Współczesne znaczenie wychowania.
Szukając współczesnego znaczenia wychowania, musimy początkowo posługiwać się potocznie wyrazem „wychowanie”, które w języku polskim oznacza wszelkie celowe oddziaływanie ludzi dojrzałych( wychowawców) przede wszystkim na dzieci i młodzież( wychowanków), aby w nich kształtować określone pojęcia, uczucia, postawy, dążenia. Dlatego działanie wychowawcze zawiera w sobie opiekę, dostarczenie rozrywki i kultury, wychowanie fizyczne, umysłowe, moralne, społeczne, estetyczne, ideowe, a obok tego nauczanie, szkolenie, przygotowanie do różnych zadań, np. przysposobienie rolnicze, kształcenie w różnych kierunkach, oświatę, popularyzację, poradnictwo, reklamę itp. oddziaływanie jednych ludzi na drugich. Przy tym działalność wychowawcza jest jakoś społecznie zorganizowana, popierana, aprobowana i odbywa się przez i w ramach życia określonych grup społecznych, które stają się instytucjami wychowującymi, jak rodzina, szkoła, organizacja młodzieżowa, zakład pracy, teatr, muzeum itp. Jeśli zaś do instytucji wychowującej zaliczamy dziś nie tylko dom rodzinny i szkoły, ale też zakłady społeczne, oświatowe i kulturowe, to dotykamy świeżo zachodzących zmian, które przed ostatnią wojnę mogą być nieznane lub mało upowszechnione. Toteż dla znalezienia sensu wyżej wymienionych, wielokierunkowych działań wychowawczych, przyjrzyjmy się najpierw wszystkim zjawiskom przemian zachodzących obecnie w wychowaniu, by na tej drodze zarejestrowania zmian zrozumieć pojawiające się nowe role, czyli funkcje wychowania, do czego te zmiany służą i by wreszcie określić jakie społeczne znaczenie ma współczesne wychowanie jako całokształt oddziaływań wychowawczych instytucji organizowanych przez społeczeństwo.
Zjawiska przemian w wychowaniu.
W sprawach wychowania słyszy się dzisiaj wszędzie w rozmowach, prasie, radiu. Trudności z dziećmi i młodzieżą uczyniły z wychowania ważny problem na całym świecie, a równocześnie stało się ono palącą potrzebą społeczną. O wadze tych potrzeb świadczy szereg zjawisk w wychowaniu, do których należą:
a) rozszerzenie się terenu oddziaływań wychowawczych w dół i w górę życia ludzkiego, ponieważ dotyczą one nie tylko dzieci w domu i uczniów w szkole, czy wiernych w kościele, ale obejmują niemowlęta, opiekę nad matką, przygotowanie do małżeństwa i założenie rodziny, młodzież pracującą i akademicką, dorosłych, korzystających z oświaty, dokształcającą się inteligencję twórczą, a nawet starców - tak, że wychowanie dziś odnosi się do całego życia ludzkiego, staje się wychowaniem „całożyciowym”;
b) zmiana charakteru wychowania z indywidualnego na grupowe, co spowodowane jest tym, że nie wystarcza wychowanie jednostek, lecz musi się ono odbywać w zespołach (np. rodzeństwo klasa, szkolna), stara się wpływać na masy społeczne (np. wychowanie masowe żołnierzy, robotników) a nawet narody i działa w skali światowej przez Organizację Narodów Zjednoczonych (UNESCO);
c) powstawanie nowych instytucji wychowawczych, które specjalizują się np. w opiece nad małym dzieckiem (żłobek, przedszkole), nad dzieckiem opuszczonym (dom dziecka, dom młodzieży, pogotowie opiekuńcze), nad dzieckiem przestępczym (izba milicyjna, schronisko dla nieletnich, zakład wychowawczy, poprawczy), w pracy kulturalnej i rozrywkowej (miasteczko dziecięce Podgrodzie koło Szczecina, plac młodzieżowy w Warszawie, Katowicach, domy kultury), w pomocy szkole (komitety rodzicielskie, opiekuńcze);
d) pedagogizacja wielu instytucji, dotychczas tradycyjnie niewychowawcze, jak np. wojsko, które obecnie musi działać psychologicznie i pedagogicznie na żołnierzy, jak sądownictwo dla nieletnich i prawo karne dla dorosłych, prasa (unikanie demoralizacji), związki zawodowe wychowujących ludzi do pracy, a nawet handel, w którym wystawy mają wychowywać upodobanie klienta;
e) pedagogizacja starych instytucji wychowawczych, jak szkoły, uniwersytety, domy akademickie, ponieważ rodziców, nauczycieli i wychowawców społecznych trzeba na podstawach naukowych psychologii wychowawczej i pedagogiki uświadamiać o ich zadaniach i ulepszać ich pracę;
f) pedagogizacja duszpasterstwa w Kościele, czego wyrazem jest duszpasterski charakter II Soboru Watykańskiego, jak też dokształcenie duszpasterstwa w naukach pedagogicznych oraz wychowawcze kształcenie kleryków w seminariach duchownych, aby udoskonalić oddziaływanie religii na współczesnego człowieka;
g)zastosowanie najnowocześniejszej techniki do oddziaływanie masowego na ludzi przez prasę, plakaty, grafikę, kino, radio, telewizję, unowocześnione technicznie biblioteki (mikrofilmy, mikrofisze, mikrokarty i czytniki) i muzea (obrotowe eksponaty, magnetofony), elektronowe maszyny uczące, dzięki czemu na całym świecie dokonuje się „rewolucja kulturalna”, polegająca na zbliżeniu i udostępnieniu dzieł nauki, sztuki i kultury masowo społecznej.
