest to dla aktów prawnych i wielu dokumentów publikowanych w państwach zachodnich. Prawodawca francuski mówiąc o funkcjach sił zbrojnych ma na uwadze ich zadania - w znaczeniu bliskim posługującemu się językiem polskim.

Mnogość zastosowań terminu „funkcja” nie oznacza jednak braku możliwości wyróżnienia pewnych jego cech, wspólnych niemal dla wszystkich przypadków. Istota funkcji wyraża się zatem następującymi cechami:  pojawia się przy uwzględnianiu przynajmniej dwu wielkości; jest wielkością zmienną ewoluującą wraz ze zmianą innych wielkości; wiąże się z osiąganiem określonego skutku - celu (utrzymania lub zmiany stanu rzeczy); prowadząc do osiągnięcia zamierzonego skutku wpływa zarówno na stan jego sprawcy jak i otoczenia.

Funkcja - w odniesieniu do podmiotu, jakim jest państwo - określa istotne cechy jego działalności i jej skutków „[...] w stosunku do potrzeb jako całości oraz do interesów i dążeń poszczególnych grup społecznych”. W Encyklopedii politologii znajdujemy zaś objaśnienie, że funkcje państwa są zadaniami spełnianymi przez państwo względem jego obywateli. Mając na uwadze nadrzędność celu nad funkcją, dostrzegać musimy niebezpieczeństwo kojarzenia jej z celami bliższymi a nawet strategicznymi.

Funkcje państwa intencjonalnie mają charakter pozytywny nawet tam, i wówczas, gdy sprawiedliwość była lub jest czymś zupełnie abstrakcyjnym. Funkcje mają także przedmiotowy i podmiotowy charakter. Przedmiotowość wyraża się mierzalną i niemierzalną wartością stanu rzeczy, a więc wyróżnionych wcześniej wartości, do których się odnosi. Podmiotowość zaś oznacza istnienie określonych adresatów działania państwa, a więc wszystkich uczestników stosunków międzynarodowych, narodu i poszczególnych obywateli, ich dóbr i środowiska.

Są różne podziały funkcji państwa, w zależności od przyjętego kryterium podejścia i zakresu prowadzonych analiz. W Encyklopedii politologii, po zastosowaniu kryterium terytorialnego charakteru państwa oraz zasięgu skutków działania jego organów, wyróżnia się funkcje wewnętrzne (ochronna, regulacyjna, adaptacyjna, socjalna, ekonomiczna) oraz funkcje zewnętrzne państwa (funkcja obrony, funkcja ataku oraz funkcja utrzymania istniejącego stanu rzeczy). Podział ten wydaje się być jednak nieco archaiczny wobec postępującego procesu globalizacji, a także z uwagi i na to, że każda funkcja państwa wynika z faktu istnienia innych państw w jego otoczeniu. Żadna z funkcji wewnętrznych nie byłaby funkcją pełną, gdyby nie uwzględniała wpływu otoczenia międzynarodowego, co szczególnie w przypadku funkcji ekonomicznej, ochronnej czy kulturalno-wychowawczej jest sprawą nader oczywistą.

Podobne podejście do funkcji państwa prezentuje Jerzy Muszyński, dzieląc je na dwie podstawowe tj. wewnętrzną i zewnętrzną. W ramach funkcji wewnętrznej wyróżnia funkcję: ekonomiczną; socjalną; edukacyjną i represyjną (zapewnienie bezpieczeństwa i porządku publicznego oraz przeciwdziałanie patologii społecznej). Funkcja zewnętrzna zaś obejmowałaby przedsięwzięcia gwarantujące: obronę bezpieczeństwa zewnętrznego; utrzymanie stosunków z innymi państwami oraz uczestniczenie w przedsięwzięciach integracyjnych, czyli dążenie do tworzenia wspólnot wielopaństwowych.

Najpowszechniejszy podział funkcji państwa pozwala wyróżnić: funkcję wewnętrzną; gospodarczo-organizatorską; socjalną; kulturalno-wychowawczą oraz zewnętrzną. Funkcja wewnętrzna wiąże się z zapewnieniem bezpieczeństwa i porządku publicznego, ochroną mienia i zdrowia społeczeństwa oraz zabezpieczeniem trwałości systemu własności w wewnętrznej strukturze stosunków społecznych. Funkcję tę Czesław Znamierowski określił „[...] najważniejszym zadaniem państwa, które daje bezpieczeństwo poddanym, a władcy pozwala zabezpieczyć państwo od sąsiadów i osiągać swoje cele [...]”. Funkcja gospodarczo-organizatorska prowadzi do organizowania życia gospodarczego i stwarzania warunków rozwijania działalności gospodarczej. Funkcja socjalna zaś, to działania na rzecz ubezpieczeń społecznych, ochrony zdrowia, pomocy społecznej oraz rozwiązywania problemów na rynku pracy i wykorzystania zasobów ludzkich. Funkcja kulturalno-wychowawcza, to działania na rzecz wpajania wiedzy i zdobyczy cywilizacyjnych, rozpowszechniania dóbr kulturowych, upowszechniania idei i wartości ideologicznych oraz kształtowania postaw i zachowań obywatelskich. Ostania z nich - funkcja zewnętrzna - to zapewnienie bezpieczeństwa państwa na zewnątrz, rozwijanie stosunków politycznych, gospodarczych i kulturalnych z innymi państwami, a także rozwijanie przepływu informacji i kontaktów międzyludzkich.

Jak wynika z powyższego, obydwa stanowiska mają tę różnicę, że w drugim przypadku oprócz funkcji zewnętrznej i wewnętrznej, skupionych głównie na problemach bezpieczeństwa, występują jeszcze trzy inne. Niestety w podziale tym, choć zrozumiałym merytorycznie, zastosowano różne kryteria. Z tego też względu podział Jerzego Muszyńskiego wydaje się bardziej poprawny metodycznie. Nadal jednak pozostaje wątpliwość, czy podział na kwestie zewnętrzne i wewnętrzne jest obecnie do końca właściwy.

Do dalszych rozważań przyjmiemy więc, że jeśli przeznaczeniem państwa (jego misją) jest służenie społeczeństwu we wszelkich możliwych przejawach jego aktywności, to funkcje państwa oznaczać będą istotne cechy jego działalności i jej skutków w stosunku do potrzeb jako całości oraz do interesów i dążeń poszczególnych grup społecznych.

Przejdźmy teraz do problematyki funkcji państwa w dziedzinie bezpieczeństwa, a więc do podjęcia rozważań o tym, jaką rolę powinno spełnić, aby możliwe było osiągnięcie (utrzymanie lub przywrócenie) stanu oczekiwanego, a więc - stanu bezpieczeństwa.

Wewnętrzna struktura funkcji państwa w sferze bezpieczeństwa ma charakter procesualny. Zmieniają się one wraz ze zmianą wartości, jakim dane państwo przypisuje najwyższe znaczenie. Zatem funkcja owa obiektywnie istnieje, lecz z uwagi na ewolucję sposobu przekładania misji państwa na jego poszczególne składniki (człowiek, grupy społeczne, przedsiębiorcy, organa władzy) efekt przez nią wywołany pojawia się często wbrew oczekiwaniom wielu zainteresowanych.

Teza 2.1. Funkcje państwa o charakterze jak najbardziej ogólnym zawierają w sobie czynnik bezpieczeństwa.

Do dalszych naszych rozważań można przyjąć, że funkcje państwa w zakresie bezpieczeństwa są szczególnym przypadkiem tych nadrzędnych wobec nich, a więc funkcji państwa w ogóle. Jednak, dla dobra sprawy, musimy poczynić niezbędne zastrzeżenie. Otóż żadna z nich nie jest funkcją odrębną i samoistną szczególnie, gdy chodzi o zagadnienia bezpieczeństwa. Wynika to głównie z faktu występowania wyzwań i zagrożeń o charakterze globalnym, a więc międzynarodowym. Zatem, zapewnienie bezpieczeństwa i porządku publicznego, suwerenności państwa, bezpieczeństwa gospodarczego nie może stanowić li tylko materii funkcji wewnętrznej, gospodarczo-organizatorskiej albo zewnętrznej, bowiem bez aktywności we wszystkich obszarach nie byłoby możliwe przeciwstawienie wielu trudnościom określanych wyzwaniami i zagrożeniami bezpieczeństwa narodowego. Zauważa to również Eugeniusz Zieliński w słowach: „Funkcja wewnętrzna państwa to nie tylko działania w wyraźnie wyspecyfikowanych dziedzinach życia społecznego wewnątrz państwa. W istocie rzeczy są to czynności w wielu dziedzinach życia społecznego wewnątrz kraju i na zewnątrz państwa”.

W rozważaniach o materii bezpieczeństwa narodowego zwróćmy uwagę na istotę bezpieczeństwa jako wartości nadrzędnej nad innymi wartościami narodowymi. Stwierdziliśmy bowiem, że bezpieczeństwo jest celem działania dla zapewnienia wewnętrznych i zewnętrznych warunków sprzyjających rozwojowi państwa, jego życiowym interesom oraz ochrony przed istniejącymi i potencjalnymi zagrożeniami.

Organy władzy, działające w imieniu państwa i w granicach prawa krajowego, odgrywają zasadniczą rolę w zapewnieniu bezpieczeństwa z uwagi na posiadanie formalnego mandatu do stanowienia prawa, zarządzania państwem, kontroli przestrzegania reguł prawnych oraz egzekwowania swoistego przymusu państwowego w stosunku do wszystkich podmiotów systemu politycznego.

W ujęciu przedmiotowym, funkcje organów władzy publicznej w zakresie bezpieczeństwa narodowego będziemy postrzegać przez pryzmat tego, co dany organ ma realizować w imieniu państwa na rzecz realizacji celów bezpieczeństwa, jako szczególnej dziedziny realizacji zadań publicznych.

Do zasadniczych funkcji państwa, a co za tym idzie władzy publicznej w dziedzinie bezpieczeństwa narodowego należy zaliczyć, m.in.:

- dbałość o wysoką pozycję państwa na arenie międzynarodowej;

- ochronę porządku konstytucyjnego, rozumianą jako działalność organów i instytucji państwowych oraz system reguł prawnych gwarantujących ciągłość konstytucyjnego ustroju państwa, a w tym ochronę państwa jako organizacji prawnej i politycznej, a także ochronę wolności i praw człowieka i obywatela;

- ochronę informacji niejawnych, danych osobowych;

- zapewnienie akceptowalnych warunków jakości życia obywateli;

- zapewnienie bezpieczeństwa kulturowego, w tym m.in.: ochronę moralności publicznej; zwyczajów i obyczajów; ochronę języka; dorobku kulturowego;

- zapewnienie wysokiej sprawności i efektywności wymiaru sprawiedliwości;

- dbałość o sprawność psychofizyczną społeczeństwa;

- edukację na rzecz (w dziedzinie) bezpieczeństwa;

- kształtowanie morale narodowego, postaw i zachowań obywatelskich;

- zapewnienie (ochronę) funkcjonowania organów władzy i administracji w warunkach pokoju, kryzysu lub wojny;

- zapewnienie bezpieczeństwa i porządku publicznego, czyli utrzymanie spokoju i normalności zachowań w stosunkach międzyludzkich oraz ochronę życia, zdrowia i dóbr przed bezprawnymi zamachami;

- ochronę występującego systemu własności;

- ochronę życia i zdrowia ludzi oraz ochronę dóbr i środowiska przed negatywnymi skutkami działań człowieka, awarii technicznych i sił natury;

- zapewnienie materialnych i duchowych podstaw przetrwania ludności w warunkach zagrożeń bezpieczeństwa, kryzysu i wojny;

- zapewnienie integralności terytorialnej i nienaruszalności granic;

- ochronę interesów gospodarczych, z zapewnieniem stabilnych (niezakłóconych) warunków rozwoju gospodarczego i konkurencyjności gospodarki narodowej włącznie;

- ochronę granicy państwowej, a szerzej - zintegrowane zarządzanie granicą państwową;

- ochronę obszarów, obiektów, urządzeń i transportów ważnych dla obronności, interesów gospodarczych państwa, bezpieczeństwa publicznego i innych ważnych interesów państwa.

Kierując się zasadą adekwatności należy stwierdzić, że w całokształcie problematyki bezpieczeństwa występują dwie zasadnicze grupy kompetencji organów władzy publicznej. Pierwsza z nich zasadza się na stosowaniu reguły, w myśl której reakcja na zagrożenia bezpieczeństwa i porządku publicznego oraz bezpieczeństwa powszechnego rozpoczyna się na szczeblu podstawowym - gminy, by w miarę narastania skali zagrożenia stawać się domeną władz wyższego szczebla (powiatu, województwa lub władz centralnych). W większości wypadków działanie władz lokalnych w tym zakresie stanowi domenę ich samodzielnej aktywności, bez zaangażowania władz centralnych. W tych okolicznościach obowiązuje zasada stosowania kompetencji w działaniu „od dołu do góry”, wiodącą rolę w zakresie zarządzania spełnia administracja podstawowa, zaś administracja wyższego szczebla spełnia funkcje koordynacyjne.

Druga grupa kompetencji wiąże się z odmiennym (dosłownie - odwrotnym) zastosowaniem kompetencji i toku postępowania. Dotyczy ona sytuacji, zdarzeń i okoliczności, które narzucają potrzebę działania władz centralnych lub ich delegatur krajowych, z inicjatywy władz centralnych i zgodnie z  ustalanymi przez nie procedurami. Zapobieganie i przeciwdziałanie agresji zbrojnej, zagrożeniom gospodarczym, poważnym zakłóceniom porządku publicznego, działaniom terrorystycznym, masowym migracjom, naruszeniom suwerenności politycznej państwa, korupcji, przestępstwom gospodarczym, zagrożeniom porządku konstytucyjnego i innym sytuacjom o podobnej randze wymaga spełnienia dominującej roli przez naczelne i centralne organy administracji rządowej.

Z uwagi na złożoność zagrożeń, ich wielowymiarowy charakter, a także ze względu na ich skutki, działań administracji publicznej nie da się tak łatwo uporządkować, według powyższych schematów i - zazwyczaj - będą polegać na jednoczesnym wypełnianiu wielu ról, w zależności od misji i zadań aktorów tego procesu.

Uogólniając powyższe wnioski można stwierdzić, że:

- w dziedzinie bezpieczeństwa i porządku publicznego, bezpieczeństwa powszechnego oraz w zakresie przestrzegania przepisów regulujących porządek prawny w zakresie normalnego funkcjonowanie społeczeństwa, gdy sytuacje wymagające podjęcia stosownych działań mają charakter lokalny, główną rolę pełni administracja lokalna - administracja nadrzędna spełnia jedynie rolę koordynacyjną i pomocniczą;

- gdy określone sytuacje dotyczą żywotnych interesów narodowych, główną rolę pełnią władze centralne, a władze szczebla terytorialnego uczestniczą (lub nie) w realizacji szczegółowych zadań wykonawczych;

• istnieją jednak takie warunki i okoliczności funkcjonowania państwa, poważne zagrożenia bezpieczeństwa wewnętrznego, zagrożenia zewnętrzne, kryzys polityczno-militarny lub wojna, gdy w tym samym czasie realizowane będą niemal wszystkie funkcje, których koordynowanie będzie należeć do właściwości zarówno administracji centralnej, jak i samorządowej; w takich okolicznościach samorządy terytorialne, zarówno w zakresie realizacji własnych funkcji, jak i uczestnicząc w realizacji funkcji ogólnopaństwowych, nie będą w stanie samodzielnie podjąć trudów związanych z ich wykonywaniem - pomoc państwa (władz centralnych) jest niezbędna.

1. Podstawy aksjologiczne bezpieczeństwa narodowego

Dokonując przeglądu różnych poglądów i stanowisk (klasycznych, nowoczesnych) dotyczących interpretacji, a także praktycznych zastosowań takich terminów, jak wartości, potrzeby, cele i interesy spotkamy się z częstym ich utożsamianiem i zarazem różnym ustalaniem hierarchii ich ważności, czyli wzajemnych zależności. W tym podrozdziale, z punktu widzenia rozpatrywanej problematyki, pragnę jedynie zaprezentować stanowisko (tezę), wedle którego zależność miedzy tymi terminami będzie miała następującą kolejność: wartości, czyli uświadomione przekonanie o pozytywnych (także negatywnych) cechach ludzi, określonych rzeczy, zjawisk, okoliczności; potem - potrzeby, jako chęć ich zaspokojenia; po nich - stałe cele, jako ostateczne i pożądane skutki działania i wreszcie - interesy, które w tym wypadku będą oznaczać formę i sposób wyrażania i ukierunkowania realizowanych potrzeb i osiąganych stałych celów z punktu widzenia korzyści, jakie przynieść ma określone działanie.

2.2.1. Pojęcie wartości narodowych

W ujęciu potocznym wartość utożsamiana jest cechami różnych przedmiotów, charakteryzującymi ich użyteczność, jakość, cenność, dobroć i piękno lub brak (zaprzeczenie), czyli negatywny odpowiednik tych cech. Zwraca na to uwagę Władysław Szostak w słowach: „[…] wartości, to jest - z jednej strony - oceny wyróżniające zjawiska rzeczywistości jako dobre lub złe, ładne lub brzydkie, przyjemne lub przykre (radosne, smutne), obyczajne lub nieobyczajne, moralne lub niemoralne itp.; z drugiej - pośrednio (motywowane uczuciami) akty woli, których efektem są dyrektywy (normy) kwalifikujące zjawiska rzeczywistości jako nakazane lub zakazane, pożądane lub niepożądane do osiągnięcia (działania)”.

Oceniając określone zjawiska, stany rzeczy, przedmioty materialne lub właściwości zjawisk o charakterze niematerialnym, kierując się określonymi potrzebami indywidualnymi lub grupowymi, zwracamy jednak uwagę na te, które sa dla nas obiektywnie cenne - wartościowe. Wartościowy bowiem, to mający dużą wartość, cenny i pożądany. Wartością, w konsekwencji takiego, na swój sposób jednostronnego podejścia, mogą więc być pozytywnie oceniane cechy ludzi, dowolnych rzeczy, ale i stanów rzeczy (w tym stosunków i oddziaływań), sytuacji i zdarzeń, idei lub instytucji, którym jednostka i/lub społeczeństwo (także państwo) przypisuje ważną rolę w życiu, i konieczną do rozwoju, a dążenie do ich osiągnięcia traktowane jest jako konieczność ze względu na ich zaspokajanie. Wśród wielu rozważań o wartości na uwagę zasługuje syntetyczna aczkolwiek wartościowa poznawczo analiza tego pojęcia, dokonana przez Leszka Krzyżanowskiego. Przyjmuje on w konsekwencji, iż: „Wartością nazywamy wytwór odczuć, przeświadczeń lub przekonań jakiegoś podmiotu: jednostki ludzkiej, grupy społecznej, innej społeczności, wspólnoty kulturowej lub społeczeństwa globalnego o tym, co w rzeczywistości przyrodniczej i psycho-społeczno-kulturowej jest pozytywnie oceniane i uznawane za godne pożądania i dążeń”.

Wartości uporządkowane są w świadomości ludzkiej według jakiejś hierarchii. Tę hierarchię ustala każda jednostka w toku swojego rozwoju. Tak samo wartości mają charakter grupowy. W jednym i drugim przypadku dzieje się tak, że potrzeba ich zaspokojenie wymusza podjęcie odpowiednich działań, a często zaniechania jakichkolwiek działań.

Zgodna jest na ogół opinia, że treść bezpieczeństwa narodowego wywodzi się z wartości narodowych, które w latach 70-tych określił Serb Dymitriewicz, potem rozwinął J. Kukułka i zmodyfikował R. Zięba. Owe wartości obejmują:

a) przetrwanie (państwa jako niezależnego podmiotu stosunków międzynarodowych, narodu jako wyróżnionej grupy etnicznej, biologiczne przeżycie ludności). Jest to wartość naczelna, dla której każde państwo (i społeczeństwo) gotowe jest poświęcić inne wartości, gdyż nie mogą być one zachowane w sytuacji zagrożenia istnienia samego podmiotu,

b) integralność terytorialna, która nadal i często stanowi główny równoważnik bezpieczeństwa,

c) niezależność polityczna, czyli brak uzależnienia państwa (ściślej - władz państwowych) od wpływu różnych podmiotów w zakresie sprawowania władzy politycznej w wymiarze wewnętrznym i zewnętrznym (również tradycyjny równoważnik bezpieczeństwa),

d) jakość życia (standard życia, poziom rozwoju społeczno-gospodarczego, jakość stosunków społecznych, zakres praw i swobód obywatelskich, dorobek kulturalny, styl i jakość życia, przyjazne i bezpieczne środowisko naturalne, bezpieczeństwo życia, zdrowia i mienia - minimalizacja zagrożeń życia, zdrowia i mienia wynikających z działalności człowieka i działania sił natury, perspektywy rozwoju) .

