Prawo wyznaniowe

Dr Max Skonulewicz

Dziedzina prawa zajmująca się ustawodawstwem dotyczącym relacji państwa i kościołów, ewentualnie związków wyznaniowych.

Literatura:
Wiesław Górlaski - Wstęp do prawa wyznaniowego. Płock 2003

Józef Krukowski - Polskie prawo wyznaniowe. Warszawa 2005

Artur Mesglewski - Prawo wyznaniowe. Lublin 2006
Henryk Misztal - Polskie prawo wyznaniowe. Lublin 1997

Profesor Michał Pietrzak - Prawo wyznaniowe. Warszawa 2003

Skrypt:

Wacław Uruszczak i Zdzisław Zażywski - Polskie prawo wyznaniowe. Kraków 2003

Krzysztof Warchałowski - Prawo wyznaniowe (wybór źródeł). Warszawa 2000

Temat:

1. Zagadnienia wstępne:

• Pojęcie źródła prawa wyznaniowego

• Prawo państwowe a prawo wewnątrz kościelne

• Zasady prawa wyznaniowego

• Modele stosunków między państwem a kościołem

2. Zasada wolności sumienia i wyznania:

• Pojęcie

• Zakres przedmiotowy i podmiotowy

• Gwarancje wolności i sumienia

• Granice wolności sumienia i wyznania

• Historyczne warunki kształtowania się wolności sumienia i wyznania

• Kościół katolicki wobec zasady wolności sumienia i wyznania

3. Państwo a związki wyznaniowe i ich modele powiązania:

• Cezaropapizm

• Papo cezaryzm

• Supremacja

• Zwierzchnictwo wyznaniowe państwa

• Zwierzchnictwo rozdziałowe państwa

• Cechy współczesnego państwa wyznaniowego

• Regulacja sytuacji prawnej związków wyznaniowych w różnych systemach relacji

4. Systemy rozdziału Kościoła i państwa:

• Pojęcie

• Historyczne kształtowanie się systemu rozdziału

• Modele rozdziału:

• Amerykański

• Francuski

• Niemiecki

• Sowiecki

• Cechy państwa świeckiego

• Sytuacja związków wyznaniowych w tym modelu relacji

5. Prawo wyznaniowe II Rzeczypospolitej:

• Podstawowe zasady polityki wyznaniowej

• Konstytucyjne zasady prawa wyznaniowego

• Status prawny Kościoła Katolickiego

• Położenie prawne mniejszości religijnej

6. Polityka wyznaniowa PRL:

• Prawo komunistyczne a polityka wyznaniowa

• Prawo wyznaniowe w zasadach konstytucji Polski Ludowej

• Praktyka konstytucyjna i administracyjna

7. Prawo wyznaniowe III RP:

• Źródła prawa wyznaniowego

• Zasady konstytucji z 1997 roku

• System regulacji sytuacji prawnej związków wyznaniowych

• Konkordat polski z 1993 roku

8. Regulacje prawne UE wobec religii i kościołów

Prawo wyznaniowe.

Oznacza całokształt ustawodawstwa w którym państwo określa swoje stanowisko, swoje relacje, z kościołami i związkami wyznaniowymi.

Kościoły takich wspólnoty religijne, które posiadają wewnętrzną organizację o charakterze hierarchicznym i z reguły odnosi się do wyznań chrześcijańskich.

Wspólnota wyznaniowa zwana związkiem wyznaniowym to jest wspólnota religijna nieposiadająca wewnętrznej struktury opartej na zasadzie hierarchiczności.

Dwie kategorie norm:

• normy indywidualne w których państwo określa miejsce i pozycję prawną konkretnego kościoła względnie konkretnej wspólnoty wyznaniowej, jak również poszczególnych członków. Czyli z jednej strony dotyczą statusu jak również odniesienia do dni wolnych w ciągu roku jakie przysługują tej wspólnocie. Tworzone dla konkretnego wyznawcy. Dla członka danej wspólnoty.

• normy generalne prawa wyznaniowego - normy generalne prawa wyznaniowego odnoszą się do wszystkich wyznających określone religie będących członkami kościołów i związków wyznaniowych, odnoszące się do nich jako obywateli.

Podział norm:

1. Normy ustanowione przez władzę państwową. Przez ustanowienie tych norm państwo wyraża wolę uregulowania statusu określonego wyznania, względnie uregulowania stosunków z jakimś kościołem

2. Normy nie pochodzące od władzy państwowej, ale takie, które państwo stara się szanować, względnie zobowiązuje się do ich przestrzegania. Chodzi przede wszystkim o normy wewnętrzne kościołów i wspólnot religijnych, jak również (choć jest to dyskusyjne) o normy tzw. prawa naturalnego.

Źródła prawa wyznaniowego, dzieli się na:

• źródła poznania prawa - wszelkiego rodzaju publikatory, materialne wydawnictwa z których można poznawać treść prawa;

• źródła istnienia prawa - to są wszystkie obiektywne czynniki, które mają wpływ na to, mówiąc wprost, że prawo jest takie a nie inne, mają wpływ na kształtowanie prawa;

Źródła prawa:

• formalne - to jest organ, wyposażony w kompetencje legislacyjną (jedną z kompetencji jest stanowienie prawa), na kontynencie przyjmuje się akty jednostronne władzy państwowej (ustawa, akty wykonawczy, etc.), umowy z konkretnymi związkami wyznaniowymi;

• materialne - to te okoliczności i te czynniki, które powodują że określona norma prawna, ma taką a nie inną treść (charakter);

Normy o charakterze:

• generalnym (tzw. leges generalis), które odnoszą się do wszystkich kościołów i związków wyznaniowych

• specjalne (tzw. leges specialis) - normy syngularne - będące charakterystycznym, indywidualne, dla poszczególnych kościołów i związków wyznaniowych;

W razie konfliktów między tymi dwoma normami (specjalnymi a generalnymi) obowiązuje zasada iż normy specjalne uchylają normy generalne (lex specialis derogat legi generali)

Źródła prawa wyznaniowego mają różny zakres regulacji, można to uszeregować w dwa takie obszary, tj. zakres regulacji przedmiotowy oraz zakres formalny.

• Zakres przedmiotowy - to takie normy, w których państwo wskazuje swój stosunek do zjawiska religijności a w szczególności określa granicę gwarancji wolności sumienia i wyznania.