Rola i funkcje wychowania.
Ażeby wyjaśnić sprawę, dlaczego wychowanie stało się dziś sprawą bardzo ważną i wywołało gwałtowne zmiany w zakresie i formach swego działania, trzeba poznać, jaką rolę i jakie zadanie ma do spełnienia wychowanie w życiu ludzkim. Mówimy tu o funkcjach wychowania, wśród których rozróżniamy dawniejsze i nowsze. Do najstarszych funkcji wychowawczych należą religijne, moralne i społeczne cele wychowania. Już religie pierwotne, pogańskie stworzyły pierwszy czyn wychowawczy - „inicjację” młodzieży do wierzeń magicznych, potem szkoły przy świątyniach Babilonu czy Egiptu, dostarczenie treści wychowawczej w „księgach świętych”, np. Wedy lub mitologii greckiej, a przez wyobrażenie bóstwa dawały człowiekowi ideał do naśladowanie. Chrześcijaństwo w znacznym stopniu rozwinęło oddziaływanie wychowawcze, stwarzając narody, kulturę europejską, szkolnictwo i uniwersytety, przenikając całość życia społecznego ideą religijną. Dopiero w XVI wieku protestantyzm od funkcji religijnej wychowania oddzielił jego funkcję moralną, która niezależnie od wyznania dążyła do urabiania postaw estetycznych ludzi („imperatyw kategoryczny” sumienia u Kata), a te z kolei desakralizując się miały wpływ na kształtowanie się późniejszej etyki laickiej. Wreszcie w XIX wieku klasowe społeczeństwo odłączono od wychowania masy w duchu lojalności państwowej i zapobiegała rewolucjom.
Nowoczesna nauka rozpoznała jeszcze głębsze funkcje wychowania, do których należą: a) znaczenie techniczne wychowania w zakresie przygotowania do pracy produktywnej, politechnizacji i kształcenia zawodowego, by przez pedagogikę pracy móc szybciej rozwijać cywilizację techniczną; b) znaczenie kulturotwórcze, polegające na tym, że przez wychowanie, kształcenie i szkoły nie tylko następuje przekazywanie dorobku kultury następnym pokoleniom, ale osiąga swój rozwój uzdolnień twórczych w różnych dziedzinach kultury; c) znaczenie biologiczne, odkryte przez medycynę, ponieważ złe wychowanie w najwcześniejszym dzieciństwie odbija się na stanie zdrowia i powoduje nerwicę; d) znaczenie psychologiczne, dzięki czemu można w szkole i w procesie wychowania ćwiczyć myślenie, inteligencję, rozwijać wolę, uczucia, wyobraźnię, kształtować zainteresowania i uzdolnienia; e) znaczenie patriotyczne w wychowaniu ducha miłości Ojczyzny, co po raz pierwszy w Polsce doceniła Komisja Edukacji Narodowej (1773-1794), a współcześnie realizowane jest w każdym wojsku przez specjalnych oficerów wychowawczych; wychowawczych) znaczenie ekonomiczne dla wyrabiania w społeczeństwie zmysłu oszczędności, gospodarności, wyższej wydajności pracy, rozwijanych przez nowoczesną pedagogikę gospodarczą; g)znaczenie polityczne, gdyż przez odpowiednie wychowanie narodu można go nastawić na agresję w stosunku do innych i imperializm lub też doprowadzić do pokojowego współżycia międzynarodowego.