2.2.2. Potrzeby narodowe

Nieodłączny towarzyszem wartości są potrzeby, dotyczy to także sfery bezpieczeństwa narodowego. Potrzeby są zasadniczym motywem działania na rzecz osiągania pożądanych wartości, a więc tych pozytywnie określanych stanów rzeczy w określonych warunkach. Stopień i zakres ich realizacji stanowi o istnieniu i rozwoju danego podmiotu. Nie każda wartość stanowi przedmiot pożądania, zarówno ze względu na możliwości danego podmiotu (brak zdolności nabywczej), jak i jej użyteczność (wartość dostrzegana, lecz nieprzydatna, nie niezbędna do życia, przetrwania i rozwoju). Jeśli bowiem wartością jest uświadomiona i oczekiwana cecha czegoś lub kogoś, to potrzeba jest chęcią jej zdobycia, posiadania i utrzymania, a także poczuciem braku a jednocześnie chęcią jej zaspokajania. Potrzeby mogą dotyczyć wartości materialnych, społecznych i kulturowych, duchowych i intelektualnych, niezbędnych dla funkcjonowania jednostki i każdej grupy społecznej oraz sformalizowanych organizacji, które tworzą ludzie.

Potrzeby w zakresie bezpieczeństwa narodowego, jak to trafnie ujął Józef Marczak, oznaczają: „[...] uświadomione i konieczne dążenia do przygotowania państwa na wszystkich szczeblach i we wszystkich dziedzinach jego organizacji dla ciągłej i skutecznej ochrony i obrony interesów i wartości narodowych przed zagrożeniami militarnymi i niemilitarnymi w warunkach niepewności i postępu - zapewniające przetrwanie narodu i jego wartości, pomyślność i dobrobyt oraz tworzenie korzystnych warunków dla obecnych i przyszłych pokoleń [...]”. W podobnych duchu istotę potrzeb zwanych ogólnospołecznymi wyraża Eugeniusz Zieliński, w słowach: „Potrzeby ogólnospołeczne są uosobieniem dążności całego społeczeństwa do suwerenności, walki, integracji, sojuszy i koalicji z podmiotami w otoczeniu międzynarodowym, autorytetu międzynarodowego, solidarności, odrębności i tożsamości”.

Nietrudno zauważyć, że w obydwu wypadkach, jak i w ujęciu wielu innych autorów, potrzeby narodowe są niemal tożsame z potrzebami narodowymi w dziedzinie bezpieczeństwa narodowego, a inaczej to ujmując wszelkie potrzeby narodowe przetkane są gęsto nicią bezpieczeństwa, bez której nie miałyby szans spełnienia.

Potrzeby te mają niejako dwojaki charakter. Jedne z nich wynikają z faktu funkcjonowania społeczeństwa w organizacji państwowej, z którą się utożsamiają i której losy wpływają na losy społeczności lokalnej (tu się spełnia istota żywotnych i ważnych celów bezpieczeństwa narodowego). Drugie zaś mają charakter wybitnie lokalny, a więc taki, który w małym stopniu wpływa na losy państwa i narodu, jako całości, lecz z punktu widzenia społeczności lokalnej wymagają troskliwej opieki i realizacji.

W teorii i praktyce problemu spotyka się różne podejścia do tej problematyki. Uogólniając przyjmijmy, że potrzeby można podzielić według kryterium podmiotowego i przedmiotowego.

Podejście podmiotowe prowadzi do wniosku, że potrzeby dotyczą:

- każdej jednostki zależnie od jej wieku, pozycji społecznej, sytuacji materialnej, rozwoju psychofizycznego i środowiska, w którym żyje (cywilizacyjnego, społecznego i naturalnego);

- grup społecznych, formalnych (rodzina, organizacje społeczne, zawodowe, polityczne) i nieformalnych;

- całej grupy państwowej - wartości wspólne dla całego społeczeństwa zamieszkującego dane państwo;

- społeczności międzynarodowej - wartości wspólne dla środowiska międzynarodowego.

Powyższy podział ma charakter umowny, lecz jednocześnie pozwalający na dostrzeżenie złożoności istoty różnych rodzajów bezpieczeństwa w zależności od podmiotu, którego dotyczą.

Najliczniejsza bez wątpienia jest grupa potrzeb o charakterze indywidualnym. Każda bowiem jednostka, w zależności od sytuacji, w jakiej się znajduje, m.in. od wieku, wykształcenia, środowiska społecznego, pozycji ekonomicznej, światopoglądu, stanu psychofizycznego, umiejętności dostosowania się do zmian w otoczeniu, a także posiadania oparcia w społeczeństwie (także w państwie) różnie odczuwa i wartościuje potrzeby z zakresu bezpieczeństwa. Można by wręcz powiedzieć, że nie ma dwóch osób, które miałyby takie same lub prawie takie same potrzeby w dziedzinie bezpieczeństwa. Wynika to m.in. z tego, że człowiek czuje się bezpieczny w zależności od tego jak ocenia swoje relacje z innymi ludźmi.

Są jednak potrzeby z zakresu bezpieczeństwa, które wielu uznaje za wspólne, co sprawia, że starają się oni o to, by je realizować razem, dla wspólnego ich zaspokojenia. Wynika to z faktu, że grupie łatwiej jest osiągnąć to, czemu jednostka nie jest w stanie podołać lub przynajmniej będzie to dla niej zbyt uciążliwe.

Pojawienie się takich grup celowych - bo powstały w celu realizacji wspólnych potrzeb - powoduje, że wśród potrzeb grupowych z zakresu bezpieczeństwa wyróżnić można: potrzeby indywidualne wspólnie chronione i bronione przez wszystkich członków grupy oraz potrzeby wyższego rzędu, a więc takie, które przed pojawieniem się danej grupy nie istniały i nie miały znaczenia dla poszczególnych jednostek.

Taką grupą społeczną może być również społeczność lokalna, którą łączą nie tylko potrzeby ekonomiczne, polityczne, lecz także kulturowe, tradycja, obyczaje i niepisane normy społeczne, obce często dla innych grup społecznych. Podobną metodologię postępowania można stosować przechodząc na wyższy pułap potrzeb społecznych w dziedzinie bezpieczeństwa - potrzeb o charakterze ogólnonarodowym lub międzynarodowym.

W efekcie otrzymujemy, że:

• potrzeby indywidualne z zakresu bezpieczeństwa są różne dla każdej jednostki, i z punktu widzenia każdej jednostki z osobna powinny być rozpatrywane;

• potrzeby grupowe wynikają z konieczności realizacji zrównoważonych, w drodze konsensusu, potrzeb indywidualnych, także potrzeb wyższego rzędu - wspólnych dla danej grupy po jej pojawieniu się;

• potrzeby ogólnonarodowe są szczególną modyfikacją, i wypadkową, potrzeb indywidualnych i grupowych, których dodatkowa wartość wynika z faktu pojawienia się takich czynników, jak: władza; terytorium wraz z jego granicami i społeczeństwo (naród), a także inni uczestnicy stosunków międzynarodowych;

• potrzeby z zakresu bezpieczeństwa międzynarodowego dotyczą jednostki i wielorakich grup społecznych, a także stanowią dążenia wielu podmiotów stosunków międzynarodowych (w drodze porozumienia, walki lub braku jakiegokolwiek współdziałania) do realizacji celów wspólnych.

Z punktu widzenia podejścia przedmiotowego potrzeby z zakresu bezpieczeństwa, mniej lub bardziej uświadomione, dotyczą m.in. dziedzin:

- bezpieczeństwa i porządku publicznego oraz sprawiedliwości, a w tym: zwiększenie wykrywalności i egzekucji w zwalczaniu wykroczeń i przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu, mieniu, przemocy w rodzinie,  szkole i środowisku społecznym; przeciwdziałanie demoralizacji i przestępczości nieletnich, alkoholizmowi, narkomanii; zapewnienie pomocy ofiarom przestępstw i wykroczeń; poprawa bezpieczeństwa ruchu drogowego; zapewnienie ochrony dóbr materialnych, w tym infrastruktury krytycznej; zapobieganie przestępczości zorganizowanej, korupcji; zwiększenie udziału społeczeństwa w tej działalności i inne;

- bezpieczeństwa powszechnego: usprawnienie jakości działania służb ratowniczych; zapewnienie natychmiastowej doraźnej pomocy materialnej i opieki psychologicznej, w tym religijnej; zapewnienie tymczasowego schronienia, wyżywienia, pomocy medycznej i innej formy pomocy społecznej; wspieranie tworzenia społecznych (pozarządowych) form ochrony ludności i ratownictwa; poprawa bezpieczeństwa w miejscach wypoczynku; sprawna organizacja pomocy humanitarnej i inne;

- ochrony zdrowia oraz bezpieczeństwa sanitarno-epidemiologicznego: stworzenie warunków sprawnej opieki zdrowotnej; zwiększenie dostępności do usług medycznych w miejscu zamieszkania; ograniczenie ryzyka zachorowań ludzi i zwierząt; zapobieganie chorobom odzwierzęcym, naruszeniom przepisów BHP, norm technologicznych i żywieniowych etc;

- ochrony środowiska i gospodarki odpadami, a w tym: poprawa jakości wód, gleby, wody i powietrza; ochrona przyrody ożywionej i nieożywionej; egzekwowanie, w tym zwalczanie naruszeń przepisów w zakresie gospodarki odpadami; edukacja ekologiczna społeczeństwa;

- ochrony dorobku kulturowego i tożsamości narodowej, m.in.: kultywowanie dziedzictwa narodowego; poszanowanie różnic światopoglądowych i etnicznych; ochrona dziedzictwa kulturowego narodu (duchowego i materialnego);

- bezpieczeństwa ekonomicznego: stabilizacja gospodarcza; styl i jakość życia, dobrobyt materialny; dostęp do pomocy społecznej w sytuacjach ekstremalnych; dostęp i możliwość wyboru miejsca pracy; godziwe zarobki i inne;

- oświaty i wychowania, w tym m.in.: równość szans dzieci i młodzieży, a nawet dorosłych; dostęp do publicznych form edukacji, w tym wychowania (muzea, biblioteki, ośrodku kultury); dostęp do obiektów sportowo-rekreacyjnych; kształtowanie wiedzy, umiejętności i nawyków zachowania w sytuacjach trudnych; pomoc psychologiczno-pedagogiczna; integrowanie społeczeństwa wokół wspólnych inicjatyw lokalnych;

- bezpieczeństwa społecznego: przede wszystkim ochrona, którą zapewnia społeczeństwo swoim członkom, rodzinom i dzieciom poprzez zapobieganie zubożeniu i nędzy, spowodowanej spadkiem zarobków, chorobą, macierzyństwem, dyskryminacją w zatrudnieniu, bezrobociem, niepełnosprawnością, podeszłym wiekiem i śmiercią;

- bezpieczeństwa państwa (w tym głównie: bezpieczeństwa militarnego, ekonomicznego, politycznego, ekologicznego, społecznego i porządku konstytucyjnego): ochrona i obrona przed naruszeniem suwerenności państwa, jego integralności terytorialnej; ochrona tożsamości narodowej wobec następujących procesów globalizacyjnych; zachowanie suwerennej władzy; ochrona wolności i praw człowieka i obywatela itd.;

- bezpieczeństwa międzynarodowego: obejmują te same wartości, co w zakresie bezpieczeństwa państwa, których realizacja jest uwarunkowana, wynika i jest możliwa przez realizację określonych działań na arenie międzynarodowej.

Wymienione wyżej dziedziny, w których artykułowane są potrzeby (narodowe) w zakresie szeroko pojętego bezpieczeństwa można by sprowadzić do dwóch zasadniczych obszarów. Pierwszy z nich dotyczy tego zakresu potrzeb, które wynikają z faktu funkcjonowania społeczeństwa w państwie. Ze względu na to, że państwo jest narażone na szereg zagrożeń, że przeżywa wiele sytuacji trudnych (politycznych, gospodarczych, społecznych, kulturowych), społeczeństwo odczuwa, bezpośrednio lub pośrednio, skutki tego stanu rzeczy i - w konsekwencji - oczekuje, że zapewnione mu będą godziwe warunki bezpiecznego bytu i rozwoju. Drugi zaś dotyczy trudów życia codziennego. W każdej chwili, i w każdym czasie, ludzie (ich zdrowie, życie, dobra i środowisko) narażeni są na negatywne skutki rozwoju cywilizacyjnego, działalności przestępczej, klęsk żywiołowych lub krócej: negatywnej działalności człowieka lub działania sił natury.

2.2.3. Pojęcie dobra wspólnego

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej wprowadza termin „dobro wspólne”. Nie jest on jednak precyzyjnie określony, nie nadano mu konkretnego znaczenia, co sprawia, że jego istoty musimy dochodzić w drodze analizy treści poszczególnych rozdziałów tego aktu prawnego. Jak zatem określić istotę dobra wspólnego? Zacznijmy od kwestii podstawowych.

Jeśli jakieś rzeczy, stany rzeczy, okoliczność, sytuacje posiadają cechy - posiadają wartość, która sprawia, iż stają się przedmiotem naszego pożądania, i mogą zaspokoić nasze potrzeby, to nazywa się je „dobrem”. Dobrem wspólnym zaś będziemy określać te rzeczy, które sprawiają, że dają zadowolenie przynajmniej dwóm osobom, przy czym czerpanie korzyści przez jedną z tych osób nie czyni szkody, nie umniejsza pożytku z tej rzeczy, drugiej z tych osób. Jeśli więc będziemy mieli na uwadze dobro wspólne całego narodu - inaczej dobro wspólne narodowe, to uznamy za nie te rzeczy, stany rzeczy, okoliczności i sytuacje, które cały naród (suweren) uzna za będące przedmiotem jego pożądania i posiadania. Wydaje się, że teza, iż dobro wspólne narodowe powinno mieć cechę niezniszczalności jest w tym miejscu jak najbardziej uzasadniona.

Część normatywna konstytucji rozpoczyna się od wprowadzenia zasady dobra wspólnego. Z treści art. 1 wynika, że „Rzeczpospolita Polska jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli”. Wykładania dobra wspólnego nie jest wystarczająco rozstrzygnięta gdyż niektóre poglądy objaśniające, iż oznacza to porządek publiczny nie są dostatecznie przekonujące. Z treści artykułu wynika, że to właśnie Rzeczpospolita jest dobrem wspólnym, a nie tylko porządek publiczny w Rzeczpospolitej. Konsekwentnie na potrzeby niniejszego wykładu przyjmiemy, że dobrem wspólnym jest przede wszystkim to, co na istotę rzeczpospolitej (od republika, łac. res publica - dosł. rzecz pospolita, rzecz publiczna) się składa. Pomoże nam to wyjaśnić treść rozdziału I Konstytucji zatytułowanego „Rzeczpospolita”. Z niej wynika, że obowiązek dbałości o nią (Rzeczpospolitą - W.K.) wiąże się z postępowaniem zgodnie z zasadami ustrojowymi państwa oraz troską (pieczą, zabieganiem) o nie, czyli o: ochronę republikańskiego charakteru państwa; demokratyczny charakter państwa prawnego, sprawiedliwość społeczną; suwerenność narodu; zachowanie systemu sprawowania władzy, z zasadą podziału i równowagi władzy ustawodawczej, władzy wykonawczej i władzy sądowniczej włącznie; reprezentację polityczną; niepodległość państwa, nienaruszalność i niepodzielność jego terytorium; bezpieczeństwo i nienaruszalności jego granic; wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, ochronę dziedzictwa narodowego; ochronę środowiska; pluralizm polityczny; decentralizację władzy publicznej i samorządu; ochronę małżeństwa jako związku kobiety i mężczyzny, rodziny, macierzyństwa i rodzicielstwa; obowiązujący ustrój rolny, gospodarczy i społeczny; wolność gospodarczą; ochronę pracy; ochronę własności; zasadę wzajemnej niezależności państwa i kościołów oraz związków wyznaniowych; apolityczność sił zbrojnych; ochronę języka polskiego i inne.

Do w/w chronionych wartości, składających się na zasady ustroju Rzeczypospolitej Polskiej odnosi się polska ustawa karna, która w „CZĘŚCI SZCZEGÓLNEJ” wymienia różne kategorie przestępstw, związanych z powyższą problematyką. Na uwagę zasługują przestępstwa głównie przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej; obronności; wolności sumienia i wyznania; rodzinie i opiece; działalności instytucji państwowych i samorządu terytorialnego; wymiarowi sprawiedliwości oraz wyborom i referendum. Wystarczy prześledzić treść przestępstw z pierwszej grupy, by potwierdzić przyjęty tok rozumowania. Oto bowiem przestępstwa przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej dotyczą takich wartości chronionych, jak: niepodległość, integralność terytorialna; konstytucyjny ustrój Rzeczypospolitej Polskiej; konstytucyjne organy Rzeczypospolitej Polskiej; interesy państwa; godność Narodu Polskiego lub Rzeczpospolitej Polskiej; osoba i godność urzędu Prezydenta RP, jako najwyższego przedstawiciela państwa; godło, sztandar, chorągiew, bandera, flaga lub inny znak państwowy, a także przywódcy i przedstawicielstwa obcych państw na terytorium RP, na zasadzie wzajemności.

2.2.4. Cele bezpieczeństwa narodowego

Państwo, jak każda złożona struktura społeczna, kieruje się określonymi celami, które stanowią o istocie jego istnienia jako określonej wspólnoty ludzi, zajmującej pewien obszar terytorialny i akceptującej - usankcjonowany prawem i normami społecznymi - zbiór wartości. Realizacja celów państwa jest jego naturalnym przeznaczeniem, w innym przypadku jego istnienie nie byłoby uzasadnione. Pierwotne liberalne państwa zabiegały przede wszystkim o utrzymanie władzy, integralności terytorialnej, porządku wewnętrznego, finansów i stosunków międzynarodowych. Z czasem pojawiły się również funkcje związane z opieką społeczną i solidaryzmem społecznym. W demokracji troska o losy narodu, jego rozwój, niezakłócony byt i wsparcie najsłabszych (socjalne, edukacyjne, ekonomiczne) oraz ochronę własności stanowi istotną część sfery funkcjonowania państwa.

Jakie są zatem najistotniejsze (stałe) cele państwa, i czy jest to równoznaczne z tym, co ośrodek decyzji politycznej wytycza jako cel organizacji państwowej? Jaka jest w tym wszystkim pozycja celów bezpieczeństwa narodowego?

W odpowiedzi na te pytania posłużymy się rozumieniem celu jako idealnie wyobrażonego, określonego przedmiotowo, podmiotowo i czasowo skutku działania określonego podmiotu (tym razem państwa), przyszłego stanu rzeczy, konkretnego stanu otoczenia (jego fragmentu), do którego świadomie ono zmierza poprzez zaplanowane i racjonalne działanie.

Ogólnie rzecz ujmując, przeznaczeniem państwa jest realizacja potrzeb wszystkich jego składników (elementów) stanowiących wspólną wartość, którą możemy określić celem działalności państwa. Cel działalności państwa stanowi zaś szczególną pochodną potrzeb społecznych oraz możliwości państwa wynikających z jego potencjału i swoistego „przyzwolenia” na ich realizację ze strony otoczenia międzynarodowego.

Do stałych celów państwa (zwanych też narodowymi) zalicza się m.in.: siłę moralną i materialną państwa; wysoką pozycję międzynarodową; dobrobyt, rozwój i stabilność gospodarczą; zachowanie tożsamości narodowej; ukształtowane i zoptymalizowane środowisko międzynarodowe oraz bezpieczeństwo narodowe (państwa). Taki podział celów państwa wynika zapewne z potrzeby wyróżnienia najwyższych (priorytetowych) wartości, do których osiągnięcia naród zmierza. Wiążą się one ze sobą i niewątpliwie stanowią ucieleśnienie najwyższej potrzeby jaką może być przetrwanie narodu w strukturze państwa jako samodzielnego i niezależnego podmiotu stosunków międzynarodowych.

Wypada jeszcze poruszyć dylemat wynikający z pytania: czy cele państwa są tożsame z celami narodowym? Dylemat ten ma zasadnicze znaczenie w praktyce i teorii, dla utożsamiania lub rozróżniania zależności miedzy tymi pojęciami. Jeśli bowiem cel państwa wyznaczany ma być przez ośrodek decyzji politycznych, to pojawia się pytanie o zakres udziału społeczeństwa w tym procesie. Jak stwierdza Czesław Znamierowski „Ciało władcze z istoty swej i przeznaczenia działaniami swoimi dotyka korzystnie lub niekorzystnie członków swej zbiorowości i może dotykać każdego z nich; obejmuje więc swą aktywnością całą zbiorowość, z którą jest związane i którą włada” (podkreślenie - W.K.). A to oznacza, ze nie zawsze działanie państwa (czytaj: władzy państwowej) zgodne jest z wolą i oczekiwania tworzącej go zbiorowości społecznej.

Pomijając złożoną kwestię relacji zachodzących między rządzącymi a rządzonymi, zgodzić się musimy z faktem, iż w państwie jedynym, i najwyższym, suwerenem w sferze władzy, a więc niezależnym od wszelkiej innej władzy, jest władza państwowa, nieograniczona podmiotowo i przedmiotowo. Co za tym idzie, cele państwa wyznaczane będą zawsze przez władzę tego państwa, zaś droga dochodzenia do takiego efektu będzie różna w zależności od typu państwa, formy i stylu rządzenia, aktywności społecznej, kultury politycznej etc. W państwie demokratycznym, gdzie społeczeństwo obywatelskie może wyrażać swoje interesy indywidualne i grupowe wobec przymusowej organizacji powszechnej, proces wyznaczania jego celów, w tym celów bezpieczeństwa narodowego odbywa się z udziałem bezpośrednim i pośrednim całego narodu. W konsekwencji możemy przyjąć, że cele państwa w podstawowym zarysie będą tożsame z celami narodowymi.