• Zakres formalny - to tryb stanowienia i publikowania aktu normatywnego, który określa (czy zawiera) wskazane powyżej kwestie.

W Polskim systemie prawa wyznaniowego nie ma jednolitego aktu prawnego!

Normy prawa wyznaniowego są rozproszone pomiędzy różne systemy prawa polskiego. Aktami normatywnymi które zawierają normy prawa wyznaniowego są akty powszechnie obowiązujące i akty prawa miejscowego.

Zasadnicze znaczenie posiadają akty prawa powszechnie obowiązującego, zawierające elementy prawa wyznaniowego. Wyróżniamy tutaj akty:

• Pochodzące od władzy państwowej, w których rozróżniamy dwa rodzaje :

• Ustawy pochodzące od władzy wykonawczej

• Akty wykonawcze (pochodzące od władzy wykonawczej) - należą tutaj: rozporządzenia Rady Ministrów, rozporządzenia Premiera, akty wykonawcze poszczególnych ministerstw - akty resortowe

• Umowy - formalnie istnieje tylko jedna umowa o charakterze międzynarodowym, a mianowicie konkordat.

System regulacji stosunków między państwem a związkami wyznaniowymi. Ten system jest wynikiem przede wszystkim określonych warunków historycznych, społecznych. Generalnie przyjmuje się kilka modeli w których ten stosunek jest realizowany. Jeżeli:

1. Państwo faworyzuje określoną religię (względnie kościół lub związek wyznaniowy)
   i nadaje mu status specjalny, bądź też wprost czyni taki kościół albo taka religię kościołem i religią państwową (oficjalną), wtedy mamy do czynienia z państwem wyznaniowym;

2. Jeżeli państwo odnosi się do kościołów i religii w sposób wrogi mamy do czynienia
   z państwem areligijnym. Jeżeli za to państwo zwalcza kościoły i religie i w ogóle zwalcza zjawisko religijności to wtedy mamy do czynienia z państwem ateistycznym;

3. Są państwa, które odnoszą się do religii w sposób obojętny, gwarantując wolność sumienia i wyznania tylko w sensie negatywnym, jednocześnie traktując wszystkie uznane przez państwo kościoły i religie w sposób równy i neutralny. Wówczas mamy do czynienia z państwem indyferentnym, albo świeckim negatywnie (np. Francja).

4. Jeżeli państwo traktuje wszystkie związki wyznaniowe na zasadach wolności i sprawiedliwości, równości a jednocześnie regulacje prawne wyrażają poszanowanie dla specyfiki, tradycji historycznej i odrębności poszczególnych kościołów
   i związków wyznaniowych, wtedy mamy do czynienie z państwem świeckim pozytywnym.

W zależności od tego jaki model będziemy realizować to jest on charakterystyczny dla określonego typu państwa:

1. W państwie demokratycznym jest istotny dialog pomiędzy poszczególnymi wyznaniami i państwem, a także zasada kompromisu. Państwo bowiem uznaje, iż religia jest istotnym elementem, w życiu społecznym państwa i ma wartościowy wpływ na kształtowanie się pożądanych postaw obywatelskich. W państwie demokratycznym rządzący starają się uregulować stosunki miedzy władzą a kościołami przede wszystkim w drodze umowy. Z kościołem katolickim będzie to zawsze konkordat, z pozostałym kościołami - umowy z zachowanie analogii.

2. W państwie totalitarnym mamy do czynienia z takim modelem, w którym państwo zwalcza religię, jest państwem ateistycznym (ZSRR). Model hitlerowski - podporządkowanie kościoła katolickiego i kościołów protestanckich władzy hitlerowskiej. Kościoły te formalnie cieszyły się w III Rzeszy uznaniem i wolnością, a w rzeczywistości poprzez odpowiedni dobór kadr na biskupów kształtowano właściwą postawę kościoła katolickiego wobec reżimu.

3. Państwo autorytarne (model włoski) - były to państwa wyznaniowego „sojusz tronu z ołtarzem”, były to państwa o uprzywilejowanej pozycji kościoła katolickiego, wynikało to z tego, że w krajach tych kościół obok armii ziemiaństwa był filarem kontrrewolucji prawicowej.

Klasyfikacja państw ze względu na stosunek do kościołów:

1. Ze względu na zasady ustrojowe państwa (tzw. kryterium merytoryczne):

• Wyznaniowe - występowało we wszystkich kręgach kulturowych, związane jest ono z tzw. monizmie (ujednolicenie władzy państwowej i religijnej). Monizm jest elementem despotii (taki system, w którym władca jest jednocześnie głową religii państwowej). W państwie wyznaniowym oficjalnie uznaje się jedna jedyna religię za religię państwową. Państwo wyznaniowe w tej formie może mieć charakter państwa wyznaniowego tradycyjnego (wyznaniowość zamknięta), bądź państwa wyznaniowego otwartego. Pomiędzy tymi dwoma formami państwa tradycyjnego a otwartego istnieje wiele elementów wspólnych. Te elementy wspólne to: subwencjonowanie określonej religii z funduszy państwowych, co w przypadku państwa wyznaniowego tradycyjnego, prowadzi do dominacji i uprzywilejowania jednej religii. Drugim elementem wspólnym jest podniesienie (czy też uznanie) jednego z kościołów (czyli konkretnych obrządków) za kościół państwowy, oficjalny (w niektórych przypadkach, np. monarchii - za kościół dynastyczny). W państwie wyznaniowym tradycyjnym uznanie jednego z kościołów w drodze jednostronnej decyzji panującego. Czasami też jak w państwach katolickich (konfesyjnych) w drodze konkordatu. W przypadku państw wyznaniowych otwartych uznanie kościoła za oficjalny następuje z przyczyn historycznych, czasem społecznych, ale zawsze jest wynikiem uznania przez władzę szczególnej roli tego właśnie kościoła w systemie władzy państwowej.

