Zjawisko sarmatyzmu charakterystyka na podstawie wybranych dzie艂 literatury簉okowej


Zjawisko sarmatyzmu charakterystyka na podstawie wybranych dzie艂 literatury barokowej

Sarmatyzm jest poj臋ciem z艂o偶onym. Okre艣la ono obyczajowo艣膰 oraz kultur臋 duchow膮 i umys艂ow膮 Rzeczpospolitej szlacheckiej od schy艂ku wieku XVI a偶 po czasy rozbioru. Z poj臋ciem tym kojarzy si臋 r贸wnie偶 swoisty spos贸b bycia, rubaszno艣膰, bujno艣膰 obyczaju, a tak偶e mentalno艣膰 polskiej szlachty. Sarmatyzm mo偶na r贸wnie偶 opisywa膰 w kategoriach ideologii szlacheckiej, ideologii, kt贸ra sankcjonowa艂a szczeg贸lne miejsce stanu szlacheckiego w spo艂ecznej strukturze Rzeczpospolitej.

Poprzez odwo艂ania do legendarnej Sarmacji, krainy staro偶ytnych S艂owian, szlachta uzasadnia艂a historyczne korzenie w艂asnego rodowodu, czu艂a si臋 spadkobierczyni膮 rycersko-ziemskich dziej贸w Polski i S艂owia艅szczyzny w og贸le. Stopniowo, w trakcie wieku XVII poj臋cie Sarmaty uto偶samia艂o si臋 z polskim szlachcicem, ziemianinem, gospodarzem. Podkre艣laniu polsko艣ci idei sarmackiej towarzyszy艂a niech臋膰 do cudzoziemszczyzny, do wszelkich element贸w obcych rodzinnemu obyczajowi. Niech臋膰 do cudzoziemszczyzny kszta艂towa艂a tak偶e has艂a tradycjonalizmu, gloryfikacji dawnych praw, obyczaj贸w, a tak偶e wyj膮tkowo艣ci polskiego ustroju pa艅stwowego. Szlachcic - rycerz by艂 obro艅c膮 z艂otej wolno艣ci, systemu spo艂eczno-pa艅stwowego, kt贸ry gwarantowa艂 mu uprzywilejowane miejsce w Rzeczpospolitej.

Ju偶 w wieku XVII w ideologii sarmackiej ujawni艂y si臋 has艂a mesjanistyczne, wspomagane i rozwijane przez Ko艣ci贸艂. Polska, a wi臋c rycerska szlachta, mia艂a odegra膰 szczeg贸ln膮 rol臋 w ca艂ej wschodniej Europie poprzez krzewienie idei chrze艣cija艅skich. Szlachcic - obro艅ca wiary, obro艅ca Naj艣wi臋tszej Marii Panny stawa艂 na stra偶y suwerenno艣ci chrze艣cija艅skiej Europy, strzeg艂 przed niebezpiecze艅stwem poga艅stwa i innowierstwa. Polska pe艂ni艂a w ideologii sarmackiej zaszczytn膮 rol臋 "przedmurza chrze艣cija艅stwa", najdalej na Wsch贸d wysuni臋tego bastionu Rzymu.

W drugiej po艂owie XVII wieku 偶ycie kulturalne i obyczajowe szlachty ulega艂o stopniowemu zwyrodnieniu. Pisarze p贸藕nego baroku, mi臋dzy innymi Wac艂aw Potocki, Wespazjan Kochowski, podj臋li zdecydowan膮 krytyk臋 wielu przejaw贸w 偶ycia szlacheckiego, akcentuj膮c zw艂aszcza nierealizowane przez ni膮 podstawowych zasad ideologii sarmackiej. Krytyce, podkre艣lmy to mocno, podlega艂a nie sama ideologia, ale w艂a艣nie odst臋pstwa od niej.

W wielu utworach p贸藕nobarokowych pojawia si臋 zagadnienie "przywilej贸w bez obowi膮zk贸w". Ideologia sarmacka w uj臋ciu pisarzy tego okresu daje bowiem szlachcie nie tylko ogromne przywileje w pa艅stwie, ale wymaga od niej r贸wnie偶 wielu obowi膮zk贸w. Wac艂aw Potocki w "Ogrodzie fraszek" przestrzega艂 szlacht臋 zar贸wno przed fa艂szywym korzystaniem z sarmackich przywilej贸w, jak r贸wnie偶 przed nierespektowaniem zada艅, jakie ta ideologia przed ni膮 stawia.

W wierszu "Veto albo nie pozwalam" gra s艂贸w 艂aci艅skich i polskich (veto - nie pozwalam, vae - biada) buduje sytuacj臋 ostrze偶enia:

"Powiada艂em ci nieraz, mi艂y bracie, 偶e to

Po polsku: nie pozwalam, po 艂acinie: veto.

Wiem. Niech偶e wedle sensu swego kto przek艂ada,

To b臋dzie z 艂aci艅skiego: vae, po polsku: biada.

Jakoby艣 rzek艂: biada to, gdy z艂y nie pozwala

Na dobre i tym s艂贸wkiem ojczyzn臋 rozwala.

殴le za偶ywasz, b臋karcie, wolno艣ci sekretu,

Powetuje膰 pokusa kiedy艣 temu wetu."

Postawa Potockiego posiada charakter reformistyczny, a nie antyszlachecki. Poeta i zarazem szlachecki ideolog broni za艂o偶e艅 sarmackiego wzorca spo艂ecznego, a krytyka dotyczy jedynie aktualnej jego realizacji. Poezja autora "Ogrodu fraszek" staje si臋 g艂osem obywatelskiego ostrze偶enia przed fa艂szywym, niezgodnym z dobrem og贸lnym i powszechnym, wykorzystywaniem z艂otej wolno艣ci.