Przyjmuje się, że pierwszym warunkiem sukcesu państwa jest zapewnienie jego bezpieczeństwa, jeśli tylko jest możliwe hierarchizowanie celów państwa według kryterium ważności. Zgodnie jednak z tokiem wcześniejszego rozumowania, możemy konsekwentnie przyjąć, że jeśli bezpieczeństwo jest wartością i potrzebą nadrzędną, to i cele bezpieczeństwa zajmą takąż pozycję wobec innych celów państwa. Ryszard Zięba pisze, że „[...] naczelnym celem polityki zagranicznej współczesnych państw pozostaje nadal zapewnienie szeroko rozumianego bezpieczeństwa”. Wcześniej o bezpieczeństwie, jako celu państwa, Adam J. Czartoryski wypowiedział się w słowach: „Bezpieczeństwo i dobrobyt państwa są celem polityki zarówno wewnętrznej, jak i zagranicznej [...]”. Podobnie zdaniem wielu innych autorów bezpieczeństwo jest celem działania dla „[...] zapewnienia wewnętrznych i zewnętrznych warunków sprzyjających rozwojowi państwa, jego życiowym interesom oraz ochrony przed istniejącymi i potencjalnymi zagrożeniami”.

Bezpieczeństwo jest wartością pierwotną wobec innych, zatem nie trudno jest nam się zgodzić z platonowską dewizą, w myśl której państwo powstaje wówczas, gdy nikt samodzielnie nie zdoła dbać o zaspokojenie swych potrzeb, lecz skazany jest na pomoc wielu ludzi. Według Michała Bobrzyńskiego „Celem bowiem państwa nie jest praca sama przez się i w pewnym tylko kierunku, lecz ochrona i poparcie pracy we wszystkich jej objawach i kierunkach [...]”. Dla Czesława Znamierowskiego jest zaś oczywiste, że „Grupę państwową wyróżnia spośród innych grup to, że ma ona dwa swoiste zadania: utrzymuje porządek w zbiorowości i zapewnia jej bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne”.

Bezpieczeństwo państwa, w tym jego społeczeństwa, stanowi cel i zarazem wartość najwyższą. Zakres znaczeniowy bezpieczeństwa jest obszerny. Dotyczy ono bowiem takich m.in. celów jak: trwałość, niezależność i suwerenność państwa; trwały byt i rozwój, przetrwanie narodu, biologiczne przeżycie ludności; suwerenność; jakość życia; prawa człowieka i jakość środowiska naturalnego, wolność sumienia i wyznania, tożsamość narodowa. Nadal jednak spotyka się poglądy utożsamiające bezpieczeństwo narodowe z pewnością braku zagrożenia militarnego, ze strony któregoś z podmiotów stosunków międzynarodowych. Należy stwierdzić, że jest to skutek traktowania siły militarnej jako rozstrzygającego środka polityki zagranicznej, a także zaniedbań w postrzeganiu roli oddziaływania innych sfer działalności państwa na jego bezpieczeństwo. Według współczesnych poglądów bezpieczeństwo ma co najmniej trojaki wymiar. Mamy tu na uwadze jego podmiotowość rozumianą jako pewność istnienia i przetrwania, przedmiotowość - pewność stanu posiadania i swobody rozwoju, a także zmienność w czasie w czasie aspektów bezpieczeństwa.

Główna przemiana w pojmowaniu bezpieczeństwa wynika z dostrzeżenia jednakowej rangi dwu jego podmiotów - państwa i społeczeństwa. Ta dwupodmiotowość wyraża się w potrzebie równoważenia interesów jednostki (upodmiotowienie obywatela) z interesami państwa jako instytucji politycznej.

Przedmiotem troski państwa i społeczeństwa stają się więc wartości materialne i moralne obywatela, społeczeństwa i narodu (państwa), które stanowią o ich niezależnym i niezakłóconym bycie i rozwoju.

2.2.5. Interesy narodowe, racja stanu

Istota bezpieczeństwa narodowego zawiera się m.in. w tym, że jego zapewnienie wiąże się z występowaniem wyzwań, szans, trudności (słabości) oraz zagrożeń (a więc szczególnej grupy uwarunkowań) oddziałujących na realizację interesów narodowych, decydujących o trwałości państwa (jako instytucji politycznej) i społeczeństwa, wraz z łączącymi je więzami politycznymi, kulturowymi, gospodarczymi.

Każdy z podmiotów stosunków międzynarodowych ma swoją, sobie właściwą, sferę interesów narodowych, co w konsekwencji powoduje występowanie zjawiska rozbieżności i/lub wspólnoty tychże interesów w sferze stosunków międzynarodowych, jak i wewnętrznej. Wzajemna zależność interesów narodowych, głównie najważniejszych państw kształtuje porządek światowy. Odkrycie wspólnych i rozbieżnych obszarów stanowi podstawę racjonalnego i sprawnego działania państwa na arenie międzynarodowej. Problematyce interesów narodowych poświęca się głównie uwagę z punktu widzenia stosunków międzynarodowych, a co za tym idzie zaniedbuje się kwestie interesów narodowych w aspekcie wewnętrznym (wewnątrzpaństwowym). W dobie współczesnej nie jest to do końca właściwe, a to zarówno ze względu na postęp w sferze globalizacji, jak i istnienie wielu grup interesów (politycznych, gospodarczych, społecznych) w wymiarze wewnętrznym. Tą przesłanką kieruję się również omawiając kwestie tytułowe w niniejszym podrozdziale.

Często interesy narodowe stawia się w hierarchicznej nadrzędności wobec celów narodowych, przyjmując, że interes narodowy to zespół celów, które państwo stara się urzeczywistniać w pierwszej kolejności lub inaczej, że interes narodowy stanowi zespół ogólnych i stałych celów na rzecz, których działa naród. W moim przekonaniu jest to zabieg chybiony, i logicznie niepoprawny, chyba że cele mają już charakter operacyjny, lecz to już kwestia kolejnego stopnia weryfikacji. Poza tym większość definicji interesów narodowych jest zawiła i nieostra. Idąc tokiem takiego rozumowania, z którego wynika, że interesy narodowe są również zespołem celów (bo jedynie realizowanych w pierwszej kolejności, najważniejszych), to logicznie rzecz ujmując cele są pojęciem i tak szerszym aniżeli interesy. W toku dalszych rozważań będą jednak przedstawione argumenty za innym postrzeganiem istoty interesów narodowych.

Wedle Ireny Popiuk-Rysińskiej „Interes można więc określić jako pożądane stany rzeczy, które są osiągane lub chronione przez podmioty, lub - innymi słowy - takie dobra, których brak lub niedobór, aktualny bądź antycypowany, wywołuje działanie podmiotu. Mogą one przyjmować różną postać: rzeczy, wartości, stosunków, właściwości środowiska lub samego podmiotu”. W tym wypadku takie rozumienie interesu odpowiada przyjętemu w niniejszym opracowaniu rozumieniu potrzeb. Omawiając interesy polityczne, Marek Chmaj i Marek Żmigrodzki stwierdzają: „Wszelkie zaś potrzeby jednostek, grup społecznych, które wyrażają konieczność zbiorowego współdziałania w celu opanowania obiektywnych warunków istnienia i rozwoju w zakresie danej potrzeby, możemy nazwać interesem jednostek (interesem jednostkowym) lub grup społecznych (zbiorowym, społecznym)”. I tym razem wychodzi na to, że interesy to potrzeby. Choć pojawia się nieznaczny sygnał, z którego wynika, że interesy są potrzebami, które jednak wymagają przekonania, że osiągnięcie określonych warunków istnienia i rozwoju będzie możliwe dzięki odpowiednim zachowaniom i współdziałaniu z innymi.

Podobnych intencji można się domyślać z innej interpretacji interesów narodowych: „[...] bez względu na epokę i ustrój zachowaniem państwa na arenie międzynarodowej rządzą dwa motywy pierwotne, które odzwierciedlają fundamentalne interesy narodowe. Pierwszym jest wola przetrwania, a więc zachowanie własnej egzystencji i - w różnym zresztą stopniu - tożsamości, co w odniesieniu do narodu ukształtowanego w państwo, oznacza zabezpieczenie suwerenności i integralności terytorialnej, a współcześnie także coraz częściej ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego oraz w pewnym przynajmniej zakresie wartości cywilizacyjnych”. Z tej interpretacji wynika również, że potrzeby (tutaj: motywy pierwotne) ukierunkowują strukturę i zakres fundamentalnych interesów narodowych. Przy czym dalej nie wiemy czym są owe interesy.

Ze słów Stanisława Kozieja wynika, że interesy narodowe wypływają z podstawowych wartości określonych w Konstytucji RP. Odnosząc się do koncepcji strategicznej z 2000 roku przywoływany autor, omawiając interesy narodowe, stwierdza: „Wyprowadzono je bezpośrednio z zapisów konstytucyjnych stwierdzając, że za podstawowe wartości, które charakteryzują najważniejsze interesy narodowe, Polska na progu XXI wieku uznaje: niepodległość i nienaruszalność swojego terytorium, wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, dziedzictwo narodowe i ochronę środowiska”. A z tego wynika, że niepodległość, wolności czy bezpieczeństwo obywateli to są wartości, a nie interesy. Czemu więc w kolejnym zdaniu Stanisław Koziej stwierdza: „Bezpieczeństwo obywateli oraz niepodległość i nienaruszalność terytorium są bez wątpienia interesami narodowymi o egzystencjalnym znaczeniu (…)”? Czyżby wartości były tożsame z interesami narodowymi, a idąc dalej, jednocześnie celami narodowym? Wątpliwość tę przywoływany autor wyjaśnia jednak w innym miejscu twierdząc, że „Interesy danego podmiotu (społeczności międzynarodowej, narodu, grupy, osoby itp.) - to wyraz jego tożsamości, wyznawanych wartości, historycznego dorobku, tradycji, bieżących potrzeb oraz dążeń i aspiracji przyszłościowych”. Choć nie jest to definicja interesów narodowych, to bez wątpienia z treści tej wypowiedzi wynika, że interesy nie są utożsamiane z celami narodowymi.

Wielce pomocnym jest ujęcie Leszka Krzyżanowskiego, który o poczuciu interesu pisze, że jest ono „[…] przekonaniem, że działania zmierzające do realizacji wywodzonych z wartości celów będą pod jakimś względem dla podmiotu korzystne, a więc efekty będą większe od poniesionych nakładów”. Najpełniej istotę interesu wyraża następujące stwierdzenie tegoż autora: „Z pozycją podmiotu w strukturze społecznej związane jest również pojęcie interesu, przez który można rozumieć relację między jakimś obiektywnym, istniejącym i przyszłym stanem stosunków społecznych (organizacyjnych), a oceną tego stanu przez podmiot z punktu widzenia korzyści, jakie przynieść ma działanie, których miarą jest dostępność dóbr w szerokim tego słowa znaczeniu (…) lub - innymi słowy - udział w podziale dóbr i wpływ na ten podział”. A więc chodzi głównie o korzyści, co wynika z klasycznego rozumienia interesu, czyli jakiejś sprawy - rzeczy do załatwienia, spekulacji, korzyści, zysku, przyczyny pobudzającej do wzięcia udziału w czymś, ale i z kimś.

W dylemacie czym są interesy narodowe wspomaga nas Józef Kukułka: „W toku realizacji potrzeby aspiracyjne przekształcają się w potrzeby operacyjne, które przejawiają się jako interesy. Są one formą wyrażania i ukierunkowania realizowanych potrzeb, a zarazem tworzą ogniwo łączące owe potrzeby z celami narodów, państw czy innych grup kierowniczych”.

I tym razem powróćmy do istoty stwierdzenia, że interes narodowy stanowi zespół ogólnych i stałych celów na rzecz, których działa naród. Czy aby poprawne jest, by wywodzić z tego, że interes narodowy, to najważniejsze cele narodowe? W moim przekonaniu nie. Oto bowiem istota pojmowania interesów zawiera się w tym, że podmiot działający (w naszym przypadku jednostka, naród i państwo) wyznając określone wartości, formułuje potrzeby i stałe cele swego działania, by w efekcie określić działania dla ich realizacji, z punktu widzenia osiąganych korzyści. Zatem, interes narodowy, to postawy (zachowania), formy ich wyrażania i wszelkie działania na arenie międzynarodowej i wewnątrzpaństwowej, uznawane w danym momencie za ważne dla rozwoju i funkcjonowania państwa (narodu), a więc ukierunkowane na realizację potrzeb i  celów narodowych, z punktu widzenia oczekiwanych korzyści. To wszelkie zabiegi służące osiąganiu oczekiwanych stanów rzeczy (rezultatów) zoperacjonalizowane (dostosowane) do procesów, zdarzeń, relacji i reguł wynikających z określonej sytuacji w jakiej się znajduje państwo.

Teza 2.2. Wartości i cele narodowe mają charakter względnie stały, potrzeby się zmieniają, a co za tym idzie interesy, to specyficzna gra na arenie międzynarodowej i wewnątrzpaństwowej, dzięki której otacza się troską wyznawane wartości i osiągane cele a zarazem realizuje określone potrzeby.

Przede wszystkim państwo musi stać na straży interesów narodowych i żadne inne kraje czy organizacje nie zapewnią mu należytej ochrony tym bardziej, gdy takich starań nie dostrzegają po stronie zainteresowanego. Zdaniem Michała Dobroczyńskiego każde państwo prowadzi politykę pod kątem własnych interesów, co oznacza „Po pierwsze, że interes własny jest interesem nadrzędnym. Że każde państwo dąży w zasadzie, a w każdym razie głównie, do własnego rozwoju. Jeśli może to zrobić cudzym kosztem, to najprawdopodobniej do tego będzie dążyć”.

Rozsądna polityka służyć ma interesom narodowym (interesom własnym), lecz nie za wszelką cenę, nie kosztem innych (choć nie zawsze jest to możliwe), bo w drodze ścierania się i uzgadniania wielu różnych interesów kształtuje się obraz rozwoju i postępu poszczególnych uczestników stosunków społecznych. Właściwość tę dostrzega również Michał Dobroczyński, który stwierdza: „Natomiast nowym, charakterystycznym zjawiskiem obecnego etapu rozwoju stosunków gospodarczych jest to, że państwa silniej niż w przeszłości współpracują ze sobą, zmuszone przez wielkie rewolucje technologiczne i społeczne w silniejszym stopniu niż dotąd do popierania międzynarodowej współpracy gospodarczej, do wzajemnych ustępstw, koncyliacji i kompromisu”. Lecz i w takich okolicznościach miarą pozycji państwa na arenie międzynarodowej (siły jego interesów) jest umiejętność prowadzenia takiej gry, która sprawia, jak to wyraził Joseph S. Nye, że inne podmioty uznają jego interesy za własne.

Interesy narodowe muszą określać kształt zobowiązań międzynarodowych państwa, a nie odwrotnie. To połączenie realistycznego (przede wszystkim interesy własne) i idealistycznego (interesy kolektywne różnych grup interesów w państwie, czy na arenie międzynarodowej) podejścia do problematyki interesów w ogóle stanowi o istocie polityki w różnych jej wymiarach i przejawach. Szczególnym przypadkiem interesów państwa (narodowych) jest racja stanu. Racja stanu pojmowana jest zazwyczaj jako nadrzędny interes państwa, a co za tym idzie należy do kategorii interesów, lecz ze względu na znaczenie, znajduje się na samym wierzchołku ich hierarchicznego porządku. Racja stanu bowiem to system najżywotniejszych wewnętrznych i zewnętrznych interesów państwa, preferowanych w jego działalności.

Przyjmuje się, że racja stanu to „[…] ustalenia uznające potrzeby państwa za najwyższe dobro oraz działania te potrzeby uwzględniające, przy równoczesnym zespoleniu interesów grupowych, tak aby nie osłabiły państwa i nie rozbijały jego jedności”. Istotą kategorii racja stanu, wyrażającej nadrzędność interesu ogólnego państwa jako całości względem interesów szczegółowych, jak to określa Florian Znaniecki „[...] jest takie zespolenie i zharmonizowanie interesów grupowych, aby rozbieżność ich nie osłabiała państwa i nie rozbijała jego jedności”. Do racji stanu Wojciech Lamentowicz zalicza „[...] takie warunki, dzięki którym państwo jest zdolne bezpiecznie istnieć, zachować integralność swego terytorium i suwerenność swej władzy, swobodnie kształtować swą formę, korzystnie współpracować i pokojowo konkurować z innymi państwami oraz cywilizacyjnie się rozwijać”.

Na szczególną kwestię w pojmowaniu racji stanu zwraca uwagę Kazimierz Łastawski w słowach: „Racja stanu wyraża nadrzędne interesy narodu i państwa, skupiające się ponad partykularnymi interesami partii i ugrupowań politycznych, aby ich rozbieżności nie osłabiały państwa i nie rozbijały jego jedności”. I dalej: „W zakresie przedmiotowym racji stanu zawierają się problemy przetrwania (poszukiwanie optymalnego bezpieczeństwa, suwerenności i integralności terytorialnej) oraz zachowania warunków rozwoju państwa i narodu (demokracji, tożsamości, kultury)”. Idąc dalej tokiem rozważań cytowanego autora przyjmiemy, że podstawę racji stanu stanowią następujące treści: bezpieczne przetrwanie państwa, suwerenność, integralność terytorialna, stabilność wewnętrzna, rozwój tożsamości, dobrobyt, oświata, spójność zachowań, uznanie i prestiż państwa”.

Istotną kwestię w Encyklopedii politologii podnosi również M. Żmigrodzki stwierdzając, że „Współcześnie, mimo wielu odmiennych interpretacji idea racji stanu rozumiana jest na ogół jako uznanie potrzeb państwa i dobra państwa za najwyższą normę politycznego działania”. Interesy grupowe, narodowe i racja stanu w państwie kształtują się w publicznej debacie, która często, a może i zawsze, może się przerodzić w konflikty i spory między jednostkami oraz konflikty i spory społeczne, w różnych dziedzinach ludzkiej aktywności, także w dziedzinie bezpieczeństwa narodowego. Ta jednak, ze względu na jej interdyscyplinarny charakter powoduje, że owa debata, konflikty i spory dotyczą, lub przejawiają się w wielu dziedzinach działalności państwa i funkcjonowania społeczeństwa.

W państwie demokratycznym proces ten odbywa się chyba najtrudniej, a to z uwagi na swobodę wyrażania interesów, wolny i powszechny dostęp do debaty nad nimi. Idąc zatem tokiem wywodu Wojciecha Lamentowicza, i rozszerzając jego intencje, można stwierdzić, że w państwie demokratycznym, ze względu na pluralizm wartości, potrzeb, celów i interesów nikt nie może ustalić ich konkretnej treści osobiście, „[…] lecz mogą to uczynić razem wszyscy obywatele uczestniczący w debacie o interesach i wartościach ważnych dla przetrwania życia całej społeczności, dla ciągłości tradycji i szans rozwoju, dla tożsamości i bezpieczeństwa”. Wartości, potrzeby i cele oraz interesy i racja stanu układają się w swoistej natury gmach (wieżę) współzależnych kategorii i ich treści (rysunek 2.1).

Istota przedmiotowej debaty, która ten gmach buduje, zawiera się w tym, że nikt z góry nie może być na pozycji uprzywilejowanej, nikt nie może znaleźć się na pozycji skazanego na porażkę. Żaden temat nie może być pominięty a żadna kwestia pozbawiona troski zainteresowanych. Jeśli runą fundamenty zawali się dach, jeśli zaś uszkodzeniu ulegnie dach fundamenty również się rozpadną.




Rys. 2.1. Wartości, potrzeby i cele oraz interesy i racja stanu

2.3. Prawo bezpieczeństwa narodowego w systemie prawa

Zbiór norm postępowania regulujących stosunki społeczne, ustanowionych lub uznanych w odpowiedniej formie przez państwo (organy państwa), których realizowanie jest w ostateczności zagwarantowane zorganizowanym przymusem państwowym określa się, w znaczeniu prawniczym, jako prawo.

Rola prawa w państwie jest bezsporna, dzięki normom stanowionym przez właściwe organy określa się reguły postępowania we wszystkich dziedzinach funkcjonowania państwa, organów władzy, sfery rynkowej, trzeciego sektora i poszczególnych obywateli. Nierozerwalny, wzajemny stosunek państwa i prawa sprawia, że odgrywa ono znaczącą rolę w organizacji działań państwa i podmiotów funkcjonujących na jego terytorium. Od charakteru i zakresu prawa (norm prawnych) zależy sprawność organizacji państwa, a tym samym sprawność organizacyjna i funkcjonalna poszczególnych tworów organizacyjnych tworzonych przez państwo i działających w jego imieniu. Należą do nich m.in. organizacje przeznaczone do realizacji interesów państwa, jak: aparat państwowy; organy władzy i podległe im organizacje realizujące cele bezpieczeństwa, w tym bezpieczeństwa narodowego.