• Świeckie

2. Ze względu na zasady formalne

• Konkordatowe

• Bez konkordatowe

Prawo wyznaniowe otwarte i zamknięte

Państwo zamknięte - określa dogmaty jaka religia jest słuszną religią;

• Inne są prześladowane lub traktowane w sposób niesprawiedliwy;

• Przejście na inne wyznanie z oficjalnego jest niemożliwe lub utrudnione;

• Na straży jedności wyznaniowej stoi prawo karne;

• Za konwersje wyznaniową grożą duże kary łącznie z karą śmierci

Państwo otwarte - państwo nie rości sobie kompetencji do określania zasad (dogmatyki) wiary, przeciwnie - gwarantuje poszanowanie wolności wszystkich wyznań, oparte na zasadach równości;

• Ze względów historycznych lub społecznych uznaje, że kościół/wyznanie w sposób najbardziej optymalny kształtuje lub realizuje pewien zespół postaw obywatelskich, które są ważne dla tego państwa;

• W ramach jednego wyznania występuje wyłącznie w islamie i to zarówno w wydaniu arabskim jak i niearabskim;

Islam

Arabski niearabski

• Arabia Saudyjska - Iran

• Zjednoczone Emiraty Arabskie - Afganistan

• Niemen - Pakistan

• Tatar - Sudan

Islamskie modele państwa świeckiego: Turcja, Egipt, Maroko

Irak

Egipt

Syria

Libia

Islamskie państwo nacjonalistyczne - Turcja, odrzuciła tradycyjny model islamu już po I wojnie światowej - Ataturk Pasta

W Europie nie występują państwa wyznaniowe zamknięte, istnieją otwarte:

1. Grupa oficjalne wyznanie - protestanckie obrządku luterańskiego:

• Dania 1530 r.

• Szwecja 1538 r.

• Norwegia 1905 r.

2. Grupa kościoła narodowego - istnieje kościół narodowy

• Zjednoczone Królestwo 1534 r. (Anglia) 1706 r.

• Grecja kościół prawosławny państwowy, wyznanie wpisane do dowodu osobistego

Państwo świeckie powstało w opozycji, nie ma jednego modelu państwa świeckiego. Model relacji w każdym z tych państw między państwem a kościołem a związkami wyznaniowymi może być kształtowany w 2 sposoby:

• Negatywny - to taki model, w którym żaden z kościołów ani wyznań nie cieszy się szczególną pozycją i nie odgrywa specjalnej roli. Nie ma kościoła i religii państwowej, oficjalnej.

• Pozytywny - to taki model, w którym istnieje oficjalnie przyjęta zasada równości wszystkich wyznań i kościołów wobec prawa.

Najbardziej powszechnymi, występującymi systemami regulacji stosunków państwo-kościół związki wyznaniowe jest model separacji, czyli oddzielenia państwa od kościoła. W zależności model:

• Negatywny

• Pozytywny

System spotykany w trzech wydaniach:

1. Jako system separacji koordynowanej, występujący np. w Niemczech;

2. System separacji czystej, występujący w USA;

3. System separacji wrogiej, występujący w 2 ujęciach:

• Model francuski

• Model sowiecki

Geneza separacji (separatyzmu)

Idea oddzielenia kościoła od państwa wywodzi się z odrodzenia przede wszystkim jako postulat:

• Oddzielenie władzy świeckiej od kościelnej

• Ochrony religii przed przemocą władzy świeckiej

Pierwsze dokumenty separacji powstały w Anglii w I połowie XVII w. i związane były z ruchem kongregacjonalistów (zwolennicy gmin chrześcijańskich niepodlegających władzy kościoła anglikańskiego). Założyli I kolonię amerykańską wśród kongregacjonalistów jedynym źródłem postępowania wyznaczającymi działalność w życiu była Biblia (statek Mayflower 1620). Model teokratyczny.

Drugi nurt separatyzmu był głoszony przez Johna Miltona („Raj utracony”). W okresie rewolucji angielskiej sformułował postulat dobrowolności przynależności do kościoła (w nawiązaniu do św. Augustyna), że państwo które nie jest oparte na zasadach religii, a przede wszystkim na Prawie Bożym, takie państwo jest państwem antychrysta w związku z tym nie powinno funkcjonować, ale skoro już funkcjonuje to przynajmniej niech każdy decyduje o tym do którego kościoła chce należeć. Oznaczało to, że m. w bardzo niewyraźny sposób wskazywał na to, że kościoły powinny mieć charakter stowarzyszeń czyli mieć charakter dobrowolny

Na kontynencie europejskim na przełomie XIX / XX wieku zaczęto głosić koncepcje nie tylko rozdzielenia władzy państwowej od kościelnej, ale też uniezależnieniem tych dwóch podmiotów. Głównym postulatem liberalnych protestów głoszących tę koncepcję było stwierdzenie, iż nie powinien istnieć żaden kościół urzędowy (państwowy), zaś religia jest ściśle prywatną sprawą każdego człowieka. Postulaty te bardzo szybko znalazły swoje uznanie w oczach liberalnych katolików. Ks. Dupanlup, ks. Mortalambert, ks. Lemmanaise, od roku 1830 pod wpływem Wielkiej Rewolucji Francuskiej zaczęli podważać zasadę nieomylności papieża wskazując, iż istotnym elementem religii katolickiej powinna być nie tylko zasada rozdziału kościoła od państwa ale również wolność słowa, druku, wyrażania poglądów, a więc kościół oficjalny miał być pluralistyczny ich zdaniem.

Odpowiedzią na postulaty separatystów była encyklika Grzegorza XVI „MINORI VOS” odrzucił ich postulaty twierdząc, iż są one sprzeczne z doktryną kościoła! W odpowiedzi na to wspomniani księża, że skoro kościół oficjalnie ich potępia, należy związać się z państwem. W ten sposób w połowie XIX wieku w środowisku liberalnych katolików narodziła się koncepcja, której główne hasło brzmiało: „Wolny kościół w wolnym państwie”. Do starcia między tą koncepcją a kościołem oficjalnym (papieżem) doszło w latach 1869-1871 na soborze watykańskim pierwszym - sobór watykański I nie został zamknięty, dlatego trwał on do lat 60. XX wieku, czyli nie ma w latach 60. XX wieku soboru watykańskiego II. Na soborze watykańskim I pod wpływem konfliktu papież wygłosił dogmat o nieomylności papieża chcąc ratować resztki honory:

• 
  Kwestie moralne

• Kwestie ideologiczne

W połowie XVII wieku po raz I pojawia się koncepcja wrogiej separacji nie tylko państwa i kościoła, ale także państwa wrogiej religii jako takiej, czyli państwa ateistycznego.

