"Ludzie bezdomni" Stefana 呕eromskiego
"Ludzie bezdomni" to pi膮ta ksi膮偶ka Stefana 呕eromskiego. Pisa艂 ja w latach 1898-1899, ale wykorzysta艂 w niej do艣wiadczenia i obserwacje ca艂ego dotychczasowego 偶ycia.
Budulec 偶yciorysu Joasi stanowi艂y wspomnienia 呕eromskiego z: dzieci艅stwa w zbiednia艂ej rodzinie szlacheckiej ze wsi Strawczyn, nauki w kieleckim gimnazjum, okresu tu艂aczki po cudzych domach, kiedy po 艣mierci rodzic贸w musia艂 zarobi膰 na 偶ycie korepetycjami.
Atmosfer臋 konspiracji w w膮tkach Wiktora Judyma i Korzeckiego pozwoli艂y mu tak dobrze odmalowa膰 do艣wiadczenia wyniesione z nauki w Szkole Weterynaryjnej w Warszawie (1886 r.), kiedy to wsp贸艂tworzy艂 intensywne 偶ycie ideowe 贸wczesnej m艂odzie偶y i dziesi臋膰 lat p贸藕niej uczestnictwo w konspiracyjnych wieczorach organizowanych przez PPS (m.in. ukrywa艂 w swoim mieszkaniu Pi艂sudskiego, by艂 艣ledzony i aresztowany).
Cisy s膮 wiernym portretem Na艂臋czowa roku 1890, kiedy to pracowa艂 tam jako guwerner.
Doktor Judym ma sw贸j pierwowz贸r w Wiktorze Tomaszu Janiszewskim, lekarzu stacji klimatycznej w Zakopanem.
,„Starcy” (dyrektor, administrator, kasjer i plenipotent sanatorium w Cisowie) to cz臋艣ciowo osoby z kierownictwa zak艂adu w Na艂臋czowie, a cz臋艣ciowo ludzie z zarz膮du Muzeum Polskiego w Rapperswilu, gdzie pisarz pracowa艂 w latach 1894-1896.
Inne postacie powie艣ci te偶 maj膮 swoje pierwowzory: — Korzecki to Edward Abramowski (ideolog sp贸艂dzielczo艣ci w Polsce), — Joasia to Oktawia Rodkiewiczowa (od 1892 r. 偶ona 呕eromskiego).
Materia艂u do cytowanego w pami臋tniku Joasi listu Wac艂awa dostarczy艂 list przes艂any z zes艂ania przez przyjaciela pisarza, Wac艂awa Machajskiego.
Fabryka cygar to zak艂ad Br眉hna przy ulicy Krochmalnej w Warszawie.
呕eromski odwiedza艂 D膮brow臋 G贸rnicz膮, by m贸c opisa膰 warunki 偶ycia i pracy robotnik贸w Zag艂臋bia, prosi艂 te偶 paryskich znajomych o dok艂adne informacje na temat domu noclegowego Chateau Rogue.
Pisarz bardzo dok艂adnie przygotowywa艂 si臋 do pisania utworu, kt贸ry w efekcie stanowi efekt pasji poznawczej i pozytywistycznych przekona艅, 偶e praca pisarska musi 艂膮czy膰 si臋 z rzeteln膮, naukow膮 nieomal penetracj膮 spo艂ecznej rzeczywisto艣ci i w艂asnych przekona艅.
Wydana w grudniu 1899 r. powie艣膰 przyczyni艂a si臋 do powrotu problematyki spo艂ecznej i narodowej w polskiej literaturze.
„Ludzie bezdomni” przynie艣li 呕eromskiemu pozycj臋 „duchowego wodza pokolenia”. Sta艂 si臋 wielkim autorytetem moralnym dla wsp贸艂czesnych. Wywar艂 bezpo艣redni wp艂yw na spos贸b my艣lenia i 偶ycia m艂odych ludzi z pocz膮tk贸w XX w.
艢wiat przedstawiony powie艣ci
Akcja rozgrywa si臋 w wielu miejscach: Pary偶u, Szwajcarii, Wiedniu, Warszawie, Cisach oraz Zag艂臋biu. Poprzez wspomnienia Joasi Podborskiej przenosimy si臋 do Kielc, G艂ogowa, Krawczyska i M臋karzyc („Zwierzenia”). Poprzez list Wac艂awa do siostry - a偶 na Syberi臋.
