Człowiek, społeczeństwo, państwo w myśli filozoficznej i politycznej oświecenia.
HISTORIA - "Człowiek, społeczeństwo, państwo w myśli filozoficznej i politycznej oświecenia"
Oświecenie to epoka bardzo burzliwa, przełomowa i złożona. " Stara Europa "
w tym okresie rozpoczyna się silnymi i absolutnymi rządami królów francuskich, a kończy rewolucją i panowaniem Napoleona I Bonapartego.
Zapanował wręcz chaos, z którego wyłonił się nowy zupełnie inny świat. Powstały nowe potęgi takie jak Stany Zjednoczone w Ameryce Północnej z demokratyczną konstytucją
i Rosja z absolutyzmem swych carów. Anglia ze swym znaczeniem na arenie światowej po zwycięstwie rewolucji burżuazyjno -przemysłowej i Francja, która staje się po bardzo burzliwych metamorfozach cesarstwem, Rzeczpospolita Polska zaś w końcu XVIII wieku znika na ponad 100 lat z mapy Europy.
Austria i Prusy rosną w potęgę, a Hiszpania przeżywa nowy rozkwit. Niemały wpływ na tę ewolucję dziejową wywiera polityka władców, którzy wprowadzają szeroko zakrojone reformy w duchu nowej filozofii oświeceniowej. Są zwolennikami nowych idei, lecz sprawują władzę absolutną. Jest to czas absolutyzmu oświeceniowego.
Karola III Hiszpańskiego, Katarzynę II carycę Rosji i Fryderyka II Pruskiego łączy upodobanie do nowej ideologii, która zaczyna burzyć dotychczasową wizję świata.
Teraz wierzy się mniej w objawienie Boskie, bardziej w ludzki rozum, nauka i technika stają się dowodem, że człowiek zaczyna posiadać niezwykłą zdolność opanowania wszechświata i stworzenia nowego w nim ładu.
Władcy na swych dworach zaczynają otaczać się wybitnymi myślicielami i uczonymi, poznają nowe poglądy, a następnie wprowadzają reformy mające unowocześnić rządzone przez ich państwa. Ich odziedziczone przez wieki monarchie są zacofane administracyjne i gospodarczo.
Nie jest zatem przypadkiem, że nowe myśli, nowe filozoficzne rozważania wzbudzają entuzjazm władców. Każdy z nich jednak inaczej interpretuje idee oświecenia zwłaszcza w dziedzinie polityki zewnętrznej i wewnętrznej swego kraju. Wspólne im umiłowanie władzy absolutnej staje się naśladownictwem pełnego blasku i rozmachu panowania we Francji Ludwika XIV. Reformy podejmowane w celu takiej reorganizacji państwa prowadziły jednak we wszystkich europejskich monarchiach do wzmocnienia despotyzmu co przestawało być elementem pozytywnym i reformatorskim.
Powstałe przymierza monarchów i filozofów okazały się częstokroć nader złudne.
Nie mniej jednak oświecenie jako nurt filozoficzny zapoczątkowało proces istotnych przemian i reform. Na przykład Fryderyk II Pruski poświęca całe swoje panowanie rozbudowie armii oraz ekspansji gospodarczej i terytorialnej niestety głównie kosztem słabej Polski, która czyni przez to Prusy potęgą militarną. Cesarz Austrii Józef II kontynuuje dzieło swojej matki cesarzowej Marii-Teresy niestety różnorodność narodowa i jej tradycja składająca się na jego imperium powoduje wielkie niezadowolenie społeczne i kładzie cień na jego panowanie.
- 2 -
Katarzyna II konsoliduje państwo rosyjskie, zagarnia obce terytoria ( w tym także
i polskie ), reformuje administrację i gospodarkę, ale jej rządy umacniają samowładztwo
i poddaństwo. Salony Rosji europeizują się lecz prowincja trwa nadal w ogromnym zacofaniu.