Powszechnie przyjmuje się, że twórcą tej koncepcji był Villan Ruggerd, który w 1644 roku stwierdził iż państwo jest tworem całkowicie świeckim i w związku z tym w swym postępowaniu nie może się kierować ideami głoszonymi przez prywatne stowarzyszenia, którymi są kościoły.

Powszechnie przyznaje się, że koncepcje Ruggero legła u podstaw koncepcji liberalizmu świeckiego głoszonego przez Johna Lock'a, który przyjmuje się, iż religia będąc sprawą prywatną, wymaga tej ochrony jaką (posiada) objęty jest obywatel wyznający.

Gwarancje i wolność wolności wyznania

Wolność wyznania i sumienia jest jedynym z podstawowych praw wolnościowych człowieka, prawem wynikającym z jego wolności. Ma swoje źródło w przyrodzonej godności jednostki ludzkiej. Nie jest tylko kategorią polityczną, a tak było jeszcze do niedawna (około lat 50. XX wieku), kiedy uznawano, że wolność sumienia i wyznania to gwarancja konstytucyjna, przysługująca wyłącznie obywatelom, a więc będącą kategorią polityczną. Koncepcja kształtowała się dzięki podstawowym dokumentom, aktom prawnym o charakterze międzynarodowym. W pierwszej kolejności należy wymienić Powszechną Deklarację Praw Człowieka z 1949 roku, z której w artykule 14 wprost stwierdza się, iż źródło wolności sumienia i wyznania jest prawo naturalne. A zatem wolność ta nie wynika z woli prawodawcy (prawo pozytywne), ale ma swoje korzenie w naturze człowieka.

Drugim takim aktem prawnym jest Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych i Społecznych z 1966 roku.

Trzecim - Deklaracja w Sprawie Wyeliminowania Wszelkich Form Nietolerancji i Dyskryminacji z 1981 roku.

Wolność sumienia i wyznania (pojęcie) ma wiele synonimów, ale które nie zawsze stosuje się prawidłowo:

• Wolność religii

• Wolność wyznania

• Wolność myśli (sumienia i wyznania)

Pojęcie wolności sumienia i wyznania może być interpretowane dwojako:

• Wolność sumienia i wyznania utożsamiana jest z wolnością religijną i wyznania, a więc nie istnieje w tym pojęciu łącznik (junktim)

• Wolność sumienia jest czymś innym niż wolność wyznania:

• Wolność sumienia oznacza wewnętrzną aktywność człowieka odnosi się to pojęcie do indywidualnego światopoglądu człowieka, a więc określa indywidualnie relacje między wierzącym a Bogiem (określonych wartości - ateista)

• Wolność wyznania odnosi się do zewnętrznych przejawów kultu, określa bowiem ona wolność w głoszeniu, manifestowaniu i publicznym uprawianiu określonego kultu/religii. Niektórzy twierdzą, że wolność wyznania odnosi się do czynników (pojęć) psychofizycznych

Dwie formuły interpretacji wolności sumienia i wyznania

• Rozszerzająca - przyjmuje założenie, że pojęcie wolności sumienia i wyznania obejmuje także możliwość wyznawania, głoszenia i propagowania bezwyznaniowości (brak przynależności) albo ateizmu (odrzucenie idei kościoła).

• Węższa (zwężająca): głoszona również przez teologów kościoła również twierdzą, ze wolność wyznania i sumienia dotyczy jedynie sfery religijnej oznacza to, że dopuszczalne jest uznawanie przez to prawo wolnościowe głoszenie ateizmu, a tym bardziej ochrona takich poglądów. Wolność sumienia i wyznania odnosi się do wewnętrznych i zewnętrznych objawów religijności.

Zakres podmiotowy wolności sumienia i wyznania:

Podmiotowy zakres sumienia i wyznania

Indywidualne Kolegialne

Osoby pełnoletnie Osoby niepełnoletnie: Rodzina Związki wyznaniowe

• podmiotami pośrednio i kościoły
  do ukończenia 18 roku życia,
  przez rodziców

• bezpośrednio (10 rok życia)

Podmiotowy

Bierne: Czynne

- Instytucje organy i instytucje - Wykonują i korzystają
prawnych, których zadaniem wprost z wolności sumienia i
jest gwarantowanie i ochrona wyznania (wykres wcześniej)
wolności sumienia i wyznania

Przedmiotowy zakres

Wolność kościołów i związków wyznaniowych obejmuje:

• prowadzenie nabożeństw;

• powoływanie i prowadzenie instytucji charytatywnych;

• gromadzenie przedmiotów kultu, a także budowa obiektów służących odprawianiu nabożeństw;

• działalność publikacyjna, a w szerszym kontekście - wolność druku i wolność słowa;

• nauczanie religii oraz wybór miejsca do jej nauczania;

• kształcenie, desygnowanie, mianowanie, wybieranie kapłanów oraz osób odpowiedzialnych za uprawianie kultu zgodnie z zasadami danej religii oraz utrzymywanie łączności z ośrodkami zagranicznymi określonego kościoła i związku wyznaniowego (jeśli taki istnieje)

Specyficzny zakres tej wolności wynika z postanowień Soboru Watykańskiego II i dotyczy kościoła katolickiego. Deklaracje soborowe mają charakter postulatywny, jednak że w krajach takich jak Polska są one realizowane. Są to :

• rządzenie się własnym wewnętrznym prawem (prawem kanonicznym);

• całkowita swoboda budownictwa sakralnego;

• wolność dostępu do środków masowego przekazu;

• prowadzenie działalności charytatywnej przez instytucje kościelne

Zakres przedmiotowy sumienia i wyznania w przypadku rodziny:

• rodzice i opiekunowie prawni mają prawo do kształtowania światopoglądu religijnego własnego dziecka bądź dziecka wychowywanego;

• rodzice i opiekunowie prawni mają prawo do wyboru szkoły zgodnej z własnymi przekonaniami religijnymi;

• rodzice i opiekunowie prawni mają prawo do domagania się nauczania religijnego w szkole zgodnie z ich światopoglądem (w tym kontekście państwo na podstawie artykułu 13 Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych i Społecznych - ONZ z 1966 roku - nie może zabronić tworzenia szkół prywatnych o charakterze wyznaniowym, a także nie może zakazywać nauczania religii w szkole publicznej). Pojawiła się interpretacja mówiąca, że państwo może zakazać nauczania, jeśli nauczanie takiej religii wiązałoby się z wydatkami rodziców.