Bohaterem zbiorowym s膮 mieszka艅cy dzielnic n臋dzy w Warszawie i Zag艂臋biu oraz wie艣niacy z Cis贸w.
Na tym tle umiejscowi艂 呕eromski inteligencj臋:
Joann臋 Podborsk膮 (nauczycielk臋), Tomasza Judyma (lekarza) oraz Korzeckiego (in偶yniera).
Na dalszym planie znajduj膮 si臋 lekarze warszawscy (dr Czernisz, 呕yd dr Chmielnicki) oraz dyrektor Kalinowicz.
Inteligencja dzieli si臋 na dwie grupy:
- ludzi pochodzenia szlacheckiego (pisarz obci膮偶a ich odpowiedzialno艣ci膮 za krzywdy, kt贸re ich przodkowie wyrz膮dzili ludowi),
= z pochodzenia ch艂op贸w, kt贸rzy dzi臋ki ci臋偶kiej pracy uzyskali wykszta艂cenie (呕eromski przyznaje im naturalne prawo „czynnego uczestnictwa w awangardzie post臋pu”).
Problematyka powie艣ci i spos贸b jej przedstawienia
Tytu艂 powie艣ci sygnalizuje tematyk臋 utworu, jest wieloznaczny i wielofunkcyjny:
w dos艂ownym znaczeniu (oskar偶enie porz膮dku spo艂ecznego) wskazuje na bezdomno艣膰 bohater贸w:
- ludzi 艣wiata n臋dzy (偶yj膮 w norach i budach, a nie w domach);
- wydziedziczonej Joasi, kt贸ra nie ma w艂asnego k膮ta i 偶yje u obcych;
- Wiktora, kt贸ry tu艂a si臋 z rodzina po 艣wiecie.
W znaczeniu metaforycznym rozumiany by膰 mo偶e w kategoriach kwalifikacji moralnych, jako:
1) bezdomno艣膰 spo艂eczna ludzi, kt贸rzy opuszczaj膮 dom, bo umieraj膮 rodzice i zmuszeni s膮 i艣膰 dalej o w艂asnych si艂ach (Joasia) oraz tych, kt贸rzy dzi臋ki wykszta艂ceniu wznie艣li si臋 ponad poziom w艂asnego 艣rodowiska i 艣wiadomie je odrzucaj膮, ale nie mog膮 znale藕膰 miejsca w nowym (Judym);
2) bezdomno艣膰 pa艅stwowa i narodowa dzia艂aczy spiskowych, romantycznych pielgrzym贸w do wolnej ojczyzny (Leszczykowski, brat Joasi Wac艂aw, cz艂owiek przynosz膮cy bibu艂臋 Korzeckiemu, Korzecki);
3) bezdomno艣膰 w sensie egzystencjonalnym, obco艣膰 cz艂owieka w 艣wiecie, niemo偶no艣膰 pogodzenia si臋 ze z艂em, dekadentyzm, ostateczne odrzucenie 艣wiata w akcie samob贸jczym (Korzecki).
Jednocze艣nie „Dom” (zazwyczaj symbol rodziny, spokoju i stabilizacji) staje si臋 w powie艣ci 呕eromskiego znakiem oboj臋tno艣ci wobec krzywdy bli藕niego (mieszkanie Czernisza, Kalinowicza, Krzywos膮da) i pokus膮, kt贸r膮 nale偶y przezwyci臋偶y膰 („zakie艂kuje we mnie wysch艂e nasienie dorobkiewicza”).