Europę XVIII wieku znamionuje wielka wymiana myśli i ludzi między wschodem,
a zachodem kontynentu co dowodzi, że rodziło się wzajemne zainteresowanie i nowe interesy społeczne jak i polityczne, które z czasem uzyskały przełożenie na stosunki gospodarcze i ekonomiczne wielkich mocarstw.
Oto więc filozofowie rewolucjonizują od Hiszpanii po Rosję sposób myślenia władców ówczesnego świata. Ponadto szerzyli pewną koncepcję cywilizacji i współuczestniczyli
w zespalaniu dziedzictwa kulturowego, społecznego i religijnego Europy.
Religia jednak w okresie oświecenia stała się dziedziną, w której monarchowie absolutni postępowali na ogół zgodnie z duchem nowych kierunków filozoficznych. Filozofowie częstokroć wątpiący w istnienie Boga, sprzeciwiali się dominującym wpływom Kościoła
w państwie i w społeczeństwie. Władcy ówczesnej Europy także okazywali na ogół obojętność wobec wiary i zapoczątkowywali nową erę tolerancji religijnych. Na przykład Katarzyna II caryca prawosławnej od wieków Rosji zaczęła traktować z pewnym liberalizmem wyznawców innych religii, a nawet innowierczych sekt.
Przyjmowała także jezuitów wygnanych z innych krajów katolickich, przyznawała prawa muzułmanom do budowy swych meczetów, położyła także kres prześladowaniom wspólnot starowierców na terenie swego imperium.
Wobec Kościoła prawosławnego jednakże kontynuowała politykę cara Piotra I Wielkiego polegającą na konfiskacie dóbr duchowieństwa i na ograniczeniu jego praw.
W tradycyjnie katolickiej Hiszpanii Karol III prowadził politykę osłabiającą wpływ Kościoła na społeczeństwo, wydalił jezuitów, dopuścił możliwość tworzenia szkół świeckich choć napotykał na duży sprzeciw papieża i licznych poddanych w kraju.
Czasy oświeceniowego absolutyzmu miały wielki wpływ na rozwój człowieka, kształtowanie się społeczeństw głównie za sprawą reform i postępu gospodarczego. Większość krajów dążyła do likwidacji zacofania gospodarczego wobec Francji i Anglii, które stanowiły wzorzec do naśladowania dla pozostałych europejskich monarchii.
Zaczęto zachęcać poddanych do stosowania nowych technologii zapewniającą większą dochodowość i wydajność. Posiadacze ziemscy, dominujący z społeczeństwach Europy Środkowej pierwsi dali się nakłonić do nadrabiania opóźnień w swych krajach. Rozbudziło to ducha operatywności i przedsiębiorczości. Jakkolwiek wszyscy odwoływali się do absolutyzmu francuskiej epoki "Króla Słońce" rezydującego w pod paryskim Wersalu to także spoglądali na wspaniały rozkwit imperium brytyjskiego.
"Handel, który wzbogacał obywateli Anglii dopomógł im też zdobyć wolność, ta z kolei poszerzyła handel, z którego rodziła się potęga ekonomiczna". Tak skrótowo opisywał wielki myśliciel Wolter ewolucję, która dokonała się w Anglii i zaczęła stanowić wzorzec godny naśladownictwa. Angielska monarchia konstytucyjna zdążała ku systemowi parlamentarnemu, w którym Izba Gmin zaczęła odgrywać znaczącą rolę.
Klimat polityczny Anglii sprzyjał tolerancji oraz wolności słowa dzięki czemu tamtejsi intelektualiści stali się bardziej wyzwoleni niż ci na "Starym Kontynencie".
Taki rozwój gospodarczy doprowadził do rozkwitu wielu miast niemal we wszystkich europejskich krajach.