Trudno dzisiaj znaleźć taką dziedzinę życia publicznego i prywatnego człowieka, która nie byłaby poddana swoistej penetracji państwa. Jednym z przejawów tej prawidłowości jest stanowienie prawa. Prawo reprezentowane przez liczne źródła prawa powszechnie obowiązującego (konstytucja, ratyfikowane umowy międzynarodowe, ustawy, rozporządzenia i akty prawa miejscowego) oraz prawa wewnętrznego (uchwały, zarządzenia, okólniki, zalecenia) reguluje na różny sposób dziedzinę bezpieczeństwa narodowego, zarówno sferę funkcjonalną (misje, cele, i zadania, powiązania wewnątrz i zewnątrzsystemowe), przedmiotową (zakres działania), jak i organizacyjną (struktury formalne). Od właściwego poznania prawa, stanowionych przez nie norm i przepisów, zależy sukces przejawiający się w należytym postrzeganiu bezpieczeństwa narodowego, jego organizacyjnej, przedmiotowej i podmiotowej treści.

Do podjęcia próby systematyzacji i typologii prawa bezpieczeństwa narodowego upoważniają poglądy teoretyków prawa, dotyczące, jak to określa Jerzy S. Langrod, „[…] procesu różniczkowania się prawa, dzielenia go na charakterystyczne rodzaje, ujmowania w różnych płaszczyznach z rozmaitych punktów widzenia”. Można przyjąć, dla celów poznawczych i praktycznych, że istnieje możliwość wyodrębnienia z systemu prawa nadzwyczaj złożonej i interdyscyplinarnej grupy źródeł prawa oddziałujących i służących realizacji celów bezpieczeństwa narodowego. Nie ma ona jednak swojej tożsamości, nie da się jej odróżnić od innych utrwalonych w doktrynie gałęzi prawa, a mało tego, będzie czerpała z dobrodziejstwa zarówno prawa międzynarodowego, jak i krajowego, w tym głównie konstytucyjnego, administracyjnego, gospodarczego, ochrony środowiska, karnego i innych. Nie można więc jednoznacznie rozstrzygnąć o jej istnieniu, co w konsekwencji prowadzi do przyjęcia umownego, że prawo bezpieczeństwa narodowego obejmować będzie nie tylko regulacje związane z bezpieczeństwem, lecz także i te, które wspomagają realizację celów bezpieczeństwa narodowego. Brak ustawy o bezpieczeństwie narodowym, mimo mnogości źródeł prawa dotyczących tej dziedziny, które jej jednak nie definiują, stanowi dodatkową przeszkodę w określeniu zakresu tej specyficznej, i umownej „gałęzi” prawa.

Złożoność bezpieczeństwa narodowego przesądza o złożoności prawa regulującego wprost lub pośrednio wspierającego tę dziedzinę. W dzisiejszych uwarunkowaniach, gdy bezpieczeństwa nie rozpatruje się li tylko przez pryzmat zagrożeń militarnych i działalności obronnej państwa, gdy wiele dziedzin aktywności państwa (i społeczeństwa) wiąże się z zapewnieniem wolności od zagrożeń oraz niezakłóconych warunków bytu i rozwoju, działalność prawodawcza w różnych sferach krzyżuje się i nawzajem przenika.

Istotę bezpieczeństwa narodowego można dostrzegać zarówno przez pryzmat dorobku teoretycznego, jak i doświadczenia praktycznego, którego cennym przejawem staje się dorobek prawodawczy danego państwa i środowiska międzynarodowego. Tym samym doszliśmy do jednego z możliwych podziałów prawa regulującego dziedzinę bezpieczeństwa narodowego, a więc na: prawo krajowe i prawo międzynarodowe.

W badaniu problemów bezpieczeństwa narodowego używa się w zasadzie tylko jednego określenia - prawo obronne. Trudno jednak spotkać je w ogólnych podziałach gałęzi (dziedzin) prawa na gruncie nauk prawnych. Jeszcze gorzej jest z „prawem bezpieczeństwa narodowego”, które jedynie w standardzie kształcenia na kierunku bezpieczeństwo narodowe znajduje swoje miejsce pod szerszą nazwą: prawne podstawy bezpieczeństwa. Niestety, śledząc treści dociekań naukowych oraz kształcenia akademickiego w materii bezpieczeństwa narodowego, w tym obrony narodowej, nietrudno zauważyć, że są one podobne, a nawet tożsame. Wynika to oczywiście z obiektywnych, jak i subiektywnych przesłanek. U źródła pierwszych legł ścisły związek obrony narodowej z bezpieczeństwem narodowym, która stanowi jego istotną i szczególną część, a nie tak dawno temu (a często i współcześnie) jest z nim przez wielu utożsamiana. Obiektywny jest także brak dłuższej tradycji nauki o bezpieczeństwie narodowym w nowoczesnym jej ujęciu. Subiektywizm wynika niestety z niedostatku wiedzy o bezpieczeństwie narodowym i o tym, co je odróżnia od obrony narodowej, a niewątpliwie także z faktu braku refleksji teoretycznej na tą problematyką. Czy zatem istnieje możliwość wyróżnienia oddzielnej gałęzi prawa, prawa bezpieczeństwa narodowego lub może tylko prawa obronnego? W drugim wypadku można śmiało mówić o znaczącym dorobku prawnym, który w czystej postaci może nosić umowną nazwę prawo obronne. W Polsce, jak i w wielu innych państwach istnieją swoiste „konstytucje” obrony narodowej (obrony powszechnej, totalnej) w postaci ustaw, dekretów, rzadziej rozporządzeń, regulujących zasadnicze kwestie organizacyjne, funkcjonalne i kompetencyjne w dziedzinie obronnej, a w konsekwencji bezpieczeństwa militarnego. Oprócz tego organy władzy ustawodawczej wydają ustawy regulujące funkcjonowanie państwa w czasie wojny, a organy władzy wykonawczej rozporządzenia, zarządzenia, akty prawa miejscowego oraz akty wewnętrzne. Z powyższego faktu nie może jednak wynikać wniosek, iż istnienie takiego typu źródeł prawa wystarcza, by problematykę obronną regulować tylko i wyłącznie przez ich zastosowanie. Rzecz polega na tym, że prawo obronne może być postrzegane albo jako prawo w sensie przedmiotowym, odnosząc się do pewnego zespołu norm o określonych cechach, regulujących problematykę stricte obronną lub jako prawo stosowane (wykorzystywane) w celu realizacji misji, celów i zadań obronnych państwa, w państwie lub poza jego granicami. W pierwszym wypadku liczba źródeł prawa będzie o wiele mniejsza aniżeli w drugim.

Gorzej jest niestety z prawem bezpieczeństwa narodowego. Nie jest ono ani usystematyzowane ani nie doczekało się wystarczającego opisu naukowego. Jakie jest zatem wyjście z tej sytuacji, w której zdarza się i tak, że prawo dotyczące obronności państwa i bezpieczeństwa wewnętrznego zalicza się do prawa administracyjnego materialnego?. Po pierwsze należy uznać, że prawo bezpieczeństwa narodowego, w tym prawo obronne jest zjawiskiem o charakterze interdyscyplinarnym, korzystającym z dorobku wielu dziedzin prawa. Po wtóre można przyjąć, że istnieją normy prawne, które regulują problematykę bezpieczeństwa narodowego (w tym obronną) w sensie przedmiotowym i takie, które wspomagają realizację celów bezpieczeństwa narodowego.

Teza 2.3. Prawo bezpieczeństwa narodowego można postrzegać przedmiotowo, jako część szerszego systemu prawnego, jednak nie jako jednolitą gałąź prawa - system określonej gałęzi prawa, ale jako zbiór (system) źródeł prawa, a w konsekwencji norm prawnych, które mają zastosowanie w realizacji celów bezpieczeństwa narodowego - wyróżnienie według kryterium celowości.

Mając na uwadze takie podejście, uzyskujemy zasadniczą klasyfikację podstaw prawnych w dziedzinie bezpieczeństwa narodowego, wyróżniającą: prawo bezpośrednio regulujące dziedzinę bezpieczeństwa narodowego oraz prawo wspomagające dziedzinę bezpieczeństwa narodowego. Zanim jednak podejmiemy próbę typologii szczegółowej w/w „rodzajów” prawa, warto poczynić wcześniej istotne z punktu widzenia istoty prawa zastrzeżenie. Otóż w państwach takich jak Polska wiodącą rolę odgrywa ustawa zasadnicza, a więc konstytucja. Jej postanowienia znajdują rozwinięcie w innych ustawach. W państwie demokratycznym obowiązuje wymóg zgodności wszystkich aktów prawnych z konstytucją („Konstytucja jest najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej"). Jest to tzw. zasada konstytucyjności. Konstytucja jest jednocześnie najważniejszym aktem prawa konstytucyjnego, a więc zespołu norm prawnych określających: ustrojowe zasady funkcjonowania państwa (w tym: podstawy ustroju społeczno-gospodarczego; podział władzy); hierarchię aktów prawnych (w tym rozgraniczenie kompetencji prawotwórczych); prawa, wolności i obowiązki obywatela; sposób tworzenia prawa (w tym hierarchię źródeł prawa); kompetencje i sposób powoływania najwyższych organów państwowych oraz relacje zachodzące pomiędzy organami władzy państwowej. Podkreślone wyżej kwestie, związane z treścią prawa konstytucyjnego sprawiają, że zaliczymy je do jednego z trzech, a zarazem nadrzędnego rodzaju prawa bezpieczeństwa narodowego, w stosunku do prawa bezpośrednio regulującego dziedzinę bezpieczeństwa narodowego oraz prawa wspierającego dziedzinę bezpieczeństwa narodowego (rysunek 2.2). Taki podział nabiera szczególnego znaczenia w trakcie analizy bezpieczeństwa narodowego, a w tym: sfery organizacyjnej (struktura systemu bezpieczeństwa narodowego, hierarchia podmiotów aparatu zarządzającego); kompetencyjnej (dotyczy właściwości władczych przypisanych organom władzy) oraz relacji wewnętrznych i zewnętrznych aparatu zarządzającego oraz podmiotów wykonawczych.

Do przedmiotowej typologii należy poczynić kilka zastrzeżeń. W grupie prawa bezpośrednio regulującego problematykę bezpieczeństwa narodowego znajdują się rodzaje prawa (żeby nie powiedzieć dziedziny prawa), które formalnie nie występują w nauce o prawie, lecz mają istotne znaczenie dla analiz prawa regulującego dziedzinę bezpieczeństwa narodowego. Są one niejako wyodrębnione, ze względu na cel, spośród istniejących gałęzi prawa. W konsekwencji, w grupie tej można wyróżnić oddzielne rodzaje przepisów prawa, ze względu na ich zawartość treściową i charakter normowanych spraw. Nie wszystkie z nich w jednakowym zakresie, a niektóre tylko częściowo dotyczą bezpieczeństwa narodowego. Wynika to m.in. z tego, że postanowienia wielu przepisów w dziedzinie bezpieczeństwa (np. ochrona ppoż., ochrona środowiska, ochrona konkurencji i konsumentów) nie mają wiele wspólnego z bezpieczeństwem narodowym, w ścisłym - węższym tego terminu znaczeniu, choć dotyczą bezpieczeństwa jako takiego w ogóle.




Z powyższego wynika, że prawo wspierające dziedzinę bezpieczeństwa narodowego to cała reszta (a ściślej większość) norm stanowionych przez różne gałęzie prawa, które nie wiążą się z treścią bezpieczeństwa. Graficznie powinno to wyglądać następująco (rysunek 2.3).




Kolejna uwaga dotyczy względnej jedynie odrębności poszczególnych rodzajów prawa bezpośrednio regulującego problematykę bezpieczeństwa narodowego. Wynika to przede wszystkim z istoty bezpieczeństwa narodowego. Jest ono bowiem specyficznym, dynamicznym zbiorem wzajemnie powiązanych i od siebie zależnych czynników, składających się na różne szczegółowe rodzaje bezpieczeństwa, jak m.in.: w ujęciu podmiotowym: bezpieczeństwo indywidualne; grupowe i międzynarodowe; w ujęciu przedmiotowym: bezpieczeństwo polityczne; militarne; ekonomiczne; ekologiczne; społeczne; kulturowe; publiczne; powszechne i inne. Ujęciu przedmiotowemu bezpieczeństwa towarzyszy również przedmiotowe ujęcie systemu źródeł prawa regulującego bezpieczeństwo narodowe. Mając na uwadze takie podejście nietrudno zauważyć, że analizy problematyki bezpieczeństwa narodowego wymagają korzystania z dobrodziejstwa setek (tysięcy?) ustaw i rozporządzeń, zarządzeń i innych aktów prawa powszechnie obowiązującego lub prawa wewnętrznego urzędowania.

2.4. Typologia uwarunkowań bezpieczeństwa narodowego

Analiza doświadczeń historycznych pokazuje, jak istotnym elementem działalności państwa było zabieganie o jego trwałość jako instytucji politycznej, suwerenność, niezależność polityczną i integralność terytorialną oraz utrzymanie władzy w nim. Na drugim planie znajdowały się sprawy bezpieczeństwa narodu (społeczeństwa obywatelskiego) wraz z jego dobrami moralnymi i materialnymi, ze środowiskiem naturalnym włącznie. Dopiero w państwie typu demokratycznego można dostrzegać seanse na szerokie podejście do zagadnień bezpieczeństwa narodowego. Tylko w takim państwie „piastunem władzy jest naród”, a co za tym idzie tylko w nim naród może w pełni wyrażać swoje interesy, pośród których jest także miejsce na szerokie pojęcie interesów bezpieczeństwa narodowego.

Realizacja celów bezpieczeństwa narodowego uwarunkowana jest wieloma czynnikami. Podejście holistyczne (całościowe) pozwala na postrzeganie bezpieczenstwa narodowego jako odrębnej całości, zaś kryterium kontekstowości - na jego rozpatrywanie w szerszym otoczeniu, czyli w aspekcie istnienia innych bytów o charakterze hierarchicznie nadrzędnym, równorzędnym lub podrzędnym. Tym sposobem typologia uwarunkowań bezpieczeństwa narodowego może obejmować uwarunkowania wewnętrzne oraz zewnętrzne, wraz z powiązaniami między nimi.

Uwarunkowania wewnętrzne związane są z tym, co się dzieje we wnętrzu bezpieczeństwa narodowego, a są to czynniki o charakterze materialno-energetycznym, społecznym i  kulturowym. Uwarunkowania zewnętrzne zaś, konsekwentnie, obejmują te same czynniki, lecz stanowiące właściwość otoczenia bezpieczeństwa narodowego i oddziałujące na nie zarówno bezpośrednio, jaki i pośrednio.

Istnieje jednak złożona sfera uwarunkowań jakby niemieszczących się w jednej i drugiej z wyżej wymienionych grup uwarunkowań. Wynika to z tego, że bezpieczeństwo narodowe postrzega się jako społeczny system działania, a co za tym idzie - pojawia się szeroka gama czynników, wynikających z faktu bezpośredniego lub pośredniego powiązania podsystemów, a nawet elementarnych składników, w jego wnętrzu, a także z elementami jej otoczenia. Pojawia się więc efekt synergii wewnątrzsystemowej, któremu towarzyszy synergia „na zewnątrz” całości. W aspekcie wewnętrznym, zewnętrznym jak i synergicznym, uwarunkowania bezpieczeństwa narodowego mają charakter materialno-energetyczny, społeczny i kulturowy.

2.4.1. Uwarunkowania materialno-energetyczne

Sfera uwarunkowań materialno-energetycznych obejmuje: przedmioty materialne, które człowiek czerpie z bogactwa przyrody, przekształca je oraz przeznacza do użytku w różnej postaci i jakości (wartości) użytkowej; skutki wywołane działaniem sił natury, możliwości finansowe państwa oraz całokształt doświadczeń i twórczego dorobku człowieka w tej sferze, zwany kulturą materialną.

Do uwarunkowań materialno-energetycznych zaliczone zostaną więc m.in.: ziemia (terytorium), woda i powietrze, dostęp do bogactw naturalnych - natura martwa i ożywiona (głównie surowce strategiczne) oraz produkty przekształcone, w większym lub mniejszym stopniu przez człowieka. Poziom technologicznego zaawansowania w przekształcaniu tychże produktów, podobnie jak zasobność bogactw naturalnych, przesądza o potencjale państwa, a tym samym o potencjale bezpieczeństwa narodowego. Tej sferze uwarunkowań towarzyszy wiele czynników, które wynikając z aktywnej roli człowieka lub działania sił natury mogą wywoływać zakłócenia w normalnym funkcjonowaniu organizacji, które określić można jako wyzwania i zagrożenia spowodowane działaniem sił natury lub wywołane działalnością człowieka w procesie przetwarzania jej zasobów. Istotną kwestią w potecjałotwórczej roli uwarunkowań materialno-energetycznych odgrywają siły i słabości pojawiające się w konsekwencji oddziaływań sił przyrody i towarzyszące aktywności człowieka. Wielkie znaczenie pośród uwarunkowań bezpieczeństwa narodowego posiada także możliwość zaspokojenia potrzeb finansowych państwa w tej materii (rysunek 2.4).




2.4.2. Uwarunkowania społeczne

Uwarunkowania społeczne wynikają z samej publicznej natury człowieka jako jednostki, z charakteru i właściwości grup społecznych, z tak złożoną grupą jak grupa państwowa i międzynarodowe środowisko społeczne włącznie. W państwach określanych jako liberalno-demokratyczne ranga oddziaływań społecznych na losy państwa wyraźnie wzrasta. Według Wojciecha Lamentowicza „Społeczeństwo obywatelskie jest więc społecznym środowiskiem, w którym działa państwo, a co za tym idzie - stwierdza dalej - Jeżeli państwo jest demokracją, to społeczeństwo obywatelskie jest aktywne w sprawach publicznych [...]”. Istota funkcjonowania państwa liberalno-demokratycznego, wyrażająca się pogodzeniem interesów wielu jego podmiotów, prowadzi do wniosku, iż wpływ społeczeństwa na losy państwa przybiera różne formy, zaś mediatorem w konfliktach interesów jest prawo. Należy także mieć na uwadze fakt, iż państwo nie przestaje być organizacją panowania dbającą o wspólne interesy (interesy narodowe) swego społeczeństwa.

Uwarunkowania społeczne bezpieczeństwa narodowego można także podzielić na te, które stanowią właściwość społeczną jej samej oraz te, które wynikają ze społecznej natury jej otoczenia. W otoczeniu bezpieczeństwa narodowego znajdują się indywidualni obywatele korzystający z prawnej ochrony wolności; przedsiębiorcy działający w sferze rynku i ich organizacje (drugi filar); organizacje społeczne i polityczne, których celem jest wywieranie wpływu na działalność państwa, z dążącymi do sprawowania władzy lub ją dzierżącymi w państwie włącznie; organizacje typu non profit, a więc organizacje nie nastawione w zasadzie na zysk, dążące zaś do zaspakajania najżywotniejszych potrzeb społecznych (trzeci filar), a także organizacje o charakterze publicznym (rządowym i samorządowym) realizujące funkcje państwa w ramach obowiązującego prawa.

Także w wymiarze wewnętrznym organizacji, jaką jest bezpieczeństwo narodowe (czytaj: system bezpieczeństwa narodowego), znajdują się indywidualni jej członkowie (ludzie), wraz z różnymi poglądami i oddziaływaniami na jej funkcjonowanie; przedsiębiorcy, którym powierzono lub na których nałożono określone powinności; organizacje społeczne i polityczne (np. związki zawodowe), z wyraźnym wykluczeniem zjawiska walki o sprawowanie władzy; organizacje pozarządowe oraz organy władzy publicznej.

Tak pojęte uwarunkowania społeczne mają charakter podmiotowy. Jeśli zaś uwzględni się złożoność procesów społecznych, pojawią się takie czynniki jak: interesy (prywatne, publiczne, państwowe i międzynarodowe), normy prawne, konflikty społeczne, różnorodność pozycji i ról społecznych, nierówność poziomu życia, formalne i nieformalne oddziaływania społeczne, odrębność państwowa społeczeństw, ilościowe i jakościowe zróżnicowanie, wzajemne zobowiązania - więzi łączące mimo wszelkich podziałów w sferze interesów i inne. I w tym wypadku na szczególne wyróżnienie zasługuje kwestia wyzwań i zagrożeń towarzyszących działalności człowieka godzącej w interesy innych, celowo lub przez zaniedbanie (rysunek 2.5).




2.4.3. Uwarunkowania kulturowe

Ostatnią grupę, w tak przyjętej typologii uwarunkowań bezpieczeństwa narodowego, stanowią uwarunkowania kulturowe. Kultura w najszerszym znaczeniu, zdaniem Jana Szczepańskiego, stanowi „[...] ogół wytworów działalności, materialnych i niematerialnych wartości i uznawanych sposobów postępowania, zobiektywizowanych i przyjętych w dowolnych zbiorowościach, przekazywanych innym zbiorowościom i następnym pokoleniom”.

Pośród różnych elementów kultury na szczególną uwagę zasługują: historycznie ukonstytuowane stosunki społeczne; stosunki polityczne; polityka państwa; kultura polityczna; religia; koncepcje filozoficzo-etyczne, strategie (doktryny) i programy; prawo, legitymizacja władzy, edukacja i wychowanie, nauka (teorie naukowe), kultura fizyczna oraz wszelkie wytwory działalności artystycznej człowieka wraz ze spuścizną kulturową narodu - historycznym dziedzictwem narodowym. Do najistotniejszych elementów dorobku kulturowego można również zaliczyć: wartości, potrzeby, cele i interesy narodowe; tożsamość narodową, mity, zwyczaje i wzorce zachowań, opinię publiczną, normy postępowania, a także traktowane niemal jako oddzielny przypadek stosunków społecznych - stosunki polityczne.