Zakres przedmiotowy sumienia i wyznania. Katalog uprawnień jednostki:

• prawo do wolności myśli i sumienia;

• prawo do manifestowania swoich przekonań religijnych, zarówno prywatnie jak i publicznie;

• prawo do wstępowania i występowania z kościołów i związków wyznaniowych;

• prawo tworzenia nowych związków wyznaniowych;

• prawo do milczenia w kwestiach wyznaniowych

Przedmiotowy zakres wolności sumienia i wyznania w stosunku do niepełnoletnich:

• Konwencja Genewska zgodnie z artykułem 14 Konwencji o Prawach Dziecka, dziecko do 10 roku życia wykonuje swoje uprawnienia pośrednio, a więc przez rodziców, po ukończeniu 10 roku życia, dziecku przysługuje swoboda myśli i wolność sumienia, ALE z zachowanie prawa rodziców do ukierunkowania religijnego dziecka;

Gwarancje wolności sumienia i wyznania

Otóż gwarancje sumienia i wyznania można podzielić na:

• Bezpośrednie - to takie, które:

• Wynikają z norm prawnych, również międzynarodowych;

• Mają gwarancję konstytucyjną;

• Są trwałymi zobowiązaniami państwa, również o charakterze międzynarodowym;

• Rzecznik Praw Obywatelskich;

• Pośrednie - to są:

• Zasady prawne danego państwa;

• Rozwiązania instytucjonalne;

• Wolność osobistą i równość wobec prawa;

• Równouprawnienie kościołów i związków wyznaniowych;

• Separacja kościoła i państwa

Granice wolności sumienia i wyznania

Nie może z jednej strony naruszać dobra wspólnego, z drugiej zaś strony nie może stać w sprzeczności z prawami osób trzecich (nie może być tak że państwo pozwala aby rodzina katolicka urządzała łomot rodzinie żydowskiej, która mieszka bramę dalej).

Dobro wspólne - realizacja zasady wolności sumienia i wyznania doznaje ograniczeń z tytułu dobra wspólnego w sytuacjach:

1. Zagrożenia interesu publicznego;

2. Zagrożenia bezpieczeństwa państwowego i spokoju społecznego;

3. Ze względów zdrowotnych oraz moralności publicznej;

4. Wolność sumienia i wyznania doznaje ograniczenia ze względów na prawa osób trzecich, a także potrzebę ochrony ich wolności;

Historia idei wolności sumienia i wyznania.

Praktycznie problem polega na tym, że ta kategoria nie istniała aż do XVI wieku, z jednej strony bowiem we wczesnym średniowieczu istniały (z wyjątkiem pewnych koncepcji, które pojawiły się w XIV wieku, ale generalnie nie funkcjonował w wymiarze publicznym aż do XVI wieku). Silne były tendencje monistyczne mimo dualizmu, a z drugiej strony w późnym średniowieczu jedynym źródłem prawdy religijnej był kościół katolicki. Bez względu na to co się działo wewnątrz samego kościoła przyjmowano zasadę, że kościół wraz z władzą świecką strzeże czystości religii i eliminuje herezje. Miarą tego w jaki sposób nie realizowano zasady wolności sumienia wolności i wyznania był fakt, iż heretyków spotykały gorsze prześladowania niż na przykład Żydów czy muzułmanów. W XIV wieku pojawiły się poglądy, które wskazywały iż odmienne przekonania religijne nie mogą być podstawą prześladowań. Postulaty te sformułował jako pierwszy Marsyliusz z Padwy, zaś twórczo rozwinął Paweł Włodkowic. Otóż Włodkowic na Soborze w Konstancji w latach 1414-1418 podkreślił, że odmienności religijne istnieją i istnieć będą. Zadaniem kościoła jest nie nawracanie siłą, ale pokojowa misja i przekonywanie do włączenia się w kościół powszechny bądź powrotu na jego łono. Jednakże działalność misyjna kościoła może dotyczyć tylko sfery duchowej i religijnej, Włodkowic bowiem wskazał, że innowierca musi mieć zagwarantowaną nietykalność cielesną i majątkową. Wyrazem tej wolności sumienia i wolności była konfederacja warszawska z 1573 roku, która w przeciwieństwie do wielu innych pokojów religijnych w Europie gwarantowała równouprawnienie i wolność religijną wszystkim uczestnikom (w rozumieniu oczywiście kościołów) konfederacji. W rok 1658 nastąpiło wygnanie Arian z Polski (koniec Polskiego modelu wolności religijnej), a w roku 1668 wprowadzono kary za odstępstwo od katolicyzmu.

Inaczej ten model wyglądał na zachodzie. Tam nie było modelu tolerancyjnego i nie zmieniła tego nawet reformacja. Zasada wolności religijnej nie była realizowana. Czyli od 1578 roku, a reformacja nie zmieniła tego, bowiem była tak samo nietolerancyjna jak kościół. Na dodatek wyznania reformowane były powiązane z państwem. Co powodowało, ze stały się instrumentem budowy absoluty zmów, w szczególnie w kręgach protestanckich. Po raz pierwszy postulat wolności religijnej pojawia się w Anglii, w okresie rewolucji (I połowa XVII wieku) i z jednej strony została ona zrealizowana przez grupę dysydentów skupionych wokół Rogera Williamsa, którzy założyli kolonię Rode Island i w 1663 roku przyjęli konstytucję gwarantującą wolność wyznania, a z drugiej strony pojawia się w pracy Johna Lock'a „Listy o tolerancji”, w nich to Lock pod wpływem Spinozy po raz pierwszy formułuje zasadę, że religia jest naturalnym prawem człowieka, w które państwo nie może ingerować.

Przełomem w przypadku tej wolności wyznania jest:

• Rewolucja amerykańska, która już w Konstytucji, a następnie w pierwszej poprawce, wskazała iż USA nie będzie ani religii ani kościoła oficjalnego i wprowadzała zakaz prześladowań z wyjątkiem Indian, czarnych i katolików;

• Rewolucja francuska, choć tutaj mimo zadeklarowanej wolności religijnej w rzeczywistości dążono do utworzenia państwa świeckiego wrogiego religii;

Dopiero XIX wiek, reforma i powstanie kościoła katolickiego zaczęto traktować to nie jako prawo ale jako wolność konstytucyjną.