Te liczne funkcje współczesnego wychowania dowodzą olbrzymiego znaczenia, jakie posiada i tłumaczą zjawiska jego upowszechniania. Jednakże sektor masowego uznania dla wysiłków wychowawczych wynika nie z poszczególnych zastosowań, lecz z scałkowanie wszystkich znaczeń w rozwoju człowieka. Wychowanie współczesne zmierza bowiem wszechstronnego rozwoju ludzi, w czym jest niczym nie zastąpionym narzędziem i jedną drogą, Wszystko, co człowiek wewnętrznie posiada. Powstaje jako dzieło wychowania. Tak więc rozwój mowy i świadomości, wiedza i umiejętność zawodowa, światopogląd i religijność, uspołecznienie i patriotyzm, zasady moralne i ludzkie postępowanie musi być przynajmniej w swoich początkach wypielęgnowane przez staranne wychowanie, kształcenie i szkolenie. W ten sposób wychowanie przez wszechstronny rozwój przyczynia się do zapewniania maksymalnych warunków uszczęśliwiania jednostek ludzkich, dając im wykształcenie i przygotowanie życiowe, rozumie świata i życia, zadowolenie z pracy i miłości wzajemnej, radości kulturalnego spędzania wolnego czasu, a nawet zadatek większego szczęścia.
Społeczne znaczenie wychowania.
Bardziej aniżeli młodzi ludzie doceniają wartość wychowania narody i społeczeństwo. Między największymi potęgami świata odgrywa się wyścig między opanowaniem kosmosu, rozwoju techniki, elektroniki, cybernetyki dla zautomatyzowania procesów produkcyjnych. W tym współzawodnictwie decyduje wyższy poziom wykształcenia społecznego, większa efektywność kształcenia inżynierów i naukowców, ilość zdobytych nagród Nobla, upowszechnienie oświaty i szlachetność idei wychowawczych. Wychowanie więc współczesne przez szczęście jednostek w wyższym jeszcze stopniu stwarza szczęście narodów, które dzięki temu stają się mądrzejsze, szlachetniejsze, zwarte i silne, bardziej przygotowane na niespodzianki historii. Stąd też i Polska dąży do tego, by być „krajem ludzi kształcących się”.
Współcześnie więc społeczne znaczenie wychowania powoduje to, że wyrasta ono na naczelny problem epoki. W związku z tym państwo jako organizacja życia społecznego zmienia dziś swój charakter na całym świecie z państwa dawniej ekonomicznego na państwo wychowawcze, które staro się wychować własne społeczeństwo w duchu określonej ideologii, pedagogizując w tym kierunku wszystkie swoje instytucje, urzędy, prawo, sąd, wojsko, szkolnictwo, oświatę, kulturę, środki masowej komunikacji jak prasa, radio, telewizję dla planistycznego i racjonalizatorskiego przetwarzania wszystkich swoich obywateli. Praca wychowawcza w tego typu państwach na całym świecie odbywa się pod naczelnym hasłem „stworzenie nowego człowieka”, oby przez osiągnięcie przemian mentalności =, postaw życiowych i nawyków wszystkich ludzi w danym społeczeństwie utrwalić osiągnięcia rewolucyjnej przebudowy ustroju społecznego, gospodarczego i politycznego oraz przeobrażeń dokonanych w kulturze naukowej, artystycznej i moralnej, gdyż ma to być istotna droga do zapewnienia ludzkości lepszej przyszłości.
Podstawę planowania i racjonalizacji wychowawczego działania współcześnie tworzy specjalna nauka o wychowaniu, czyli pedagogika. Wielkie zadania przebudowy natury człowieka, jego przemian wymagających wszechstronnych badań i studiów przede wszystkim obecnego stanu, sytuacji wychowawczej młodzieży i społeczeństwa, a następnie przeprowadzenia eksperymentów i reform działania różnych instytucji pedagogicznych, by ustalić obiektywnie ich wyniki, ocenić i ulepszyć. Ta potrzeba naukowej ze strony pedagogiki przyśpiesza jej dojrzewanie metodologiczne jako nauki.
Michał Grzywacz