Uwarunkowania kulturowe bezpieczeństwa narodowego stanowią złożony i dynamiczny wyznacznik sprawności tej organizacji. Wymienione powyżej dominują pośród czynników tej natury oddziałujących na państwo, a tym samym na jego bezpieczeństwo (rysunek 2.6).

Zaproponowana typologia uwarunkowań ma swoje źródło w podejściu systemowym do organizacji. Świadoma działalność człowieka wiąże się z istnieniem trzech namacalnych jej wyznaczników. Są nimi właśnie ludzie - świadomi uczestnicy określonych procesów (wymiar społeczny uwarunkowań), elementy materialno-energetyczne wraz z kulturą materialną (wymiar materialno-energetyczny) oraz kultura jako wytwór społecznej aktywności człowieka (wymiar kulturowy).

Przy określaniu uwarunkowań bezpieczeństwa narodowego można stosować podejście systemowe, które uwzględnia wszystkie elementy systemu, pozwalając przy tym na wyróżnienie tych, które należą do jego otoczenia, a co najważniejsze - w tym przypadku - wyróżnić te, które stanowią najważniejsze czynniki zmian w systemie i jego otoczeniu.




Zauważyć można także prawidłowość polegającą na tym, że pośród uwarunkowań bezpieczeństwa narodowego część z nich ma charakter zmienny i wysoce dynamiczny (np. rozwój technologiczny, postęp naukowo-techniczny, poziom wiedzy i poznawania świata rzeczywistego, zmienność personalna i instytucjonalna w sferze polityki i inne), zaś część ma charakter względnie trwały lub trwały (np. liczba ludności, wielkość terytorium, bogactwa naturalne, tożsamość narodowa, tradycje, religia i inne). Często jednak nagła zmiana wartości czynnika o charakterze trwałym wywołuje większe zakłócenia aniżeli zmiany czynników z natury swej dynamicznych i zmiennych. Nagła utrata dostępu do surowców, zmiana właściwości terytorialnych państwa lub jego statusu politycznego i powiązań międzynarodowych może spowodować większe zakłócenia, aniżeli zmiana czynników z pierwszej grupy. W wyniku doświadczeń bezpieczeństwa narodowego „przywykliśmy” do czynników zmiennych, mając w swej naturze zdolność do sprostania trudnościom wynikającym z ciągłej zmiany określonych warunków. Inaczej jest, gdy zmiana dotyczy trwałego lub względnie trwałego czynnika (stanu rzeczy), co zarówno w świecie fizycznym jak i w wymiarze świadomości społecznej może się kończyć zmianą określonej epoki rozwojowej (cywilizacyjnej).

Całościowe ujmowanie uwarunkowań bezpieczeństwa narodowego łączy się także z postrzeganiem czynników o różnym stopniu prawdopodobieństwa spełnienia, tak o charakterze obiektywnym (niezależnym od obserwacji człowieka), jak i o charakterze subiektywnym (zależnym od zdolności poznawczych i oceny społecznej).

Uwarunkowania bezpieczeństwa narodowego w ujęciu całościowym obejmują więc: uwarunkowania materialno-energetyczne, społeczne oraz kulturowe. Te zaś mogą mieć charakter:

• ze względu na miejsce ich występowania: zewnętrzny, wewnętrzny, synergiczny - łączny (także z uwagi na więzi łączące czynniki wewnętrzne i zewnętrzne);

• ze względu na źródło uwarunkowania: polityczny, ekonomiczny, psychospołeczny, ekologiczny, militarny;

• ze względu na formę oddziaływania: bezpośredni, pośredni;

• ze względu na zmienność w czasie: trwały lub względnie trwały; zmienny;

• ze względu ich postrzeganie: obiektywny, subiektywny;

• ze względu na stopień prawdopodobieństwa wystąpienia: pewny, prawdopodobny, mało prawdopodobny;

• ze względu na skalę oddziaływani: istotny (decydujący), mało istotny, obojętny.

Postrzeganie przedmiotowych uwarunkowań wiąże się z koniecznością respektowania więzi łączących poszczególne ich typy i rodzaje. W praktycznych analizach ograniczone korzyści przynosi ocena tylko i wyłącznie jednego z problemów. Szacowanie np. zasobów bogactw naturalnych tylko pod kątem ich ilości i jakości, a także w kontekście tylko jednego państwa nie odda właściwej struktury wpływu tychże na bezpieczeństwo i potencjał siły narodowej. Łączenie tej problematyki z innymi zagadnieniami (takimi, jak: dostęp do nich, zasoby innych państw, powiązania gospodarcze z nimi, trendy w nowoczesnych technologiach, ich wpływ na politykę podmiotów stosunków międzynarodowych, na życie gospodarcze państwa i byt społeczny i inne) daje właściwy obraz wpływu bogactw naturalnych na badany stan rzeczy.

2.5. Środki i narzędzia bezpieczeństwa narodowego

W polityce bezpieczeństwa narodowego podejmuje się zespół różnorodnych działań - tak, jak w polityce państwa w ogóle - w celu kształtowania pożądanych postaw innych podmiotów interesów oraz zyskania pożądanych stanów zjawisk i procesów wewnątrz i na zewnątrz kraju. W ramach bezpieczeństwa narodowego tworzy się ramy prawne i organizacyjne działania, by zapewnić bezpieczeństwo państwa jako instytucji politycznej oraz całego społeczeństwa (narodu). W działaniach tych stosuje się różne środki i narzędzia.

Środkiem bezpieczeństwa narodowego będzie każde zamierzone działanie podejmowane przez państwo, samodzielnie lub we współdziałaniu z innymi podmiotami, którego skutki adresowane są do podmiotów stosunków międzynarodowych oraz wewnątrzpaństwowych i służą osiągnięciu zamierzonych celów i realizacji interesów bezpieczeństwa narodowego. To umiejętność podejmowania określonych działań, a w konsekwencji stosowania różnych sposobów (metod), przy wykorzystaniu różnych narzędzi bezpieczeństwa narodowego. Środki te dzielą na: negatywne, pozytywne i neutralne, a wnioskując z ich treści można przyjąć, że poszczególne z nich są właściwie dobranymi metodami, czyli sposobami działania na drodze osiągania założonych celów. Zakres doboru środków i narzędzi zależy od charakteru wyzwań i zagrożeń, od ich percepcji przez organy państwa (głównie kierownicze), a także od możliwości państwa (siły narodowej) i uwarunkowań zewnętrznych (np.: przepisy prawa międzynarodowego, postawa sojuszników, determinacja podmiotu - sprawcy zagrożenia). Narzędzia bezpieczeństwa narodowego mają różny charakter. Mogą to być twory materialne o charakterze organizacyjnym (np.: dyplomacja, gospodarka, siły zbrojne, służby specjalne, policja, straż graniczna, straż pożarna, instytuty naukowo-badawcze, obiekty i ośrodki kultury, inspekcje, straże) lub technicznym oraz zasoby (czynniki) niematerialne (m.in.: morale narodowe, strategie, polityki państwa, prawo krajowe, nauka, edukacja).

1. Środki bezpieczeństwa narodowego

Środki bezpieczeństwa narodowego, w ujęciu przedmiotowym, mogą obejmować działania: dyplomatyczne; ekonomiczne; wojskowe; wewnętrzne; kulturowe (ideologiczne); naukowo-techniczne; ekologiczne; normatywne; specjalne i inne (rysunek 2.7 ). Część z nich ma już ugruntowaną pozycje zarówno stosunkach międzynarodowych, jak i w sprawach wewnętrznych. A są to środki dyplomatyczne, ekonomiczne, wojskowe i specjalne.

A oto konieczne wyjaśnienia dla zrozumienia istoty środków bezpieczeństwa narodowego:

- środki dyplomatyczne - to określone działania władz szczebla państwowego w celu kształtowania pożądanych postaw innych podmiotów interesów oraz zyskania pożądanych stanów zjawisk i procesów społecznych wewnątrz i na zewnątrz kraju, na rzecz osiągania celów bezpieczeństwa narodowego, przy użyciu wszelkich dostępnych narzędzi państwa;

• środki ekonomiczne - to wszelkie działania podejmowane w sferze gospodarczej (rynkowej) i infrastruktury ekonomicznej (transport, łączność i energetyka) oddziałujące na realizację celów bezpieczeństwa narodowego;

• środki wojskowe - to wszelkie działania podejmowane w sferze ustawowej działalności sił zbrojnych na arenie międzynarodowej i wewnętrznej państwa;

• wewnętrzne (środki bezpieczeństwa publicznego i powszechnego) - to wszelkie działania podejmowane na rzecz zapewnienia przestrzegania bezpieczeństwa publicznego i powszechnego służące osiąganiu celów bezpieczeństwa narodowego;

• kulturowe (ideologiczne) - to działania państwa związane z kreowaniem poglądów, wartości, kultury i tożsamości narodowej (państwowej), służące realizacji celów bezpieczeństwa narodowego; zwane są też środkami psychospołecznymi;

• środki naukowo-techniczne - to wszelkie działania państwa i poszczególnych jego podmiotów w zakresie postępu nukowo-technicznego i nauki mające na celu zapewnienie realizacji celów bezpieczeństwa narodowego;

• środki ekologiczne - to działania w zakresie kształtowania środowiska naturalnego służące celom bezpieczeństwa narodowego;

• środki normatywne - to działania państwa w sferze legislacji danego państwa i międzynarodowej, zapewniające osiąganie celów bezpieczeństwa narodowego;

• środki specjalne - to działania realizowane głównie przy wykorzystaniu służb specjalnych, mające na celu oddziaływanie na inne podmioty stosunków międzynarodowych, ochronę interesów narodowych oraz ochronę instytucji państwa przed oddziaływaniem agentury innych państw i innych podmiotów zewnętrznych i wewnętrznych.

Wymienienie wszystkich możliwych sposobów (metod) działania w ramach poszczególnych rodzajów środków bezpieczeństwa narodowego przekracza ramy niniejszej pracy, jednak dla uzyskania stosownego poglądu na sprawę, poniżej przedstawiam najważniejsze z nich. I tak:

1. do grupy środków dyplomatycznych można zaliczyć: zawieranie/zrywanie przymierzy (sojuszów) politycznych i polityczno-militarnych; zerwanie/nawiązanie kontaktów dyplomatycznych; negocjacje, konsultacje, noty dyplomatyczne; groźby, ostrzeżenia, poparcie dyplomatyczne; deklaracje poparcia polityki innego państwa; blokada informacyjna; blokada (izolacja) dyplomatyczna; wizyty dyplomatyczne i polityczne; sponsorowanie debat i rezolucji; odwołanie/wydalanie ambasadorów; ograniczenia wizowe,

2. do środków ekonomicznych: wykorzystanie międzynarodowych organizacji gospodarczych do oddziaływania na państwa „źródła ryzyka”; zapewnianie wysokiej pozycji gospodarki narodowej w stosunku do kapitału zewnętrznego; zwiększanie nakładów na bezpieczeństwo narodowe; inwestycje w infrastrukturę; pomoc gospodarczą, blokadę gospodarczą; zerwanie stosunków gospodarczych; narzucanie świadczeń w wymianie handlowej; stosowanie systemu zachęt dla inwestycji kapitałowych w dziedziny związane z bezpieczeństwem; wdrażanie i sponsorowanie nowoczesnych technologii; zakaz lub ograniczenie eksportu/importu towarów i usług; bojkot, zakaz sprzedaży towarów zagranicznych w kraju; ograniczenia wobec obcych firm; ułatwienia lub restrykcje celne; udzielanie lub cofanie rządowych gwarancji kredytowych; zawieranie lub zrywanie umów handlowych między państwami; produkcję zbrojeniową; zacieśnienie współpracy gospodarczej; gromadzenie rezerw i zapasów; stosowanie zachęt na rzecz realizacji zadań w sferze bezpieczeństwa przez przedsiębiorców, samorządy i poszczególnych obywateli; mobilizacja gospodarki; działania na rzecz stworzenia planów funkcjonowania przedsiębiorstw w czasie zagrożeń; wsparcie gospodarcze dla sił zbrojnych (w tym sojuszniczych), straży, służb i inspekcji; wydzielanie, ochrona i wspieranie działalności przedsiębiorstw o szczególnym znaczeniu dla bezpieczeństwa, obronności i interesów ekonomicznych państwa; transfer technologii; utrzymywanie nieczynnych mocy produkcyjnych na potrzeby mobilizacyjne państwa; programowanie mobilizacji gospodarki,

3. do środków wojskowych: nawiązanie współpracy wojskowej; kontrola zbrojeń; prowadzenie ćwiczeń; podwyższanie gotowości bojowej sił zbrojnych; działania ochronne; odstraszanie i zastraszanie militarne; użycie siły zbrojnej; intensyfikacja szkolenia podnoszenie i poziomu wyszkolenia określonych sił; kształtowanie wysokiego morale i etosu zawodowego; podnoszenie poziomu mobilności wojsk; promowanie powszechności obowiązku obrony; tworzenie rezerw sił zbrojnych; zapewnienie właściwego rozmieszczenia określonych sił na terytorium kraju; zwiększanie/ograniczanie liczebności sił zbrojnych; militaryzacja; zakupy uzbrojenia lub rozbrojenie; tworzenie procedur współpracy z innymi podmiotami; wdrażanie nowoczesnych rozwiązań technicznych i organizacyjnych,

4. do środków bezpieczeństwa publicznego i powszechnego: blokowanie granicy, zaostrzanie lub łagodzenie procedur odpraw granicznych; podnoszenie poziomu szkolenia i wyszkolenia określonych służb, straży i inspekcji; wspieranie inicjatyw społecznych w tym zakresie; tworzenie jednolitych procedur i standardów działania; podejmowanie działań zapobiegawczych i przygotowawczych; wspomaganie aktywności społecznej (organizacji społecznych),

5. do środków kulturowych (ideologicznych): kreowanie atmosfery akceptacji społecznej dla poczynań władz publicznych; edukacja na rzecz bezpieczeństwa; kultywowanie dorobku intelektualnego narodu; ochrona dziedzictwa kulturowego narodu; kształtowanie postaw społecznych i morale narodowego; działania na rzecz zachowania tożsamości narodowej i państwowej; upowszechnianie norm międzynarodowego prawa humanitarnego,

6. do środków naukowo-technicznych: wspieranie działalności wynalazczej i naukowej; inicjowanie programów badawczo-rozwojowych; podnoszenie nakładów na naukę i szkolnictwo wyższe; stosowanie systemu zachęt dla przedsiębiorców na rzecz wspierania nauki; standaryzacja i unifikacja postępu technicznego (wielowariantowe użycie danego typu sprzętu); stosowanie gwarancji ustawowych dla planów i programów badawczych; działania na rzecz wyrównania różnic technologicznych,

7. do środków ekologicznych: poprawa jakości wód, właściwa gospodarka odpadami, poprawa jakości powietrza, ochrona przyrody, zwalczanie zagrożeń przemysłowych, kontrola nad wykorzystaniem organizmów modyfikowanych genetycznie, modernizacja i rozwój monitoringu środowiska,

8. do środków normatywnych: wdrażanie norm Unii Europejskiej i standardów NATO służących interesom bezpieczeństwa narodowego; tworzenie podstaw prawnych na rzecz organizacji państwa dla celów ochrony i obrony narodowej; zapewnienie uniwersalnych przepisów prawnych w zakresie powinności władz, przedsiębiorców, organizacji i obywateli, udziału organizacji pozarządowych, systemu ubezpieczeń, finansowania zadań,

9. do środków specjalnych: zacieśnienie współpracy służb specjalnych; akcje specjalne; działania wywiadowcze i kontrwywiadowcze; ochrona informacji niejawnych; zwalczanie korupcji, przestępczości komputerowej.




Rys. 2.7. Środki bezpieczeństwa narodowego

Poszczególne środki (działania) mogą mieć zamierzony różny skutek w zachowaniu podmiotu lub stanie rzeczy, do których się owo działanie odnosi. Jednocześnie w różny sposób może to być osiągane. W pewnych okolicznościach mogą to być działania oddziałujące pozytywnie na ich adresata, i tak być przez niego odbierane, innym razem mogą wywierać na niego wpływ negatywny, a przynosić pozytywne rezultaty dla ich sprawcy, a w jeszcze innych okolicznościach mogą mieć zabarwienie neutralne. Bez względu na wszystkie z możliwych wyżej wymienionych i innych kombinacji, ważne jest jedno - to podmiot (państwo) podejmujący określone kroki (środki) powinien dążyć do osiągnięcia pozytywnych rezultatów, jeśli nie to działanie było chybione, chyba że było to wkalkulowane w ogólną strategię działania.

Nie wszystkie środki mają tę samą szansę znaczącego przyczynienia się do zakładanych skutków działania, a więc realizacji celów bezpieczeństwa narodowego, nie wszystkie też są środkami ofensywnymi, pozostając nadal w grupie środków defensywnych.

1. Narzędzia bezpieczeństwa narodowego

W każdym działaniu posługujemy się narzędziami, które przygotowane zostały do tego, by przy ich użyciu osiągnąć zamierzony stan rzeczy, zjawisk i procesów. Nadrzędnym dla narzędzia jest środek, czyli działanie, w którym stosujemy różne sposoby (metody) oddziaływania na ludzi, organizacje, zjawiska i procesy, wskazując i powodując działanie tworów materialnych (organizacyjnych i technicznych) oraz wykorzystując potencjał tkwiący w zasobach (czynnikach) o charakterze niematerialnym.

Zazwyczaj narzędzie postrzegane jest jako twór materialny w podstawowym tego słowa znaczeniu, czyli - jak stwierdza Tadeusz Kotarbiński - przedmiot urobiony z zewnętrznego tworzywa. W każdym działaniu złożonym posługujemy się jednak swoistymi narzędziami, które nie mają tylko i wyłącznie charakteru technicznego (materialnego), bez względu na stopień zaawansowania technologicznego. Nie są one jednak środkami mimo, iż powszechnie - w języku potocznym lub publicystycznym spotyka się je pod określeniem „siły i środki” - nie, bo nie są działaniami, lecz czymś, czym się posługujemy podejmując owe działania. Nie są też „siłami”, gdyż są raczej czynnikami domniemanej siły, choć niektóre z nich do grupy tzw. „sił” można by było zaliczyć (dot. to m.in.: sił zbrojnych, straży, służb i inspekcji). Ze względu na przyjętą wyżej terminologię pozostaniemy przy środkach i narzędziach.

Idąc tokiem dotychczasowego rozumowania, możemy przyjąć, że narzędziem, którym się państwo posługuje w swojej działalności, będzie każdy wytwór będący naszym dziełem, który został celowo utworzony, a także każde inne dobro naturalne, by używając go wpływać na zachowania innych oraz oddziaływać na zjawiska i procesy od ludzi zależne lub niezależne (np. siły natury), w celu ich powstrzymania, zmiany lub usunięcia. Z tego zaś wynika główny podział narzędzi na materialne i niematerialne. Mając jednak na uwadze, że w państwie tworzy się określone narzędzia, którymi organy władcze się posługują, a są nimi różne twory organizacyjne (w których najważniejsi są ludzie), narzędzia o charakterze materialnym można podzielić na wytwory organizacyjne oraz techniczne. Pierwsze z nich mają postać celowo utworzonych zespołów ludzkich, zwanych organizacjami. Drugie zaś, to wszelkie przedmioty fizyczne mające charakter narzędzi prostych, nie wymagających wielkiego wysiłku intelektualnego w ich wytwarzaniu lub służące wykonywaniu czynności nieskomplikowanych (prostych) albo takie, które są narzędziami technologicznie złożonymi lub o dużej sile oddziaływania na innych (np. surowce naturalne, broń masowego rażenia).

Obok narzędzi materialnych jest ogromna liczba narzędzi o charakterze niematerialnym. Będą to więc wszelkie atuty drzemiące w społeczeństwie i jego dorobku intelektualnym (morale, tożsamość, tradycja, kultura polityczna, prawo), nie mające cech fizycznych, lecz jakże istotne z punktu widzenia realizacji celów i interesów bezpieczeństwa narodowego. Tadeusz Kotarbiński podkreślał, ze narzędziem będziemy określać rzecz wytworzoną po to, by mogła służyć, w razie potrzeby, do określonego, takiego, a nie innego celu. Miałby to być zatem każdy wytwór ludzkiej działalności celowo przygotowany i służący realizacji zamierzonych celów. To rygorystyczne podejście nie spełnia jednak presji czasu, a to dlatego, że ewolucja w dziedzinie bezpieczeństwa sprawia, iż wiele wytworów ludzkiej działalności niezwiązanych dotąd z bezpieczeństwem, albo nie tworzonych w tym celu, stało się z czasem ważnym atutem (czytaj: narzędziem) w ręku człowieka. Kolej, drogi, porty, biblioteki, muzea, szpitale nie powstały po to, by realizować cele bezpieczeństwa, nie oznacza to jednak, że nie są i nie będą do tego wykorzystywane. Niewątpliwie, część narzędzi można traktować jako celowo utworzone, by zapewniać bezpieczeństwo (siły zbrojne, przedstawicielstwa dyplomatyczne, straże, służby i inspekcje), inne zaś będą pełniły funkcje wspierające (produkcyjne, usługowe, zasilające, użytkowe).