Państwo a związki wyznaniowe w modelu powiązania

Relacja między związkami wyznaniowymi a w szczególności kościołem, może się przejawiać dwojako:

• System powiązania - mamy:

1. Model podporządkowania:

• Cezaropapizm -

• Papalizm (papo cezaryzm, teokracja);

• Jurysdykcjonalizm (zwierzchnictwo);

2. Model współpracy:

• Systemy konkordatowe;

• System separacji

Cezaropapizm istnieje od początku uznania chrześcijaństwa. Chrześcijaństwo zostało uznane na dwa etapy:

• I etap - edykt cesarza Galeriusza (312 rok)

• II etap - Konstatntyn Wielki - edykt mediolański (313 rok) po raz pierwszy uznawał chrześcijaństwo za jedna z religii państwowych - nastąpiło równouprawnienie chrześcijaństwa.

Dopiero edykt Teodozjusza z 380 roku uznawał chrześcijaństwo za jedyną religię w cesarstwie, co więcej uznawał ją za religię oficjalną. Jednocześnie zarówno we Wschodnim jak i Zachodnim Cesarstwie, cesarze bardzo niechętnie chcieli się pozbywać swoich przywilejów względem Kościoła. Cesarz bowiem zarówno na wschodzie jak i na zachodzie miał prawo:

• Zwoływania soborów

• Zwoływania synodów

• Obsadzanie stanowisk kościelnych

Ten system na zachodzie to wczesne wydanie cezaropapizmu skończył się wraz z upadkiem Cesarstwa Zachodniego (w 476 roku). Inaczej to wyglądało w Bizancjum (IX-X wiek), w Cesarstwie Wschodnim dochodziło co chwila do wielkich konfliktów religijnych, a w konsekwencji politycznych. Tym samym cesarze już nie tylko utrzymali te przywileje, o których wspomnieliśmy, ale rozszerzyli je przede wszystkim o możliwość ingerowania w sprawy dogmatyczne. Wynikało to z faktu , że cesarz był formalnie głową kościoła, dlatego przysługiwał mu tytuł basileus (wszechwładca), w konsekwencji Kościół Wschodni stał się częścią aparatu państwowego. Od roku 533 nic nie mogło się zdarzyć w kościele bez zgody cesarza. Dlatego też, mówi się często o:

• Monizmie bizantyjskim

• Teokracji bizantyjskiej

• Despotii bizantyjskiej - gdzie kościół był tylko instrumentem w rękach cesarza.

Na zachodzie idea cezaropapizmu odrodziła się w dwóch postaciach:

• Frankoński

• Ottoński (niemiecki)

W przypadku cezaropapizmu frankońskiego mamy do czynienia z sytuacją w której król albo cesarz ingeruje wprost w sprawy kościelne poprzez:

• Nadawanie beneficjów (forma darowizny na rzecz kościoła);

• Obsadzanie stanowisk kościelnych;

• Administrowanie diecezjami;

Ten specyficzny model relacji państwo frankijskie narodził się w połowie VIII wieku i zaczął mieć szczególne znaczenie po utworzeniu przez Karolingów w 754 roku utworzyli państwo kościelne. Dało im to prawo akceptowane przez papieży do kształtowania materii kościelnej. Inaczej wyglądał cezaropapizm ottoński (niemiecki). Ma dwa wymiary. Z jednej strony bowiem królowie niemieccy tak jak Otton I, Otton II i po kolei wszyscy funkcjonowali na obszarze Rzeszy w sposób zbliżony do modelu frankońskiego. Król Niemiec miał również prawo obsadzania stanowisk kościelnych, nadawania beneficjów jak również nadzoru nad funkcjonowaniem diecezji czy lokalnych episkopatów (Rzesza od początku ma charakter federacji). Od czasów Ottona I królowie niemieccy byli cesarzami (to byli cesarze rzymscy), odnawiając cesarstwo, królowie niemieccy rościli sobie pretensje do zwierzchnictwa nad całym kościołem powszechnym (na zachodzie). Tym samym między rokiem 962 a 1056 żaden papież ani żaden biskup na obszarze cesarstwa nie został obsadzony bez zgody cesarza.
W przypadku biskupów obowiązywała zasada inwestytury świeckiej, a więc obsadzania przez cesarza konkretnej diecezji i konkretnego stanowiska w przypadku zaś papieży, cesarz wysuwał kandydatów na tą godność. Odpowiedzią na cezaropapizm jest papalizm, papo cezaryzm, teokracja.

Odpowiedzią na cezaropapizm jest papalizm, papo cezaryzm, teokracja. To jest teoria nadrzędnej władzy kościoła nad państwem. Początkowo pojawiała się jako postulat dwóch równych sobie władz, a więc świeckiej i duchownej i wzajemnej między nimi współpracy. Ulega jednak zaostrzeniu w okresie walki o inwestyturę, a następnie o „dominum mundim” (panowanie nad światem). To wówczas w dokumentach papieskich pojawiają się sformułowania, iż nie istnieje na świecie żadna władza, która nie jest podporządkowana papieżowi. W drodze budowy „państwa bożego” Opatrzność posługuje się tylko jedną ręką, którą jest papież i ta jedna ręka kreuje i obala królów. W ramach papo cezaryzmu pojawiają się dwie teorie:

1. Teoria bezpośredniego podporządkowania. W zakresie bezpośredniego podporządkowania uznawano, że:

1. Dana jest bezpośrednio od Boga;

2. Wszyscy władcy panują dzięki łasce bożej, dzięki za pośrednictwem papieża;

3. Kościołowi przysługuje prawo inwestytury ;

4. Władza świecka jest pomocnicza względem Kościoła;

5. Papież decyduje w świecie chrześcijańskim o wojnie, pokoju i podziale świata;

2. Teoria pośredniego wpływania. Wskazywano, że:

1. Kościół tylko w pośredni sposób ma wpływ na rzeczywistość;

2. Realizuje swoje zadania tylko poprzez władców;

3. Kościół może mieć również wpływ poprzez (koncepcja XX wieczna) demokratyczne wybory - postulat chadecji

Teoria pośredniego wpływu papieża na władzę świecką sprowadza się do stwierdzenia iż:

1. Następuje takowa przez władców (czyli papież nie ma już wprost, ale przez monarchów);

2. W XX wieku uznano, że wpływ kościoła, władzy papieskiej na władzę świecką może nastąpić przez partie polityczne (geneza chadecji)

3. Obecnie (od soboru watykańskiego II) uznaje się, iż Kościół, władza papieska mogą dokonywać oceny, mają prawo do oceny określonych zjawisk społecznych i politycznych z punktu widzenia moralności i nauki chrześcijańskiej.