Problematyk臋 sarmack膮 podni贸s艂 tak偶e Wac艂aw Potocki w "Transakcji wojny chocimskiej". Dzie艂o to nawi膮zuje do wzor贸w antycznego eposu: przedstawia przebieg przygotowa艅 do bitwy i sam膮 bitw臋 polsko tureck膮. Chocimska epopeja mia艂a s艂u偶y膰 apoteozie m臋stwa i dzielno艣ci polskiego rycerstwa-szlachty, a posta膰 wodza - hetmana Jana Karola Chodkiewicza urasta do rangi Sarmackiego Marsa - Boga Wojny.

Jednak i "Transakcji wojny chocimskiej" poeta analizuje niepokoj膮ce przemiany wewn臋trzne stanu szlacheckiego, prowadz膮ce do postaw sprzecznych z tradycj膮 rycersk膮. Oto szlachta powo艂ana do obrony Rzeczpospolitej przestaje by膰 skutecznym ramieniem zbrojnym pa艅stwa, korzystaj膮ca z licznych przywilej贸w, nie podejmuje historycznie j膮 obliguj膮cych powinno艣ci i obowi膮zk贸w.

Pesymizm obywatelskich refleksji pojawia si臋 tak偶e w "Moraliach" Wac艂awa Potockiego - pot臋偶nym, bo licz膮cym ponad 2100 utwor贸w, wzorowanych na "Adagiach" Erazma z Rotterdamu, cyklu poetyckim. "Czuj! Stary pies szczeka" - to poetycka wizja Polski okradanej, rozgrabianej, zubo偶anej przez obcych, jak i przez w艂asnych obywateli. Metafora gospodarskiego domu podkopywanego przez z艂odziei, zb贸jc贸w wkradaj膮cych si臋 do jego kom贸r, s艂u偶y dramatycznemu przedstawieniu niebezpiecze艅stwa upadku pa艅stwa. Zarazem jednak poeta w膮tpi w skuteczno艣膰 wszelkich dzia艂a艅 ostrzegawczych. Z艂o staje si臋 zbyt powszechne, aby czyjkolwiek g艂os m贸g艂 ocali膰 ojczyzn臋:

"Darmo szczeka stary pies, to b臋dzie mia艂 zyskiem,

呕e mu si臋 wr臋cz, albo te偶 dostanie pociskiem.

艢pi膮 wszyscy na obie uszy, jako w lesie,

Nikt nie wynidzie, nie wyj偶y - pies szczeka, wiatr niesie."

Pesymizm obywatelskiej i moralnej zarazem refleksji doprowadzi Potockiego do apokaliptycznej wizji Rzeczpospolitej, kt贸ra opanowana przez szatana zmierza ku samozag艂adzie. W wierszu "艢pi 艣wiat pijany winem" metafora narkotycznego-alkoholowego snu s艂u偶y wizji zbiorowo艣ci biernie poddaj膮cej si臋 dzia艂aniu si艂 zniszczenia i upadku.

Problematyka sarmatyzmu nie pojawia si臋 r贸wnie偶 w bogatej tw贸rczo艣ci Wespazjana Kochanowskiego. "Psalmodia Polska" pisana u schy艂ku XVII wieku kontynuowa艂a starotestamentowy wzorzec psalmu, a jednym z centralnych zagadnie艅 cyklu staj膮 si臋 rozwa偶ania o sarmackim narodzie i ustroju Rzeczpospolitej. Nie omijaj膮c spraw bolesnych i zdecydowanie negatywnych, Kochanowski prezentuje zarazem wizj臋 Polski-Sarmacji, jako warto艣ci zbiorowej, t艂umacz膮cej si臋 w planie metaforycznym.



Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Zjawisko sarmatyzmu - charakterystyka na podstawie wybranych dzie艂 literatury barokowej
Opracowania r贸偶nych temat贸w, Zjawisko sarmatyzmu - charakterystyka na podstawie wybranych dzie艂 lite
Zjawisko sarmatyzmu charakterystyka na podstawie wybranych
Wizerunek 艣mierci w literaturze, muzyce i filmie Om贸w zagadnienie na podstawie wybranych dzie艂 (2)x
Wplyw wojny na psychike dziecka. Omow problem na podstawie wybranych tekstow literatury polskiej i o
Obraz idealist贸w w 艣wiecie wykreowanym przez G Orwella Om贸w na podstawie wybranych dzie艂 autorax
Prezentacja Obraz powstania styczniowego na podstawie wybranych przyk艂ad贸w z literatury , malarstwa
Rola lektur w kszta艂towaniu charakter贸w postaci literackich Rozwa偶 problem na podstawie wybranych u
Rola lektur w kszta艂owaniu charakter贸w postaci literackich Rozwa偶 problem na podstawie wybranych ut
Na podstawie wybranych wierszy opisz zjawisko?kadentyzmu
gotowce7, Cz艂owiek i natura (przyroda) w literaturze polskiej, Cz艂owiek i natura w literaturze polsk
1741 literatura w s艂u偶bie wielkich idei przedstaw zjawisko w odniesieniu do wybranych dzie艂 literack
Na podstawie wybranych tekst贸w z r贸偶nych epok wyka偶 sta艂膮 ob, matura, matura ustna
Cz艂owiek zniewolony 艂agry sowieckie na przyk艂adzie wybranych utwor贸w literackich
Przedstaw na podstawie wybranych utwor贸w cechy fircyka i damy modnej, O艣wiecenie(4)
Przedstaw wzajemne relacje Polak贸w i 呕yd贸w na przyk艂adzie wybranych utwor贸w literatury XIX i XX wiek
Motyw 艣mierci heroicznej Om贸w temat na podstawie wybranych utwor贸w prezentacja maturalna

wi臋cej podobnych podstron