Pewna grupa narzędzi niematerialnych stanowi efekt rozwoju kulturowego ludzkości, która kształtowała się w silnym w związku z dziedziną bezpieczeństwa (morale, prawo, patriotyzm, przywództwo), inna zaś, gdy związek ten nie był aż tak znaczący (wiedza, poziom wykształcenia, zwyczaje, normy społeczne, sztuka).




Rys. 2.8. Narzędzia bezpieczeństwa narodowego - podział podstawowy

Otrzymujemy zatem, że narzędzia dzielą się na:

1. Narzędzia materialne, a w tym:

1. wytwory natury organizacyjnej (m.in.: organy władzy; siły zbrojne; placówki zagraniczne państwa; gospodarka; służby specjalne; straże, służby i inspekcje; organizacje pozarządowe; ośrodki kultury i oświaty, szpitale),

2. wytwory techniczne proste i mało znaczące w skali makro,

3. surowce naturalne,

4. wytwory techniczne wysoce przetworzone i zaawansowane technologicznie lub mające duże znaczeniu w oddziaływaniu na innych, na procesy społeczne albo zjawiska przyrodnicze (odpowiednio: systemy elektroniczne; systemy uzbrojenia lub surowce strategiczne),

5. pieniądz i wszelkie przejawy jego wyrażania, a w konsekwencji zasoby finansowe państwa.

1. Narzędzia niematerialne:

1. mające bezpośredni związek z bezpieczeństwem narodowym (m.in.: organizacja państwa; morale, prawo, patriotyzm, przywództwo; nowoczesne technologie; strategia bezpieczeństwa),

2. pośrednio z nim związane (m.in.: nauka; wiedza; edukacja; kultura władzy, normy społeczne).




Rys. 2.9. Narzędzia bezpieczeństwa narodowego - podział szczegółowy

5. Siła (potęga) narodowa

Ważną rolę w trakcie analiz uwarunkowań bezpieczeństwa narodowego odgrywa wyróżnienie najistotniejszych jego determinantów, jako wyznaczników siły państwa (siły narodowej). Prowadzi to do jej szacowania w dwojaki sposób: klasyczny (siła państwa tkwi w jego sile militarnej, a wszystko inne służy jej budowaniu) oraz rozwojowy (siła militarna jest jednym z wielu czynników składających się na siłę narodową). Często spotyka się różne, choć w pewnym sensie podobne, wnioski z analizy siły narodowej (potęgi państwa), potencjału obronnego lub militarnego (w podejściu klasycznym), w których przedstawiane są najważniejsze spośród uwarunkowań bezpieczeństwa. Zdają się one wskazywać na wiele wspólnych czynników decydujących o sile narodowej. Łatwo mierzalne są czynniki materialno-energetyczne i statystycznie ujęte uwarunkowania społeczne, lecz najwięcej kłopotów sprawia oszacowanie niektórych uwarunkowań społecznych lub niemal wszystkich kulturowych, do których nie można stosować metod statystycznych. A te, szczególnie ostatnie z nich, przesądzają często o jakości i dynamice siły narodowej (interesy, normy prawne, kultura władzy, prawo, strategie, programy, edukacja, morale narodowe).

Uwzględniając dorobek w tej materii wyróżniono poniżej najistotniejsze determinanty siły narodowej, a w konsekwencji - bezpieczeństwa narodowego.

1. Pojęcie i istota siły narodowej

Dokonanie pomiaru siły (potęgi) państwa (narodowej), oszacowanie jego zdolności stawienia czoła innym i zapewnienia realizacji jego najistotniejszych interesów stanowi przedmiot poczynań wielu praktyków i teoretyków problemu. Analiza wielu poglądów w tejże materii prowadzi do wniosku, iż zazwyczaj zagadnienia siły narodowej rozpatrywane są pod kątem zagrożeń wojennych. Fakt ten znajduje swoje usprawiedliwienie w charakterze i stanie stosunków międzynarodowych, które choć ulęgają istotnym zmianom często przybierają najtragiczniejszą konfliktową postać, a co gorsza postać konfliktu zbrojnego. Intuicyjnie już na początek dostrzega się związek siły narodowej z innymi obszarami funkcjonowania państwa. Wyraża ona bowiem określoną wartość mierzoną za pomocą różnych współczynników, oddającą za pomocą danych empirycznych albo określonych ocen, opinii i sądów stan zdolności i gotowości państwa do sprostania wszelkim słabościom i wyzyskania pojawiających się szans w trakcie realizacji celów narodowych. Czymże jest siła narodowa?

Trudno spotkać jednoznaczną definicję tegoż pojęcia, często bowiem - nie definiując jej - przechodzi się od razu do przedstawiania jej elementów lub używa się wyrażeń synonimicznych i pochodnych, typu: potęga (ang.: power, force, influence, franc.: puissance, force), moc lub potencjał państwa zazwyczaj określony przymiotnikowo: gospodarczy, ekonomiczny, finansowy, militarny, surowcowy, gospodarczo-obronny, obronny.

Wyrażenie potęga już w samym semantycznym znaczeniu nosi pierwiastek negatywny wyrażający się tym, że mówiąc o państwie stwierdzamy, że albo jest potęgą albo nią nie jest - z jednej strony lub też polegający na postrzeganiu państwa będącego potęgą jako podmiotu o agresywnym działaniu wobec innych uczestników stosunków międzynarodowych. W efekcie powstaje złudne wrażenie, że jeśli państwo nie jest potęgą - w myśl określonych kryteriów - nie może być ono określane jako silne. Czy jednak w tak pojmowanej potędze tkwi siła państwa? Czy państwo nie będące potęgą nie może być ocenione jako silne z uwagi na całkiem inne przesłanki. Czy Szwajcaria, Finlandia, Izrael, Afganistan, Wietnam i wiele innych nie są państwami silnymi? Silnymi, nie ilościowo (statystycznie), i głównie militarnie pojmowaną potęgą, lecz umiejętnością wyzyskania pewnych atutów wynikających z określonego położenia, pozycji w danej dziedzinie gospodarczej, kultury, morale, dziedzictwa narodowego i innych.

Na potrzeby dalszych rozważań o sile narodowej można przyjąć definicję o następującej treści: siła narodowa to dynamiczny zbiór czynników materialno-energetycznych, społecznych i  kulturowych w wymiarze jednostkowym, narodowym (państwowym) i międzynarodowym, które - wzajemnie się przenikając - tworzą podstawę sukcesu narodu (państwa) w zakresie realizacji jego celów i interesów narodowych.

Na szczególną uwagę zasługuje fakt zmian (dynamiki) czynników wpływających na stan siły narodowej. Pisze o tym też Mirosław Sułek stwierdzając, iż możliwe jest „[...] że niektóre przejawy siły będą podlegać stopniowej ewolucji”. Występująca od wieków dominacja siły militarnej, wspieranej przez czynniki ideologiczne, polityczne, ekonomiczne, moralne i religijne, zdaniem tego i wielu innych autorów, zaczyna od kilku dziesięcioleci ulegać osłabieniu na rzecz czynników ekonomicznych i politycznych. Można tutaj posłużyć się wnioskami poczynionymi przez autorów Marketingu narodów, którzy stwierdzają, iż zdolności narodu powinny być oceniane nie tylko z punktu widzenia ich zakresu i intensywności, lecz także ze względu na „[...] efekty substytucji i synergii zachodzące między tymi elementami w czasie”.

Pośród czynników, które przesadzają o stanie siły narodowej wymienia się zazwyczaj:

• według Hansa. J. Morgentaua: czynnik geograficzny, zasoby naturalne, potencjał przemysłowy, gotowość militarną, czynnik demograficzny, charakter narodowy, morale narodowe, jakość dyplomacji, jakość rządu;

• w opinii V.Van Dyke'a: czynnik geograficzny, czynnik demograficzny, potencjał wytwórczy, transport i łączność, potencjał naukowy i wynalazczy, system polityczny, system ekonomiczny, usytuowanie strategiczne, idee i ideologia, wywiad, uzbrojone oddziały i dowództwo, mądrość przywództwa politycznego;

• według Philipa Kotlera, Somkida Jatusripitaka i Suvita Maesincea, którzy posługują się wyrażeniem „bogactwo narodu”: kapitał naturalny (wartość ziemi, wody, minerałów, roślinności i innych zasobów naturalnych), kapitał materialny (wartość maszyn, budynków i zakładów publicznych), kapitał ludzki (produktywna wartość ludzi) oraz kapitał społeczny (wartość rodziny, społeczności oraz różnorodnych organizacji, które łączą społeczeństwo w jedną całość); zaś do elementów „zdolności narodu” autorzy zaliczają: przywództwo polityczne; kulturę, postawy oraz wartości reprezentowane przez naród; zasobności narodu w czynniki produkcji; spoistość społeczna narodu oraz organizację przemysłową narodu;

• Samuel P. Huntington do elementów potęgi zalicza: zasoby gospodarcze, potencjał militarny, terytorium i ludność, potencjał ekonomiczny, dyplomację, technologię oraz potencjał społeczny;

• według Cline'a siłę państwa tworzą: ludność i terytorium, potencjał gospodarczy, potencjał wojskowy, strategia (cele) oraz wola urzeczywistnienia strategii państwa;

• potęga obrony narodowej, twierdził Władysław Sikorski, zależy od: wysiłku wojskowego, moralnych i materialnych sił narodu, siły na odcinku politycznym i gospodarczym;

• według Bolesława Balcerowicza na „siłę państwa” składają się: ilość (obszar, liczba ludności, zasoby naturalne, potencjał gospodarczy, potencjał ekonomiczny), jakość (kształt terytorium i jego cechy, poziom życia i świadomości ludności, dynamika gospodarki, stan kultury) oraz struktury stosunków zachodzących między tymi składnikami (ustrój, organizacja społeczeństwa, typ gospodarki);

• z poglądów Zbigniewa Brzezińskiego wynika, że czynnikami potęgi są: zasięg siły militarnej, oddziaływanie gospodarcze, atrakcyjność kulturowa i ideologiczna oraz kumulująca trzy poprzednie - siła nacisku;

• według poglądów prezentowanych w Akademii Obrony Narodowej (Katedra Geografii) siła państwa zależy od: powierzchni, liczby ludności, potencjału ekonomicznego, potencjału wojskowego, warunków fizykogeograficznych, stopnia zagospodarowania kraju, poziomu życia społeczeństwa oraz jego cech specyficznych (wola realizacji celów strategicznych państwa);

• zdaniem Mirosława Sułka najczęściej wymieniane i najlepiej uzasadnione podstawy potęgi państwa stanowią: czynniki geograficzne (położenie, kształt i wielkość terytorium, klimat, zasoby naturalne), czynniki demograficzne (liczba ludności i jej struktura według płci i wieku, przyrost naturalny, zdrowotność, gęstość zaludnienia), czynniki ekonomiczne (poziom rozwoju gospodarczego, wydajność przemysłu i rolnictwa, organizacja gospodarstwa narodowego, innowacyjność technologiczna), czynniki polityczne (forma rządów, skuteczność administracji, poziom dyplomatów i dyplomacji, charakter i morale narodu, dziedzictwo kulturalne, ideologia, jedność etniczna, propaganda, czynniki militarne (wielkość i uzbrojenie sił zbrojnych, gotowość bojowa sił zbrojnych, morale żołnierzy, rezerwy obronne);

• do czynników „bilansu siły narodowej” Ryszarda Wróblewski zalicza: potencjał gospodarczy, gotowość militarna (technologia, dowództwo, liczebność i jakość sił zbrojnych, ich wyszkolenie), zasoby naturalne, charakter narodowy, morale narodu, jakość dyplomacji, jakość władzy (jej charakter, akceptacja społeczna) oraz obszar (terytorium);

• według Józefa Marczaka i Jackas Pawłowskiego, którzy zawężają swoje dociekania do problemów siły obronnej państwa, pośród jej determinantów wymieniają: ducha i wolę obrony narodu oraz jego obronne przygotowanie, wiarygodną strategię obrony, siły zbrojne (wojska operacyjne i obrony terytorialnej), wykorzystanie i przygotowanie obronne terytorium oraz sojusze i system bezpieczeństwa zbiorowego;

• do ogólnych (podstawowych) determinantów wywierających wpływ na tworzenie modelowych systemów bezpieczeństwa Jan Kaczmarek i Adam Skowroński zaliczają: świadomość społeczną, władzę (przywództwo), stan i rozwój gospodarki, stan i rozwój techniki wojskowej, położenie geograficzne, zagrożenia.

W zaprezentowanej powyżej liście podstawowych uwarunkowań siły narodowej z trudem doszukać się można dostrzegania oddziaływania czynników o charakterze międzynarodowym, co w dobie postępującej globalizacji budzić może poważne zastrzeżenia. Jedynie Z. Brzeziński dobitnie akcentuje globalne związki potęgi państwa, zaś B. Balcerowicz, doszukując się związków obrony narodowej z sojuszem NATO, wskazuje, że „[...] przynależność do sojuszu oznacza głównie zwiększenie możliwości obronnych systemów narodowych, a nie ich zastępowanie”. Na związek siły narodowej z czynnikami międzynarodowymi wskazują Józef Marczak i Jacek Pawłowski oraz pośrednio, lecz w ujęciu negatywnym Ryszard Wróblewski analizując zagadnienia potencjału obronnego państwa. W jego opinii potencjał obronny stanowi sumę trzech czynników: położenia geostrategicznego państwa (P_gp), stosunku bilansu siły narodowej do bilansu siły przeciwnika oraz polityki sąsiadów (PS). Ten sposób uwzględniania oddziaływania czynników międzynarodowych znajduje swoje uzasadnienie w jednej z definicji bezpieczeństwa narodowego, która prowadzi do stwierdzenia, że jest to „stan społeczeństwa określony stosunkiem wielkości potencjału obronnego, jakim ono dysponuje, do skali zagrożeń”.

Mając na uwadze fakt, że siła narodowa stanowi cechę danego państwa jako instytucji politycznej i zamieszkującego je narodu, zgodzić się należy z tezą, że czynniki zewnętrzne (międzynarodowe) stanowią element jej zwiększenia, a mając na uwadze także negatywne skutki stosunków międzynarodowych - element osłabienia.

Wiele dowodów empirycznych wskazuje na to, iż siła narodowa, wyrażona za pomocą jednolitych kryteriów, pozwala dość precyzyjnie określić stan państwa, jego gotowość i zdolność do osiągania celów narodowych, bez względu na dziedzinę podlegająca szczegółowej analizie. Są jednak liczne wyjątki dowodzące, że jednolite podejście do różnych państw nie daje odpowiedzi na pytanie dotyczące porównania siły każdego z nich. Jeden pomiar siły narodowej nie zawsze też oddaje rzeczywiste zdolności państwa (narodu) do osiągania celów w poszczególnych dziedzinach jego funkcjonowania. Państwa oceniane jako silne (potęgi) nie potrafiły i nie potrafią, sprostać różnym trudnościom. Inne zaś, na pozór słabe, osiągają coraz lepsze wyniki w realizacji swoich podstawowych celów.

Są otóż wyznaczniki siły narodowej o charakterze strukturalnym (ilościowym), które w sposób statyczny opisują podział państw - jak to ujmuje Bolesław Balcerowicz - na: mocarstwa światowe (supermocarstwa), mocarstwa regionalne, państwa średnie, państwa małe oraz minipaństwa. Tenże sam autor zastrzega jednak, powołując się na opinię Juliana Skrzypa, że „Problem staje się bardziej złożony przy uwzględnianiu charakterystyk (zmiennych) jakościowych”. Należy wówczas ocenić: warunki fizykogeograficzne, stopień zagospodarowania terenu, poziom życia społeczeństwa oraz jego cechy, stwierdza Julian Skrzyp, i przyznaje dalej, że: „Czynniki te mogą zwiększać lub zmniejszać potencjał (siłę) danego państwa określony w oparciu o zmienne ilościowe”. Do tego wszystkiego dochodzi jeszcze jedna uwaga tegoż autora, wyrażona na seminarium w Wydziale Strategiczo-Obronnym AON w 1995 roku, iż ta sama metoda w odniesieniu do państw z innych kontynentów może dać rezultaty znacznie odbiegające od europejskich. Podobnie stwierdzą też (cztery lata potem) autorzy „Marketingu narodów”, rozpoczynając swoje analizy, w tym zakresie, od znamiennego pytania: „Dlaczego niektóre kraje odnoszą sukcesy, a inne znajdują się w stanie stagnacji”. Odpowiedź znajdują w dostrzeganiu czynników strukturalnych (ilościowych), behawioralnych oraz w związkach między nimi.

Zatem, mimo iż za pomocą czynników ilościowych możliwe jest porównanie materialnych wyznaczników siły państw (siły narodowej), nie uzyska się ostatecznego pomiaru siły narodowej, w pełnym tego słowa znaczeniu. Uwzględniać jeszcze trzeba czynniki społeczne (ich przedmiotową treść) oraz kulturowe, które wespół, mając na uwadze geopolityczne i geostrategiczne położenia państwa tworzą właściwe oblicze siły narodowej.

Godną uwagi jest także potrzeba uwzględniania związków synergii, a także substytucji pomiędzy poszczególnymi wyznacznikami siły (potęgi) państwa. Jeśli związki synergii (współdziałania) są bliżej znane, to zagadnienia substytucji - choć stosowane w praktyce - nie znalazły jeszcze godnego (znanego autorowi), opisu naukowego z wyjątkiem dorobku prakseologii, która porusza je przy okazji dyskusji nad zasadami współdziałania.

Powszechnie znane stwierdzenie, iż życie nie znosi próżni jest jedną z najdoskonalszych rad praktycznych. Jest ona techniką i sztuką godną stratega. Polega bowiem na tym, że znajduje się sposób na zastąpienie brakującego lub niedomagającego elementu innym, w wypełnianiu jego funkcji na rzecz realizacji celu ogólniejszej natury. Tak więc wyjaśnia się przyczyna różnicy w sile narodowej różnych państw, które mierzone według tych samych kryteriów ilościowych miałyby być sobie równe, a reprezentują różne wyniki w ogólności lub w określonej dziedzinie działania.

Nieosiągalny jest taki stan rzeczy, w którym wszystkie czynniki siły narodowej miałyby jednakową wysoką wartość, lecz nieosiągalna jest także pełna zastępowalność tychże, a dokładnie tych, które są dziełem materialnej i kulturowej twórczości człowieka. Z tego też względu - radzi Tadeusz Kotarbiński - „[...] nie pozostaje zazwyczaj nic innego, jak tylko ze zdwojoną troską otoczyć elementy, których brak czy defekt powodowałby osobliwe zaburzenie w funkcjonowaniu kompleksu, oraz te, które najtrudniej by było zastąpić lub których naprawa sprawiałaby trudności największe”.

Mając na uwadze wspólne cechy wielu prezentowanych wyżej poglądów, i uwzględniając czynniki specyficzne dla poszczególnych państw, które sprawiają, iż nie można wszystkich mierzyć jedną miarą, można przyjąć, iż do determinantów siły narodowej należą:

• pośród czynników materialno-energetycznych: potencjał i dynamika gospodarcza (ekonomiczna) państwa; potencjał surowcowy; kultura materialna narodu; potencjał sił zbrojnych, służb, straży i inspekcji; położenie geograficzne państwa; oddziaływanie środowiska międzynarodowego;, potencjał organizacji pozarządowych;

• pośród czynników społecznych: w wymiarze podmiotowym: potencjał demograficzny; zaś w wymiarze przedmiotowym: system polityczny; organizacja (ustrój) państwa; organizacja społeczeństwa; poziom życia i rozwoju; wartość i zwartość społeczna narodu; stosunki z innymi narodami;

• pośród czynników kulturowych: morale narodowe; dziedzictwo kulturowe narodu; kultura i jakość władz; jakość dyplomacji; potencjał naukowy i wynalazczy; oddziaływanie środowiska międzynarodowego;

• substytucja i synergia między tymi czynnikami w czasie i przestrzeni (rysunek 2.10).




Podkreślana wyżej problematyka substytucji, w kontekście siły narodowej, ma dwojaki wymiar. Jeden z nich polega na umiejętności obdarzania funkcjami, brakujących lub słabych elementów, tych które są silniejsze albo też na zapełnianiu ich miejsca przez inne formy funkcjonalne. Drugi zaś jest sztuką zastępowania luk na pozór niezastępowalnych. Czyż bowiem można zastąpić nienajlepsze położenie geograficzne państwa, słaby potencjał surowcowy lub ludnościowy państwa? Okazuje się, że tak.

Drogę wyjścia stanowi umiejętność położenia większego nacisku na inne czynniki, jak choćby jakość dyplomacji, edukacji, organizacji państwa i społeczeństwa, kultury i jakości sprawowania władzy, doskonalenia jakości instytucji powołanych przez państwo, czy obrania szczególnej strategii działania.

Można zatem udoskonalić wcześniej przyjętą definicję siły narodowej i przyjąć, że: jest to dynamiczny zbiór czynników materialno-energetycznych, społecznych i kulturowych w wymiarze jednostkowym, narodowym (państwowym) i międzynarodowym, wraz z efektami substytucji i synergii zachodzącymi między nimi, tworzący podstawę sukcesu narodu (państwa) w zakresie realizacji jego celów i interesów narodowych.