Jurysdykcjonalizm (zwierzchnictwo)

Swoją genezę bierze ze średniowiecza, w którym zarówno strona kościelna jak i strona świecka co róż narzucały albo próbowały narzucić swoją zwierzchność. Zwierzchność oznacza sprawowanie władzy nad zachowującym w większym lub mniejszym stopniu autonomię Kościoła, który jest traktowany jako byt odrębny.

Legiści (prawnicy związani z odradzającą się monarchią średniowieczną, stanowili oni zaplecze nowoczesnych monarchii stanowych - w kontekście średniowiecznym - sami zaś wykształceni w prawie rzymskim dążyli do stosowania wprost zasad rzymskiego cesarstwa. W stosunku do Kościoła sformułowali trzy postulaty:

1. rex imperator in regro suo - król jest cesarzem w swoim królestwie;

2. rex papae in regro suo est - królowi przysługuje zwierzchność nad kościołem lokalnym;

3. nulla potestas sine Deo - zwierzchność supremacji (jurysdykcjonalizmu)

Jurysdykcjonalizm posiadał dwa oblicza. Z jednej strony ograniczał się do państw tradycyjnie katolickich, z drugiej strony od XVI wieku można mówić o jurysdykcjonaliźmie protestanckim. Jurysdykcjonalizm protestancki miał swoje źródło w dwóch zasadach religijnych głoszonych przez Lutra i Kalwina:

1. Całkowite odrzucenie władzy papieskiej - oznaczało to iż myśliciele protestanccy uznawali jedynie władcę za suwerena, w ten sposób ukształtowała się niemiecka koncepcja terytorializmu;

2. Odrzucenie kapłaństwa hierarchicznego - zostaje zespół wolnych gmin protestanckich, czyli zborów; naturalnym zwierzchnikiem był król do niego należało sprawowanie sprawiedliwości;

Dla rozwoju jurysdykcjonalizmu protestanckiego istotne znaczenie posiadały dwa akty prawne:

1. Pokój augsburgski - z 1550 roku - przewidywał trzy zasadnicze elementy tworzenia nowego porządku religijnego:

1. Ius reformandi - co oznaczało prawo władców świeckich do przyjęcia wyznania reformowanego

2. Zasada Cuius regio, eius religio - co oznaczało, że poddani musza być tego samego wyznania co władca;

3. Prawo władców świeckich do zawierania porozumień o charakterze polityczno religijnym

2. Traktat westfalski - z 1648 roku - wprowadził równouprawnienie katolików, luteran i kalwinów na terenie Rzeszy, a także absolutne prawo zwierzchności dla książąt i władców terytorialnych.

Jurysdykcjonalizm

reformowany katolicki

1. Terytorializm gallikanizm

2. Supremacja skandynawska józefinizm

3. Anglikanizm terezjanizm

Jurysdykcjonalizm protestanckim włada ma uprawnienia do ingerowania „w prawa święte”, oznaczało to zwierzchnictwo wyznaniowe państwa.

Supremacja czyli jurysdykcja protestancka to prawa władcy dotyczące rzeczy świętej. Nie ma uprawnień do określania zakresu religii ani wskazywania na prawdy teologiczne. Jego zadaniem jest ochrona kościoła i religii katolickiej utrzymania przywilejów kościelnych. W supremacji katolickiej władca dąży do odizolowania kościoła lokalnego od powszechnego. Czyni to na przykład poprzez zakaz korespondencji z Rzymem bez udziału kancelarii królewskiej a także ograniczeniu w obowiązywaniu encyklik i bul papieskich na terenie królestwa bez wcześniejszej zgody monarchy.

Supremacja katolicka to zwierzchnictwo rozdziałowe nad kościołem. Istotne znaczenie w supremacji katolickiej posiadało uprawnienie władców do określenia wielkości i zakresu majątku nieruchomego Kościoła. Władcy bowiem uznawali, że to oni są rzeczywistymi właścicielami dóbr i beneficjów kościelnych, Kościół zaś posiada je tylko z łaski króla, która zawsze może być cofnięta. Tym samym w supremacji katolickiej doszło do uzależnienia politycznego jak i materialnego od monarchów.

Separatyzm

Model amerykański - separacja czysta w USA od początku ich istnienie ze względu na różnorodność religijna a od XIX wieku na różnorodność etniczna, narodowościową, przyjęto model rozdziału oparty o oddzielenie interesów osób cywilnych i grup społecznych od interesów grup religijnych. W Stanach Zjednoczonych od momentu uzyskania niepodległości uznano, za konieczny rozdział kościoła od państwa przy jednoczesnym zagwarantowaniu wolności sumienia i wyznania.

Konstytucja amerykańska z 1787 roku nie wprowadzała żadnych regulacji odnoszących się do tej kwestii z wyjątkiem jednej szczególnej, a mianowicie konstytucja zakazywała tak zwanego „testu religijności” przy obsadzaniu stanowisk administracji federalnej i stanowej. Dopiero Pierwsza poprawka do konstytucji z 1789 roku wprowadzała zasadę, że żadna religia ani żaden kościół nie mogą być w Stanach Zjednoczonych uznane za oficjalne, jednocześnie gwarantowano swobodę praktyk religijnych z jednym wyjątkiem - Żydów i Katolików. Dopiero w 1868 roku w drodze Czternastej poprawki do konstytucji rozciągnięto te zasady na całe Stany Zjednoczone i na wszystkie grupy religijne i etniczne. Amerykanie swój system ukształtowany w drodze interpretacji konstytucji przez Sąd Najwyższy nazywają „Murem Separacji”. Jego elementami są:

1. Zakaz nauczania religii w szkołach publicznych;

2. Zakaz pełnego dotowania (częściowe zwolnienia podatkowe - tak) przez państwo szkół wyznaniowych;

3. Kościoły i związki wyznaniowe to stowarzyszenia prawa prywatnego;

Jednocześnie separacja amerykańska jest oparta o obecność religii w życiu publicznym, przy jednoczesnym braku religii publicznej.