„Ludzie bezdomni” to:
1) powie艣膰 psychologiczna - przedstawia stan my艣li i uczucia bohater贸w; pokazuje jak zmienia si臋 mentalno艣膰 cz艂owieka pod wp艂ywem prze偶y膰. Dla oddania stan贸w uczuciowych pisarz pos艂uguje si臋 symbolem;
2) powie艣膰 spo艂eczna - ukazuje panoram臋 wsp贸艂czesnego autorowi spo艂ecze艅stwa, pe艂nego kontrast贸w i konflikt贸w. 艢wiat ludzi bogatych oboj臋tnych wobec krzywdy spo艂ecznej, 艣wiat klas pracuj膮cych pe艂en n臋dzy i cierpienia, a co za tym idzie, zwyrodnienia i demoralizacji;
3) powie艣膰 prezentuj膮ca r贸偶norodne problemy filozoficzne (koncepcja cz艂owieka otwartego na wielo艣膰 uzupe艂niaj膮cych si臋 kierunk贸w humanizmu europejskiego. Odrzucenie pogl膮d贸w Schopenchauera, polemika z nitzschenizmem, obawa przed rewolucj膮);
- pogl膮dy Schopenhauera (istota ludzkiej egzystencji bezrozumny pop臋d niemo偶liwy do zaspokojenia, poczucie bezsensu 偶ycia, kontemplacja sztuki jako jedynej warto艣ci sta艂ej: t臋sknoty doktora Tomasza; motyw Wenus z Milo);
- pogl膮dy Nietzschego (kult 偶ycia, si艂y i t臋偶yzny biologicznej, nowa moralno艣膰 nadludzi: Judym o Karbowskim; Korzecki - cz艂owiek jedyn膮 miara dobra i z艂a);
- pogl膮dy Marksa (stosunki gospodarcze czynnikiem reguluj膮cym wszystkie procesy 偶ycia spo艂ecznego, konflikt mi臋dzy klas膮 pracuj膮c膮 a w艂a艣cicielami 艣rodk贸w produkcji, konieczno艣膰 spo艂ecznego przewrotu);
- motywy sokratejskie i plato艅skie (posta膰 Korzeckiego; poj臋cie dajmoniona; prawo do samob贸jstwa);
- motywy ewangeliczne (dyskusja u Kalinowicza: nakaz mi艂o艣ci bli藕niego i aposto艂owania).
Kompozycja
„Ludzie bezdomni” stanowi przyk艂ad realistycznej powie艣ci m艂odopolskiej 艂膮cz膮c elementy typowe dla r贸偶nych pr膮d贸w literackich:
1) realizm
- konkretno艣膰 miejsca i czasu akcji,
- wierno艣膰 przedstawienia szczeg贸艂贸w 偶ycia i jego t艂a,
- koncepcja cz艂owieka jako istoty spo艂ecznej (program 偶yciowy Judyma: praca organiczna i praca u podstaw),
- krytyczna prezentacja stosunk贸w spo艂ecznych
2) impresjonizm
- opisy przyrody (zbudowane z barwnych plam, eksponuj膮 gr臋 powietrza i 艣wiat艂a, s膮 zapisem ulotnego wra偶enia),
- psychika g艂贸wnych bohater贸w (ukazana nie jako wyra藕nie okre艣lona, zamkni臋ta struktura, ale jako ci膮g nastroj贸w, wra偶e艅 i sprzecznych nieraz stan贸w nie tworz膮cych logicznej ca艂o艣ci),
- kompozycja utworu (zbudowany z pojedy艅czych punkt贸w czasowych i odr臋bnych scen nie tworz膮cych 艂a艅cucha przyczynowo-skutkowego)
3) naturalizm
- opisy dzielnic n臋dzy w Warszawie i Sosnowcu (drobiazgowo艣膰 i podkre艣lanie brzydoty; eksponowanie biologicznego widzenia 艣wiata)
4) ekspresjonizm
- 艂膮czenie patosu, ekstatyczno艣ci i deformacji,
- gwa艂towne kontrasty,
- sk艂onno艣膰 do karykatury
5) symbolizm
- opis Wenus z Milo (t.1 rozdz.1) - rze藕ba podziwiana w paryskim muzeum; symbol rado艣ci i urody 偶ycia
- „Rybak” (t.1 rozdz.1) - obraz Puvis de Chavannes'a ukazuj膮cy krzywd臋 spo艂eczn膮,
- kwiat tuberozy (t.1 rozdz.8) - postawa i 偶ycie Karbowskiego; symbol bezu偶ytecznego pi臋kna,
- motyw krzyku pawia (t.II rozdz. 11) - powtarzaj膮cy si臋 dwukrotnie wrzask ptaka przera偶a Judyma 艣wiadomego swej bezradno艣ci w obliczu nieub艂aganej 艣mierci zabieraj膮cej dzieln膮 kobiet臋 (Ole艣 Daszewski ju偶 niebawem podzieli los „bezdomnych”),
- zako艅czenie utworu i jego tytu艂 - „rozdarta sosna” to symbol los贸w Judyma i Joasi, ich rozterek i cierpie艅.