Żadnego pożytku nie byłoby z oceny siły narodowej, a nawet nie byłaby ona możliwa, gdyby nie fakt istnienia innych uczestników stosunków międzynarodowych. Z tego też względu siłę narodową ocenia się zwykle porównując jej stan do stanu siły narodowej innego państwa (grupy państw), zgodnie z tym co wyraża Samuel P. Huntington w słowach: „[…] potęgę państwa lub grupy ocenia się więc zwykle, porównując zasoby, jakimi dysponują, z zasobami państw lub grup, na które próbują wywrzeć wpływ”.

W węższym ujęciu siła narodowa oznacza także możliwość wpływania na zmianę zachowania postępowania innych uczestników stosunków międzynarodowych w celu uzyskania sprzyjających warunków realizacji celów narodowych.

Pojęcia bezpieczeństwa narodowego i siły narodowej funkcjonują niejako niezależnie od siebie, lecz jednocześnie, poza związkami natury semantycznej, istnieją między nimi silne związki ontologiczne.

Bezpieczeństwo narodowe poza tym, że może być postrzeganie w kontekście organizacyjnym, jest przede wszystkim działaniem, które wyzyskuje wszelkie możliwe atuty narodu (państwa) i powiązania międzynarodowe do osiągania stojących przed nim celów. Jeśli tak, to poszczególne elementy siły narodowej stanowią narzędzia, atuty, instrumenty lub środki do realizacji tychże celów, przy czym reguła ta ma takie same zastosowanie przy osiąganiu innych celów narodowych, nie tylko z zakresu bezpieczeństwa narodowego.

Elementy siły narodowej stanowią więc swoisty „róg obfitości”, z którego zasobów korzysta się w poczynaniach na rzecz ochrony i obrony życiowych interesów bezpieczeństwa narodowego. Umiejętność ta jest więc szczególną sztuką praktycznego działania, którą za T. Kotarbińskim możemy określić jako umiejętność zmieniania rzeczywistości w sposób bardziej lub mniej świadomy, zmierzania do określonego celu w danych warunkach przy pomocy właściwych środków i czynników, by dojść do warunków odpowiadających przyjętemu celowi.

W konsekwencji, strategia bezpieczeństwa narodowego jest sztuką scalania czynników siły narodowej w całość jak najprzydatniejszą dla osiągania zamierzonego celu albo - inaczej - włączania do całości wszystkich elementów niezbędnych.

2.6.2. Metody oceny siły narodowej

Wielu naukowców podjęło próbę przedstawienia siły narodowej w postaci swoistej funkcji zbioru współzależnych czynników, której nie należy traktować w kategoriach wzoru matematycznego.

Wzór Cline^'a wygląda następująco:

S = f(M + G + W) x (St + Wa)

gdzie: S - oznacza siłę (potęgę) państwa, f -funkcję, M - masę krytyczną (ludność i terytorium), G - potencjał gospodarczy, W - potencjał wojskowy, St - strategię, Wa - wolę urzeczywistniania strategii państwa.

Według geografów Akademii Obrony Narodowej:

S = f(P, L, E, W) (G, J, Ż, W_st)

gdzie: S - oznacza siłę, f -funkcję, P - powierzchnię, L - liczbę ludności, E - potencjał ekonomiczny, W - potencjał wojskowy, G - warunki fizycznogeograficzne, J - stopień zagospodarowania kraju, Ż - poziom życia społeczeństwa, W_st - wolę realizacji celów strategicznych.

Według Ryszarda Wróblewskiego:

BSN = (P_g, G_m, Z_n, L, Ch_n, J_d, J_w, T)

gdzie: BSN - oznacza bilans siły narodowej, P_g - potencjał gospodarczy, G_m - gotowość militarną, Z_n - zasoby naturalne, L - ludność, Ch_n - charakter narodowy, J_d - jakość dyplomacji, J_w - jakość władzy, T - terytorium (obszar).

Powyższe funkcje są sobie podobne, z tym że w drugim wypadku dodano warunki fizyczno-geograficzne i poziom życia społeczeństwa, które (szczególnie te ostatnie) bezsprzecznie wskazują na dostrzeganie związków siły państwa z zamieszkującym je społeczeństwem, nie tylko w kategoriach statystycznych. W trzecim zaś na szczególną uwagę zasługują, wymienione jako samodzielne czynniki, jakość dyplomacji i jakość władzy.

Na podstawie poczynionych dotychczas ustaleń, można się zdecydować na zbudowanie funkcji oddającej istotę zależności zachodzących między przyjętymi w tej pracy podstawowymi determinantami siły narodowej.

Funkcja ta może mieć następującą, rozwiniętą postać:

S_n = f[(P_s,K_m,P_geo,P_mssi,P_dgn,P_NGOs), (P_d,S_p,O_p,O_s,W_sn,P_żr), (M_n,J_d,P_n,K_w,D_kn), (w_om,w_syn,w_sub)]

gdzie:

S_n - oznacza siłę narodową, f - funkcję, P_s - potencjał surowcowy (zasoby własne, dostęp do surowców światowych), K_m - kulturę materialną, P_geo - położenie geograficzne, P_mssi - potencjał sił zbrojnych (militarny), straży, służb i inspekcji, P_dgn - potencjał i dynamikę gospodarczą narodu, P_NGOs - potencjał organizacji pozarządowych, P_d - potencjał demograficzny, S_p - stosunki polityczne, O_p - organizację państwa, O_s - organizację społeczeństwa, W_sn - wartość społeczną narodu, w tym stosunki z innymi narodami, P_żr - poziom życia i rozwoju, M_n - morale narodowe, J_d - jakość dyplomacji, P_n - potencjał nauki, K_w - kulturę i jakość władzy, D_kn - dziedzictwo kulturowe narodu, w_om - współczynnik oddziaływań międzynarodowych, w_syn - współczynnik synergii między elementami (czynnikami) siły narodowej, w_sub - współczynnik substytucji między elementami (czynnikami) siły narodowej.

Dla uproszczenia wzoru można przyjąć, że: potencjał demograficzny (P_d), poziom życia i rozwoju społecznego (P_żr) oraz wartość społeczna narodu i stosunki z innymi narodami (W_sn) składają się na potencjał społeczny (P_społ); organizacja państwa (O_p), stosunki polityczne (S_p) i organizacja społeczeństwa (O_s) stanowią razem organizację państwa i społeczeństwa (O_pis); morale narodowe (M_n) wraz z dziedzictwem kulturowym narodu (D_kn) - morale i dziedzictwo kulturowe narodu (MDk_n); jakość dyplomacji (J_d) oraz kultura i jakość władzy (K_w) - kultura (jakość) władzy i dyplomacji (K_wd) zaś potencjał surowcowy (P_s), kultura materialna (K_m) oraz potencjał i dynamika gospodarcza narodu (P_dgn) - potencjał ekonomiczny (P_e). Wówczas powyższa funkcja uzyska postać skróconą:

S_n = f[(P_e,P_geo,P_mssi, P_NGOs), (P_społ, O_pis), (MDk_n,K_wd,P_n), (w_om,w_syn,w_sub)]

Jakiekolwiek dalsze upraszczanie może prowadzić do zagubienia czynnika siły narodowej uznanego w tej pracy za najistotniejszy. Zazwyczaj i tak konieczny będzie powrót do rozwiniętej postaci funkcji (por. rysunki 2.10 i 2.11).




Istotne znaczenie, w analizach siły narodowej, posiada także należyte oszacowanie wagi współczynników: oddziaływań międzynarodowych, synergii oraz substytucji. Każdy z tych współczynników oddziałuje na poszczególne czynniki siły narodowej i często - w pewnych sytuacjach - może mieć wartość dodatnią, zaś innym razem nawet ujemną, przy czym należy raz jeszcze podkreślić trudność, z matematycznego punktu widzenia, oszacowania tejże siły przy pomocy wzoru i konkretnych miar wyrażonych w liczbach. Część zatem rezultatów badań nad siłą narodową może mieć postać matematyczną, szczególnie w obszarze dotyczącym czynników materialno-energetycznych lub statystycznego obrazu pozostałych (np. liczba ludności i inne dane statystyczne przy potencjale społecznym, dane statystyczne przy potencjale naukowym itd.), a część - szacunkową.

„Prawo jakiegoś państwa to zespół, całokształt, ogólnych norm postępowania ustanowionych lub uznanych przez państwo, regulujących zachowania doniosłe z punktu widzenia państwa, których przestrzeganie jest zagwarantowane przez państwo”. A. Łopatka, Encyklopedia prawa, część pierwsza, Wyd. Prywatnej Wyższej Szkoły Biznesu i Administracji, Warszawa 1995, s. 105.

Funkcja - „jedno z podstawowych pojęć całej matematyki, wyrażające (w najprostszym przypadku) wzajemny związek lub zależności dwóch lub więcej wielkości [...].” Encyklopedia Powszechna, PWN, tom 1, Warszawa 1983, s. 844.

Funkcja - rola odgrywana przez dany element w procesie wytwarzania lub utrwalania określonego (preferowanego ze względu na trwałość) stanu systemu. Zob. W. Lizak, Funkcje polityki zagranicznej, [w:]  Polityka zagraniczna państwa, red. nauk. J. Kukułka, R. Zięba, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1992, s. 98.

Nazywane są one funkcjami operacyjnymi, a należą do nich: odstraszanie nuklearne, prewencja, przerzut i ochrona, Zob. W. Kitler, Obrona narodowa Francji, „Adam Marszałek”, Toruń 1997, s. 126 - 131.

E. Zieliński, Nauka o państwie... s. 135.

Encyklopedia Politologii, tom 1, Teoria polityki, M. Żmigrodzki (red. nauk.), Kantor Wydawniczy ZAKAMCZYCE, Zakamczyce 1999, s. 214.

Podobnie jak kojarzy się a nawet utożsamia cele ze środkami polityki.

J. Muszyński, Podstawy nauki o polityce… s. 100-101.

Cz. Znamierowski... s. 201. Autor stwierdza: Utrzymanie porządku jest funkcją, jakiej państwo ani wyzbyć się, ani jej podzielić nie może”.

Szerzej: E. Zieliński... s. 140-151; opr. zb. Stosunki międzynarodowe - problemy badań i teorii, PWN, Warszawa 1983, s. 101; Cz. Znamierowski... s. 196-201 oraz 223-227; J. Kukułka, Międzynarodowe stosunki polityczne, Warszawa 1982, s. 43.

Przyjmuje się, że w ramach f. wewnętrznej realizowana jest funkcja socjalna służąca m.in. opiece nad bezrobotnymi, emerytami, osobami wymagającej szczególnej troski. Zadajmy sobie pytanie o to, czy obecnie, w dobie integracji rynku pracy, gospodarki itd. możliwe jest, aby to była tylko f. wewnętrzna. Czy nie powinna być też postrzegana przez pryzmat aktywności zewnętrznej państwa?

E. Zieliński… s. 141.

Dotyczą one m.in.: ochrony środowiska, ochrony przeciwpożarowej, gospodarki odpadami, ochrony przyrody, ochrony zabytków, ochrony roślin, ochrony weterynaryjnej i sanitarnej, ochrony konsumentów, nadzoru budowlanego, ruchu drogowego, nadzoru budowlanego.

Wartość może być jednak zarówno dodatnia (pozytywnie oceniana) jak i ujemna (czyli oceniana negatywnie). Z punktu widzenia potrzeb społecznych oczywistą jest rzeczą, że ludzie dążą do osiągania wartości ocenianych pozytywnie, tym właśnie poświecimy swoją uwagę.

Zob.: J. Kukułka, Zaspokajanie potrzeb i rozwiązywanie konfliktów w stosunkach międzynarodowych, [w:] Stosunki międzynarodowe, geneza, struktura, dynamika, red. nauk. E. Haliżak, R. Kuźniar, Wydawnictwo UW, Warszawa 2000, s. 244; L. Krzyżanowski, Podstawy nauk o organizacji i zarządzaniu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994, s. 178.

W. Szostak, Zarys teorii polityki dla studentów nauk politycznych, Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2007, 171.

Zob. Podręczny słownik języka polskiego, przedruk na podstawie wydania M. Arcta z 1939 r., Wiedza Powszechna, Warszawa 1957, s. 397.

L. Krzyżanowski… s. 143.

Zob. R. Zięba, Kategoria bezpieczeństwa w nauce o stosunkach międzynarodowych, [w:] Bezpieczeństwo narodowe... s. 10; Por.: W. Łepkowski, L. Mucha, Bezpieczeństwo narodowe a walki niezbrojne (studium), AON, Warszawa 1991, s. 11; J. Marczak, J. Pawłowski, O obronie militarnej...s. 78-81; także, A. Madejski, Wystarczalność obrona - kontrowersje i realia, [w:] Wystarczalność obronna, red. P. Sienkiewicz, Bellona, Warszawa 1996.

Ciekawie ujmują to P. Dobrowolski i S. Wróbel, klasyfikując potrzeby polityczne na: racjonalne i nieracjonalne; realne i idealne; prawdziwe i fałszywe oraz intelektualne i pozaintelektualne. P. Dobrowolski, S. Wróbel, Wprowadzenie do nauki o polityce, Wydawnictwo UŚ, Katowice 1987, s. 100.

J. Marczak, Potrzeby i udział społeczeństwa w tworzeniu bezpieczeństwa narodowego, [w:] Wojskowe wsparcie władz cywilnych i społeczeństwa - założenia przygotowania i użycia, część 2 (opracowanie końcowe), kier. nauk. W. Kitler, AON, Warszawa 2004, s. 94. Zob. J. Marczak, Społeczeństwo w tworzeniu bezpieczeństwa narodowego, [w:] R. Jakubczak, J. Marczak, K. Gąsiorek, W. Jakubczak, Podstawy bezpieczeństwa narodowego... s. 98-106.

E. Zieliński… s. 214.

Póki co, i na długo jeszcze, aktualna jest teza Arystotelesa: człowiek jest z natury stworzony do życia w państwie, [w:] K. Leśniak, Arystoteles, Warszawa 1989, s. 199.

Często wśród potrzeb grupowych mogą dominować potrzeby indywidualne, które grupa uznała za warte wspólnej troski (ma to miejsce np. pośród związków i stowarzyszeń osób niepełnosprawnych, poszkodowanych przez środowisko przestępcze, matek lub ojców wychowujących samotnie dzieci itp.). Często jednak potrzeby indywidualne mogą mieć mniejsze znaczenie dla danej grupy. Może wówczas zachodzić potrzeba rezygnacji z potrzeb indywidualnych lub ich dostosowania, tak by się stały wspólne dla wszystkich. W przypadku bezpieczeństwa międzynarodowego jest to szczególnie zauważalne.

Por. J. Marczak, Społeczeństwo w tworzeniu bezpieczeństwa narodowego, [w:] R. Jakubczak, J. Marczak, K. Gąsiorek, W. Jakubczak, Podstawy bezpieczeństwa narodowego... s. 104.

Choć problematyka ta wiąże się z innymi, to wyodrębniam ją ze względu na przedmiot i zakres problemów, z którymi się wiąże. Zob. J. Marczak, Społeczeństwo w tworzeniu bezpieczeństwa narodowego, [w:] R. Jakubczak, J. Marczak, K. Gąsiorek, W. Jakubczak, Podstawy bezpieczeństwa narodowego... s. 104.

W tym wypadku potrzeby z zakresu bezpieczeństwa państwa wynikają z faktu zorganizowania się grupy społecznej w tzw. „grupę państwową” (C. Znamierowski), która oczekuje realizacji swoich dążeń przez instytucję, jaką jest państwo, bez której istnienia nie byłyby osiągalne. Stąd też odwieczne dążenie ludzi do życia w tak zorganizowanej społeczności.

Por.: T. Hobbes, Lewiatan s. 130; C. Znamierowski…s. 57.

Pojęcie narodu przyjęte w niniejszej pracy zostało objaśnione w rozdziale pierwszym.

Niezniszczalność sprawia, że takie dobro „konsumowane” przez wielu nie traci na swej użyteczności i nadal przynosi pożytek wszystkim jego beneficjentom. Zob. C. Znamierowski…s. 58.

W pracach nad konstytucją nosił on wielce dla nas sugestywną nazwę roboczą „Zasady ustroju”.

To sprawowanie przez Naród władzy przez swoich przedstawicieli.

„Kto, będąc upoważniony do występowania w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej w stosunkach z rządem obcego państwa lub zagraniczną organizacją, działa na szkodę Rzeczypospolitej Polskiej, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny…art. 129.

Por. Leksykon politologii, Wyd. „Atla 2”, Wrocław 1997, s. 46.

Zob.: R. Zięba, Cele polityki zagranicznej, [w:] Polityka zagraniczna państwa…s. 53 - 64; R. Wróblewski, Podstawowe pojęcia z dziedziny polityki bezpieczeństwa, strategii i sztuki wojennej, AON, Warszawa 1993, s. 13.

C. Znamierowski... s. 76.

Zob. E. Zieliński …s. 18.

Zob. W. Lamentowicz, Państwo współczesne, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1993, s. 51.

R. Zięba, Cele polityki... s.63.

F.N. Trager and F. Simone, National Security and American Society, 1973, [w:] Leksykon politologii... s. 63.

M. Bobrzyński, Dzieje Polski w zarysie, PIW, Warszawa 1987, s. 73.

C. Znamierowski... s. 78. Zwróćmy uwagę na podnoszenie wewnętrznych aspektów bezpieczeństwa na równi z zewnętrznymi jako właściwość rozważań o państwie (i jego bezpieczeństwie) w ujęciu całościowym. Grupa państwowa wg cytowanego autora to zbiorowość swoiście zorganizowana; swoistość owa wynika z faktu istnienia określonej ramy przestrzennej, czyli terytorium.

Podobne zjawisko występuje w odniesieniu do interesów o charakterze indywidualnym, których wspólne wartości tworzą podwaliny interesów grupowych, narodowych i międzynarodowych.

I. Popiuk-Rysińska, Uczestnicy stosunków międzynarodowych, ich interesy i oddziaływania, [w:] Stosunki międzynarodowe, geneza, struktura, dynamika, red. nauk. E. Haliżak, R. Kuźniar, Wydawnictwo UW, Warszawa 2000, s. 99.

M. Chmaj, M. Żmigrodzki, Wprowadzenie do teorii polityki, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1998, s. 67

M. Dobroczyński, J. Stefanowicz, Polityka zagraniczna, PWN, Warszawa 1984, s. 15-16.

S. Koziej, System bezpieczeństwa Rzeczypospolitej Polskiej, tom 2, Polityka i strategia bezpieczeństwa państwa XXI wieku, AON, Warszawa 2004, s. 37.

s. 37.

S. Koziej, System bezpieczeństwa Rzeczypospolitej… s. 66. S Koziej, Między piekłem a rajem. Szare bezpieczeństwo na progu XXI wieku, wyd. „Adam Marszałek”, Toruń, 2006, s. 10.

L. Krzyżanowski … s. 177.

s. 178.

Tę swoistą operacjonalizację potrzeb narodowych wyraził K. Skubiszewski, który do zadań priorytetowych podyktowanych żywotnymi interesami Polski w Europie zaliczył m.in.: ugruntowanie europejskiej orientacji Polski przez stopniowe włączanie jej do struktur integracyjnych; współtworzenie nowego ładu europejskiego, utrwalenie i rozwój dobrych stosunków z sąsiadami; utrwalanie i rozwój nowych powiązań regionalnych; rozwój dwustronnej współpracy we wszystkich dziedzinach z państwami Europy Zachodniej i Ameryki Północnej. Zob. K. Skubiszewski, Racja stanu z perspektywy polskiej, „Rocznik Polskiej Polityki Zagranicznej”, Warszawa 1994, s. 35-44.

J. Kukułka, Zaspokajanie potrzeb i rozwiązywanie konfliktów w stosunkach międzynarodowych, [w:] Stosunki międzynarodowe, geneza, struktura, dynamika, red. nauk. E. Haliżak, R. Kuźniar, Wydawnictwo UW, Warszawa 2000, s. 244.

Także z semantycznego punktu widzenia, nietrudno dostrzec różnicę między celami a interesami. Pierwsze się osiąga, do nich się dąży, są skutkami jakiegoś działania, zaś drugie się realizuje. Niepoprawne byłoby stwierdzenie, że się „osiąga interesy", „że się dąży do interesów” lub „że interesy są skutkiem działania”, bo przede wszystkim interesy się realizuje, by osiągnąć zamierzone skutki - cele.

Kwestie natury wewnątrzpaństwowej stają się dzisiaj równie ważne jak międzynarodowe, a to zarówno z uwagi na złożoność systemu politycznego w państwie, jak i pojawienie się wielu graczy zewnętrznych na rynku gospodarczym, finansowym, medialnym i politycznym (np. finansowanie partii politycznych ze źródeł zewnętrznych).

M. Dobroczyński, Międzynarodowe związki gospodarki z polityką, Wydawnictwo „Adam Marszałek”, Toruń 1994, s. 16.

Tamże.

J. S. Nye, Transformacja potęgi na świecie, [w:] S. Dworecki, Od konfliktu do…s. 12.

Bo polityka, to m.in. działalność zorganizowanych grup społecznych, które wywierają wpływ na działalność państwa i innych podmiotów stosunków międzynarodowych w celu ochrony, obrony i maksymalizacji preferowanego systemu wartości oraz interesów w wymiarze wewnątrzpaństwowym i międzynarodowym. Zob. Encyklopedia politologii, tom 1. Teoria polityki, red. nauk. M. Żmigrodzki, Kantor Wydawniczy ZAKAMYCZE 1999, (hasło opracowane przez M. Żmigrodzkiego), s. 231-232.

Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego, AON, Warszawa 2002, s. 118.

F. Znaniecki, Kult państwa, [w:] Polska myśl demokratyczna w ciągu wieków. Antologia, LSW, Warszawa 1986, s. 300.

W. Lamentowicz... s. 42.

K. Łastawski, Racja stanu Rzeczypospolitej Polskiej, Wydawnictwo W SP TWP, Warszawa 2000, s. 12.

Tamże, s. 38.

s. 39.

Encyklopedia politologii, tom 1…s. 248.

W. Lamentowicz… s. 42.

E. Ochendowski, Prawo administracyjne. Część ogólna, „Dom Organizatora”, Toruń 2005, s. 29-30; T. Chauwin, T. Stawecki, P. Winczorek, Wstęp do prawoznawstwa, 5. wydanie, Wyd. C.H. Beck, Warszawa 2009, s. 32; Z. Salamonowicz, Wstęp do prawoznawstwa, Wyd. WSPol., Szczytno 2003, s. 51.

J.S. Langrod, Instytucje prawa administracyjnego. Zarys części ogólnej, reprint, Kantor Wydawniczy ZAKAMYCZE, Kraków 2003, s. 55.

W jednej z wcześniejszych publikacji, podejmując problematykę prawa bezpieczeństwa narodowego autor używał określenia „prawo wewnętrzne” rozumiejąc je jako prawo wewnątrzpaństwowe lub krajowe. Biorąc pod uwagę, że w teorii jak i w systemie źródeł prawa „prawo wewnętrzne” rozumie się węziej, jako prawo wewnętrznego urzędowania, w niniejszej publikacji używa się określenia „prawo krajowe”. Mimo to, nawet w podręcznikach do prawoznawstwa spotkać można „prawo wewnętrzne” oznaczające „akty prawa pozytywnego powstające i obowiązujące na terytorium danego państwa”. Zob., odpowiednio: W. Kitler, Bezpieczeństwo narodowe. Podstawowe kategorie, dylematy pojęciowe i próba systematyzacji, „Zeszyt Problemowy TWO”, nr 1/2010; T. Chauwin. T. Stawecki, P. Winczorek, Wstęp do prawoznawstwa…s. 106.

Ale i o państwie i prawie.

Ustawa z dnia 21 lipca 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej (tekst jednolity), DzU 2004, nr 241, poz. 2416.

Np. ustawa o obronie totalnej w Szwecji.

Nazwa ta pochodzi od przedmiotu regulacji. Inne przypadki podejścia przedmiotowego do wyróżniania gałęzi prawa: prawo konstytucyjne; prawo karne; prawo budowlane; autorskie; lotnicze; celne; bankowe; o ruchu drogowym itd.

Prawo administracyjne materialne reguluje stosunki między różnymi podmiotami a organami administracji publicznej, określa strukturę administracji publicznej, prawa i obowiązki podmiotów stosunku administracyjnego.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., art. 8 ust. 1.

To nic innego, jak traktowanie bezpieczeństwa narodowego wedle kryteriów bezpieczeństwa państwa, w którym dominującą rolę odgrywają: suwerenność; nienaruszalność granic; niepodzielność terytorium; ład wewnętrzny i pozycja gospodarcza państwa (wręcz dbałość o pozycję skarbu państwa) na arenie międzynarodowej.

Kwestie tej natury omówiono wcześniej, gdy była mowa o dziedzinach (rodzajach) bezpieczeństwa narodowego.

Nawet funkcje wewnętrzne państwa, zapewnienie bezpieczeństwa i porządku publicznego, ochronę mienia i zdrowia obywateli oraz zabezpieczenie występującego systemu własności, wiąże się z wewnętrzną sferą stosunków społecznych - ze stabilnym ładem społecznym w państwie, co wyraźnie prowadzi do wniosku, iż chodzi głównie o państwo jako wspólnotę polityczną niż wspólnotę służebną - mającą dbać o dobro wspólnoty.

E. Zieliński... s. 106.

W państwach kapitalistycznych, faszystowskich czy socjalistycznych, naród nie mógł w pełni artykułować swoich oczekiwań, a jeśli już czynił w tym zakresie jakieś starania, to spotykały się one często ze zdecydowanym oporem państwa.

„Na kulturę materialną składają się procesy, którym rzeczy podlegają, i stany, w których one trwają, jeżeli te procesy i stany są rezultatem działań ludzkich”, T. Kotarbiński... s. 394.

W. Lamentowicz... s. 52.

Tamże, s. 51.

Stąd się bierze prawo karne, prawo ruchu drogowego, prawo finansowe i podatkowe, zaś w konstytucjach poszczególnych państw zastrzega się możliwość ograniczania praw gospodarczych i obywatelskich w czasie obowiązywania nadzwyczajnych stanów prawnych w państwie. Nie ogranicza się jedynie trwałego i niezbywalnego prawa do praktyk religijnych, do życia, godności osobistej itd. określanego prawami człowieka.

Sposób nałożenia takich powinności może przybierać różne formy, od restrykcyjnych począwszy (rekwizycje dóbr i usług w ich negatywnym znaczeniu) poprzez zamówienia publiczne, na dobrowolnym zobowiązaniu kończąc.

Wykluczamy walkę o władzę właściwą dla państwa, lecz obcą organizacji, w której jej twórca (konstruktor) ustala reguły gry w tej materii. Nie oznacza to jednak, że takiej organizacji jak obrona narodowa obce jest patologiczne zjawisko walki o wpływy i dominację poszczególnych jej elementów organizacyjnych i poszczególnych ludzi z osobna.

J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1970, s. 78.

W tym miejscu mamy na uwadze postbehawioralne, a także funkcjonalne pojęcie polityki, ujmujące ją odpowiednio: jako rozwiązywanie problemów społeczeństwa i osiąganie celów wynikających z rozpatrywania potrzeb społecznych oraz jako funkcję systemu społecznego, zapewniającą jego rozwój poprzez rozwiązywanie konfliktów i realizację określonych interesów społecznych; chodzi więc o politykę pojmowaną jako „zespół działań podjętych przez ośrodek decyzyjny, zmierzających do osiągnięcia zamierzonych celów za pomocą odpowiednio dobranych środków”, Zob.: Encyklopedia politologii...s. 231-232; E. Zieliński... s. 207-209.

Por. R. Wróblewski... s. 11.

„A więc najogólniej: środek do danego celu - stwierdza T. Kotarbiński - to będące dziełem czyimś zdarzenie w postaci zmiany lub stanu rzeczy spowodowane dla osiągnięcia tego celu”, s. 55. Często używa się terminu „środki” w znaczeniu narzędziowym, nie jest to jednak zdaniem autora najlepsze rozwiązanie. Prowadzi to do tego, że mówiąc o narzędziach stosuje się termin „środki” zapominając o tychże właśnie, a więc o działaniach z użyciem do tego właściwych narzędzi.

Por.: I. Popiuk-Rysińska, Środki i metody polityki zagranicznej, [w:] Polityka zagraniczna...s. 77-91; J. Marczak, J. Pawłowski... s. 89-90.

„Przez narzędzia rozumiemy przedmioty, które bądź same są źródłem siły, i dziełem naszym jest, że wywierają nacisk bezpośredni lub pośredni na daną rzecz, bądź służą do przenoszenia takiego nacisku lub naszego własnego impulsu dowolnego z obiektu naciśniętego na inny obiekt, w obu zaś przypadkach - przedmioty urobione do tego celu z zewnętrznego tworzywa”, T. Kotarbiński... s.48.

Określenie wewnętrzny dotyczy poczynań podejmowanych w zakresie działania straży, służb i inspekcji m.in. na rzecz zapewnienia bezpieczeństwa publicznego i powszechnego.

Odróżniamy środki od narzędzi polityki. Środki bowiem to przedsięwzięcia podejmowane w celu zmiany lub utrzymania stanu rzeczy, zaś narzędzia to przedmioty używane dla realizacji owych przedsięwzięć.

Por. I. Popiuk-Rysińska... s. 84.

Por., tamże, s. 85.

s. 89.

Jak choćby: Międzynarodowego Funduszu Walutowego; Światowej Organizacji Handlu; Banku Światowego.

Są tu takie metody jak: inwigilacja ważnych osób ze sfery polityki i gospodarki, szantażowanie polityków, prowokacje, pozyskiwanie agentów i działania wywrotowe, nie zawsze oceniane pozytywnie.

W osiąganiu celów możliwe jest oczywiście podejmowanie etapowych działań, pośród których pewne mogą być skazane na fiasko, lecz jeśli tylko służą one ostatecznemu zwycięstwu, i zyskują społeczne przyzwolenie oraz nie naruszają prawa demokratycznego państwa, to należy je traktować jako środki wpisane w ogólną strategię działania.

Takim defensywnym środkiem jest gromadzenie rezerw, zapasów oraz utrzymywanie wolnych mocy produkcyjnych w przemyśle (w ramach programu mobilizacji przemysłowej). Jego ofensywnym przeciwieństwem jest natomiast stosowanie systemu zachęt skłaniających przedsiębiorców do zainteresowania się problematyka obronną, i do podejmowania własnego ryzyka w tej materii, co uwalnia budżet państwa od nadmiernych kosztów w pierwszym przypadku.

Zob. T. Kotarbiński… s. 48.

Tamże, s. 50.

Placówki zagraniczne RP ustawa dzieli na: przedstawicielstwo dyplomatyczne, stałe przedstawicielstwo przy organizacji międzynarodowej, urząd konsularny, instytut polski lub inną placówkę podległą ministrowi właściwemu do spraw zagranicznych, mającą siedzibę poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej. Zob ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o służbie zagranicznej, DzU 2001, nr 128, poz. 1403.

Dalej - siła narodowa.

Zazwyczaj państwom, lecz także grupom społecznym w tymże, lub innym, państwie oraz trudnościom napotykającym państwo jako całość i poszczególne jego części w toku realizacji funkcji państwa i poszczególnych jego elementów składowych.

Cóż z tego, że Indie i Pakistan posiadają broń jądrową, jeśli narody zamieszkujące te kraje cierpią nędzę i niedostatek? Czy w przypadku Chin bardziej się liczy ich potęga jądrowa i konwencjonalna, czy raczej dynamika gospodarcza tego kraju? Oto pytania, które powinni sobie postawić zwolennicy militarystycznego podejścia do potęgi państwa, przy zastrzeżeniu, że nie neguje się wraz z takimi pytaniami siły militarnej, a raczej obronnej w ogóle. Taką siłą obronną jest to co Józef  Marczak i Jacek Pawłowski określają jako to, „co bezpośrednio odstrasza inne państwa lub grupy polityczne od użycia przemocy przeciwko Polsce, a w razie interwencji lub agresji zapewni skuteczna obronę jej suwerenności i integralności terytorialnej”, tychże autorów, O obronie militarnej... s. 120.

M. Sułek, Potencjał gospodarczo-obronny. Pojęcie. Pomiar. Decyzje, AON, Warszawa 1993, s. 133-134.

Tamże, s. 134. Zob. J. Świniarski, O naturze bezpieczeństwa. Od zagadnień ogólnych do militarnych,  rozprawa habilitacyjna, AON, Warszawa 1997, część pierwsza, rozdział trzeci.

P. Kotler, S. Jatusripitak, S. Maesincee, Marketing narodów. Strategiczne podejście do budowania bogactwa narodowego, przekład M. Potkaniawski, Wyd. Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków 1999, s. 139.

H.J. Morgentau, Politics Among Nations. The Struggle for Power and Peace, wyd 5, New York 1973, [w:] A. Bodnar, Decyzje polityczne. Elementy teorii, PWN, Warszawa 1985, s. 220.

V. Van Dyke, International Politics, Nev York 1957, [w:] tamże, s. 220.

P. Kotler, S. Jatusripitak, S. Maesincee, Marketing narodów... s. 37.

Tamże, s. 139.

Zob. S.P. Huntington, Zderzenie cywilizacji, WWL MUZA S.A., Warszawa 1997, s. 110-122.

D.S. Papp, Contemporary International Relations. Framework for Understanding, New York 1998, [w:] Polska w środowisku międzynarodowym, red. E. Haliżak, E. Tabor, UW, Warszawa 1993, s. 45.

Zob. W. Sikorski, Przyszła wojna, MON, Warszawa 1984, s. 95 i 99.

B. Balcerowicz, Obrona państwa średniego, Bellona, Warszawa 1996, s. 21-22.

Zob. Z. Brzeziński, Bezład. Polityka światowa na progu XXI wieku, Aneks, Warszawa 1993, s. 81. W poglądach Brzezińskiego i Cline^,a widać wyraźnie mocarstwowe podejście do oceny siły państwa. Jednym słowem, jest ono potęgą albo nie liczy się w grze albo - jak pisze B. Balcerowicz - jest mocarstwem lub innym państwem. Zob. B. Balcerowicz, Obrona państwa... s. 22.

Zob. B. Balcerowicz, Obrona państwa... s. 27.

M. Sułek, Potencjał gospodarczo-obronny... s. 47-48. Zainteresowanych dorobkiem tegoż autora, polecam pracę nt. Podstawy potęgonomii i potęgometrii, WSEiA w Kielcach, Kielce 2001.

R. Wróblewski... s. 14 -15.

J. Marczak, J. Pawłowski... s. 119-127.

J. Kaczmarek, A. Skowroński, Bezpieczeństwo. Świat-Europa-Polska, Atla 2, Wrocław 1998, s. 13-37. Autorzy wprawdzie nie zaliczają wymienionych uwarunkowań do grupy czynników siły narodowej, lecz można uznać, że pośrednio wskazują na nie.

Tamże, s. 15.

Słownik podstawowych terminów dotyczących bezpieczeństwa państwa, AON, Warszawa 1994, s. 30.

Tragiczną lekcję przeżyły Stany Zjednoczone Ameryki, i cały świat, w dniu 11 września po serii zamachów terrorystycznych, które przyniosły ogromne straty ludzkie zmuszając - po raz kolejny - środowisko międzynarodowe do kolejnej redefinicji problematyki bezpieczeństwa.

B. Balcerowicz, Obronność państwa... s. 29-30. Na taki podział składać się mają: powierzchnia państwa, liczba ludności, potencjał gospodarczy oraz potencjał wojskowy.

Tamże, s. 28.

Tamże, s. 28.

Zob. P. Kotler, S. Jatusripitak, S. Maesincee... s. 138.

„Dwa podmioty współdziałają, jeżeli przynajmniej jeden z nich drugiemu pomaga lub przeszkadza”, T. Kotarbiński, Traktat... s. 86.

Tamże, s. 189.

Por. J. Marczak, Środki strategii bezpieczeństwa narodowego, [w:] Obrona narodowa w tworzeniu bezpieczeństwa Polski w XXI wieku. Podręcznik do przysposobienia obronnego dla studentek i studentów, red. R. Jakubczak, A. Skrabacz, K. Gąsiorek, Bellona, Warszawa 2008, s. 138-140.

S.P. Huntington... s. 110.

Zob. T. Kotarbiński... s. 19.

D.S. Papp, Contemporary International... s. 350-351.

B. Balcerowicz, Obrona państwa... s. 27. Cytowany autor w prezentowanym przez siebie wzorze powtarza zastosowane symbole, z tego też względu - dla uzyskania jednoznaczności - wzór podany powyżej został nieco zmodyfikowany, lecz tylko w zakresie stosowanych symboli.

R. Wróblewski... s. 15.

Nie jest celem tej pracy tworzenie wzoru stricte matematycznego, tym bardziej że mogłoby to prowadzić do kolejnych wniosków o małej użyteczności takiego wzoru.

144

Możliwości finansowe państwa

możliwości finansowe - budżet bezpieczeństwa

s y n e r g i a

Uwarunkowania zewnętrzne - otoczenia

Uwarunkowania wewnętrzne organizacji

wyzwania i zagrożenia

bogactwa przyrody

potencjały innych organizacji

Warunki geofizyczne

materialno-techniczne środki działania

wytwory materialne działalności organizacji

Rys. 2.4. Materialno-energetyczne uwarunkowania bezpieczeństwa narodowego

kultura materialna

siły i słabości

Materialno-energetyczne uwarunkowania bezpieczeństwa narodowego

Rys. 2.5. Społeczne uwarunkowania bezpieczeństwa narodowego w ujęciu podmiotowym i przedmiotowym

Społeczne uwarunkowania

bezpieczeństwa narodowego

Uwarunkowania zewnętrzne - otoczenia

Uwarunkowania wewnętrzne organizacji - system społeczny organizacji

inne państwa

międzynarodowe organizacje polityczne, militarne, gospodarcze

przedsiębiorcy

państwo i organizacje w państwie

międzynarodowe organizacje pozarządowe

osoby prywatne

interesy, normy prawne, stosunki i konflikty społeczne, pozycje i role, poziom życia i rozwoju, oddziaływania, odrębności, różnice, powiązania i zobowiązania, ustrój (organizacja) państwa, wyzwania i zagrożenia

ludzie wchodzący w skład organizacji

przedsiębiorcy

organizacje społeczne i polityczne

organizacje pozarządowe

organy władzy

s y n e r g i a

kultura polityczna

stosunki międzynarodowe

stosunki wewnątrzkrajowe

polityka

stosunki wewnątrz organizacji

polityki szczegółowe

kultura polityczna

prawo

kultura władzy, przywództwo

religia

prawo

legitymizacja władzy

edukacja i wychowanie

edukacja i wychowanie

strategie (doktryny), programy

strategie (doktryny), programy

nauka i technika

nauka i „kultura” (węziej)

dziedzictwo historyczne

Rys. 2.6. Uwarunkowania kulturowe bezpieczeństwa narodowego

kultura fizyczna

Uwarunkowania kulturowe bezpieczeństwa narodowego

Uwarunkowania zewnętrzne - otoczenie

Uwarunkowania wewnętrzne

S y n e r g i a

Rys. 2.10. Podstawowe uwarunkowania siły narodowej wraz ze związkami synergii i substytucji między nimi - wersja rozszerzona

Dziedzictwo kulturowe narodu

Morale narodowe

Jakość dyplomacji

Kultura i jakość władzy

Oddziaływanie międzynarodowe

Potencjał nauki

Poziom życia i rozwoju

Potencjał demograficzny

System polityczny

Wartość społeczna narodu, stosunki z innymi narodami

Organizacja społeczeństwa

Organizacja państwa

Potencjał i dynamika gospodarcza narodu

Potencjał surowcowy

Kultura materialna

Potencjał sił zbrojnych, służb, straży i inspekcji państwa oraz NGOs

Położenie geograficzne

Oddziaływanie międzynarodowe

Związki synergii i substytucji w poszczególnych grupach uwarunkowań siły państwa

Związki synergii i substytucji pomiędzy grupami uwarunkowań siły państwa, i ich elementami

Czynniki społeczne

Czynniki kulturowe

Czynniki materialno-energetyczne

Oddziaływania międzynarodowe

Czynniki materialno-energetyczne

Czynniki kulturowe

Czynniki społeczne

Związki synergii i substytucji pomiędzy grupami uwarunkowań siły państwa, i ich elementami

Związki synergii i substytucji w poszczególnych grupach uwarunkowań siły państwa

Położenie geograficzne

Potencjał sił zbrojnych, służb, straży i inspekcji państwa oraz NGOs

Potencjał ekonomiczny

Organizacja państwa i społeczeństwa

Potencjał społeczny

Potencjał nauki

Kultura władzy i dyplomacji

Morale i dziedzictwo kulturowe narodu

Rys. 2.11. Podstawowe uwarunkowania (i elementy) siły narodowej wraz ze związkami synergii i substytucji między nimi - wersja zawężona

Rys. 2.2. Typologia prawa regulującego problematykę bezpieczeństwa narodowego

Prawo konstytucyjne

Prawo wspierające dziedzinę bezpieczeństwa narodowego

Prawo bezpośrednio regulujące dziedzinę bezpieczeństwa narodowego

Prawo bezpieczeństwa narodowego

inne

p. międzynarodowe publiczne

p. karne

p. ochrony środowiska

p. energetyczne

p. lotnicze

p. celne

p. bankowe

p. administracyjne

p. bezpieczeństwa międzynarodowego

p. bezpieczeństwa informacyjnego

p. bezpieczeństwa kulturowego

p. bezpieczeństwa ekologicznego

p. bezpieczeństwa powszechnego

p. bezpieczeństwa i porządku publicznego

p. bezpieczeństwa militarnego

p. bezpieczeństwa politycznego

p. bezpieczeństwa ekonomicznego

Rys. 2.3. Istota umownego, wyodrębnionego ze względu na cel, prawa bezpieczeństwa narodowego

Wyodrębnione z tego systemu, ze względu na cel, prawo bezpieczeństwa narodowego

System prawa w ogóle - różne gałęzie prawa międzynarodowego i krajowego

Interesy państwa

Wartości indywidualne, grup społecznych (z grupą państwową włącznie) oraz państwa jako instytucji politycznej

Potrzeby indywidualne grup społecznych (z grupą państwową włącznie) oraz państwa jako instytucji politycznej

RACJA STANU

Cele indywidualne, grup społecznych (z grupą państwową włącznie) oraz państwa jako instytucji politycznej

Interesy indywidualne (jednostek, obywateli) oraz interesy grup społecznych

Interesy narodowe

wartości, potrzeby, cele i interesy narodowe

---