- 3 -
Wzrost liczby ludności oraz rozkwit gospodarczy, któremu towarzyszyły reformy gospodarczo-administracyjne zaczęły zmieniać rolę miast. Procesy urbanizacyjne stały się świadectwem ewolucji mentalności człowieka oświeconego. Miasto stawało się bowiem ośrodkiem życia intelektualnego szlachty i mieszczan, ośrodkiem twórczości artystycznej, coraz liczniejszych uniwersytetów i szkół oraz placówek kulturalnych. Życie dworskie przez długie wieki toczące się w zamkniętych dla społeczeństwa warowniach i zamkach teraz za sprawą filozofów zwraca się ku rozkoszom oferowanym przez miasta i tu wznosi się nowe przepiękne i bogate pałace, teatry i inne obiekty użyteczności publicznej , których misterna architektura przepojona jest barokowym lub rokokowym stylem. Otwierają się nowe salony, kwitnie kultura i sztuka. W takich warunkach filozofowie, uczeni i artyści zdobywali się na pewną niezależność od Kościoła, a także od władzy doczesnej w sferze badań i twórczości.
W pyszniącej się wyrafinowaniem i przepychem cywilizacji zapanowała pogoń za wygodą. Kierowane wymogami rozumu następowały liczne odkrycia naukowe. Powstawały pierwsze ogrody botaniczne, zaczęto interesować się przyrodą, a szwedzki przyrodnik Karol Linneusz dokonał poważnych badań - wykonując klasyfikacji roślin. Stworzono naukową systematykę znanej i nadal poznawanej flory i fauny.
Przyrodnik francuski Buffon staje się badaczem organizmów żywych, a Lamarck wysuwa pierwszą teorię ewolucji organizmów żywych głosząc, że odkryte przez niego "wymoczki" - organizmy jednokomórkowe dały początek bardziej rozwiniętym formom.
Publikowane są prace z dziedziny biologii i medycyny, zaczyna się prowadzić liczne badania tak zwanej mechaniki nieba analizując odkrycia Kopernika i Galileusza, które Kościół skrzętnie blokował i ukrywał. W Europie powstają liczne Akademie i rozwijają się wydziały przyrodnicze, matematyczne i astronomiczne. Głośne stają się prace Newtona. Także w ówczesnej oświeceniowej Polsce następuje rozwój myśli społecznej
i naukowej. Stanisław Staszic publikuje swoją teorię rozwoju społecznego i wyniki badań przyrodniczych, także bracia Śniadeccy wydają szereg prac naukowych - przyrodniczych
i chemicznych. Powstaje i rozwija się Collegium Nobilium, Szkoła Rycerska, zaczyna funkcjonować Komisja Edukacji Narodowej, następuje gruntowna reforma Uniwersytetu Jagiellońskiego z inicjatywy Hugo Kołłątaja. Także w sferze politycznej i ustrojowej nastąpiły radykalne przemiany. Pierwsza na kontynencie europejskim powstaje Konstytucja 3 Maja 1791 roku odwołująca się do idei Monteskiusza. Następuje rozwój literatury, architektury, sztuk pięknych, teatru. Następuje niebywały rozkwit muzyki, opera staje się sztuką totalną, kojarzącą w jednym spektaklu śpiew, akcję dramatyczną, muzykę instrumentalną, a nawet balet. Tworzy wówczas Wolfgang Amadeusz Mozart, Jan Sebastian Bach, Heandel, Gluck.
Wielki postęp na bazie nowych filozofii poczyniła matematyka dwaj uczeni: Anglik Newton i niemiecki filozof Leibniz opracowują niezależnie od siebie rachunek różniczkowy stanowiący podwaliny nowoczesnej matematyki. Newton publikuje także podstawy mechaniki nieba i kosmosu oraz prawa dynamiki.
Tworzy się tak zwana matematyka stosowana. Następuje także rozwój kartografii oraz doskonalone są wszelkie przyrządy miernicze. Stawia się na dokładnie zbadanie, zmierzenie, stawia się na doświadczenie, dokładną obserwację i analizę. Tworzy się chemia, a jej twórcą zostaje francuski uczony Lavoisier.