Separacja wroga wobec kościoła i religii:

• Francuski - sięga rewolucji, gdzie Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789 roku wprowadza zasadę wolności religijnej, równość wobec prawa wszystkich wyznań, zakazu prześladowań religijnych. Rozpoczęły walkę z kościołem, przejawem której były 3 elementy:

• Nacjonalizacja majątków kościelnych;

• Zakaz ślubów zakonnych, który uderzał w kongregacje;

• Konstytucja cywilna klerów z grudnia 1789 roku. Jest uznawany za szczególnie wrogi Kościołowi, gdyż:

• Zakazywał kontaktów ze Stolicą Apostolską

• Nakazywał duchownym składać przysięgę na wierność konstytuancie (władzą francuskim), a od 1791 roku na wierność konstytucji;

• Nadanie duchownym statusu urzędników państwowych;

• Reorganizacja Kościoła francuskiego zgodnie z nowym podziałem administracyjnym kraju (83 departamenty);

• Państwo obsadzało stanowiska kościelne;

• Sowiecki - od 1918 roku prowadzono regularną walkę z religią i kościołem prawosławny. W styczniu 1918 roku uchwalono ustawę o rozdziale kościoła i panstwa która wyposażono w stosowne dekrety wprowadzające:

• Delegalizacje hierarchii kościelnej;

• Skasowano majątki kościelne;

• Zakazano nauczania religii;

• Wprowadzono instytucje „dwudziestek”

Jednocześnie w 1919 roku zakazano nauczania religii przez rodziców, a w 1920 roku ustawowo uznano kapłanów wszystkich wyznań za pasożytów (pozbawionych praw) - liszeniec. Dekret z 1928 roku zakazywał funkcjonowania na terenie ZSRR wszelkich stowarzyszeń o charakterze religijnym a jednocześnie konstytucja stalinowska z 1936 roku wprowadzając zasadę wolności sumienia i wyznania, gwarantowała całkowitą wolność propagandy ateistycznej. W związku sowieckim przez dziesiątki lat przyjmowano założenie, że wolność sumienia i wyznania jest prawem obywatelskim a jako taka jest ściśle limitowana przez prawodawcę. Tym samym uznawano, że nie jest ona elementem prawa natury i nie przynależy do naturalnej godności osoby ludzkiej. Mimo, że Związek Sowiecki nie był krajem oficjalnie ateistycznym, to obowiązywał w nim system ateizmu państwowego a niektórzy wręcz twierdzą, że ZSRR był krajem religijnym, którym religia był ateizm.

W 1792 roku we Francji nastąpiło nasilenie polityki ateizacyjnej w drodze, której zakazywano na przykład zgromadzeń publicznych o charakterze religijnym. Promowano zgromadzenia areligijne, promowanie haseł ateistycznych, publiczne ataki na religię.

Okres rządów Napoleona to okres pacyfikacji stosunków z Kościołem, czego wyrazem był konkordat napoleoński. Konkordat napoleoński jest ważny bo:

1. był to pierwszy konkordat republikański, zawarty przez republikę a nie monarchię, pierwszy konkordat zawarty przez państwo kapitalistyczne;

2. jednocześnie był to pierwszy konkordat, w którym wyraźnie wprowadzano dwie grupy uprawnień:

• korzystne dla państwa;

• korzystne dla Kościoła;

Dla kościoła był ważny dlatego, iż:

• odnawiał łączność Francji ze stolica apostolską;

• uznawał tradycyjną, historyczną rolę katolicyzmu we Francji, a co za tym idzie szczególną pozycję katolicyzmu we Francji;

• gwarantował powrót wygnanym duchownym;

• ustalał w sposób jasny i precyzyjny zasadę obsady stanowisk kościelnych;

Przetrwał do 1901 roku, a ostatecznie został zerwany w roku 1905 przez rząd Republiki Francuskiej. Do obecnego czasu Francja nie posiada konkordatu. Stanowisko kościoła katolickiego i stanowisko innych wyznań jest regulowane ustawowo, najbardziej jaskrawym przykładem separacji wrogiej we Francji była uchwalona w 1905 roku ustawa o rozdziale kościoła i państwa złagodzona dopiero w 1958 roku, po dojściu do władzy generała De Gouile. Generalnie kościoły i związki wyznaniowe we Francji, mają osobowość cywilno prawną przy jednoczesnej możliwości fundowania szkół wyznaniowych. W szkołach prywatnych i w szkołach wyznaniowych dopuszcza się nauczanie religii jednocześnie, w szkołach publicznych występuje całkowity zakaz propagandy religijnej i używania symboli religijnych.

Separacja skoordynowana - jest to separacja współpracująca. Ojczyzną separacji skoordynowanej są Niemcy po I wojnie światowej. Zasada separacji skoordynowanej sprowadza się do:

1. Poszanowania autonomii kościołów;

2. Współdziałania państwa i Kościoła na rzecz dobra człowieka;

W tym systemie Kościoły mają charakter korporacji prawa publicznego, przy jednoczesnym braku Kościoła oficjalnego. Autonomia kościołów i związków wyznaniowych dotyczy przede wszystkim ich spraw wewnętrznych a także, specyficznej organizacji i sposobów działalności. Stosunki między państwem a kościołami regulowane są w drodze dwustronnych umów, ze szczególnym uznaniem dla pozycji i roli kościoła rzymskokatolickiego. W systemie tym możliwe jest zawarcie konkordatu przez państwo jak i konkordatów przez poszczególne państwa związkowe (konkordat mają Niemcy, a jednocześnie osobno Bawaria jako land katolicki)

Stosunki wyznaniowe w Polsce Ludowej (w PRLu), konkordat z 1993( postanowienia, geneza i wejście w życie)

Socjalizm arabski przedstawiciel Naser, grupa polityczna Baas'y.

Tylko w tym był nieomylny

---