- 4 -
Rozpoczynają się pierwsze prace z dziedziny elektryczności, amerykański uczony i polityk Beniamin Franklin pracujący w Filadelfii wynajduje piorunochron. Wszelkie nowinki naukowe publikowane są w encyklopediach.
Pierwszy tom "Encyklopedii" czyli "Słownika rozumowanego nauk, sztuk i rzemiosł" ukazuje się w 1751 roku w nakładzie 2500 egzemplarzy. Tysiąc czterysta osób wykupiło subskrypcję na to sztandarowe dzieło " wieku filozofii" - wedle określenia Diderota, kierującego wraz z d'Alembertem tym wielkim przedsięwzięciem, przy którym wspólnie pracowało stu siedemdziesięciu ośmiu twórców - filozofów i uczonych.
W 1772 roku wbrew zakazowi z 1759 roku ukazało się 17 tomów tekstu oraz 11 tomów z planszami. Idee oświecenia zrodziły się w Anglii, lecz ich upowszechnienie i rozwój jest zasługą Francji. Monumentalna "Encyklopedia" obejmuje wszystkie dziedziny poznania doby oświeceniowej, systematyzuje i podsumowuje wiedzę zdobytą w połowie XVIII wieku w całej niemal Europie. Jest to fascynujące wyzwanie, wykazanie, że człowiek może zapanować nad wszechświatem, od którego jest przecież zależny.
Nowe credo zawarł d'Alembert we wstępie do tego dzieła, czytelnika skłania się do krytycyzmu i samodzielności myślenia, poszukiwania prawdy w wiedzy ścisłej i w historii, a nie jak niegdyś jedynie w Biblii i naukach kościelnych.
Stworzona przez "towarzystwo ludzi pióra" "Encyklopedia" miała wszystko zbadać, wszystko poruszyć bez wyjątku i niczego nie szczędzić.
Jezuici odnieśli się bardzo krytycznie do tego dzieła, zaczęli zwalczać "encyklopedystów" traktując ich jako niebezpieczną sektę głoszącą ateistyczny materializm. A dzieło to tworzyli najznamienitsi filozofowie epoki tacy jak: Diderot, d'Alembert, Monteskiusz, Rousseau, Fontenelle, Buffon, Holbach, a nawet Wolter. To bezprecedensowe zgromadzenie ludzi wielkiego umysłu, odwołujących się do tych samych wartości stanowiło niebywałą plejadę filozofów wpływających na odmianę ówczesnego świata.
Ich poglądy wywołały gwałtowne polemiki, dając pożywkę przeciwnikom oświecenia.
W międzyczasie dokonano przewrotu w sferze myśli. Inaczej zaczęto spoglądać na człowieka. Rozkwitła wiara w rozum ludzki i w możliwość "zapanowania" człowieka nad własnym światem. Kolebką nowych idei stała się Francja. Tam rozpoczęli działalność "encyklopedyści" i pierwsi filozofowie oświecenia. Nowe myśli były modne wśród szlachty i mieszczaństwa i one to przyczyniły się do rodzącej się w niedalekiej przyszłości krwawej, wielkiej rewolucji. Wcześniej jednak "być oświeconym" wiązało się z przyjęciem określonej prawdy. Człowiek, wieku filozofów to przede wszystkim racjonalista, encyklopedysta i wolnomyśliciel. Był on wrogiem ciemnoty, zakłamania
i przesądów oraz optymistą wierzącym w rozum ludzki. Rozum stał się największą siłą, którą należało wykorzystywać w poznawaniu i udoskonalaniu świata.
Wiara w umysł ludzi była postawą racjonalizmu. Początek tej idei dał Kartezjusz, który uważał, iż rozum ludzki jest jedynym źródłem prawdziwej wiedzy i prawdy.
Jego kontynuatorem był holenderski filozof Spinoza. On także twierdził, iż prawdziwe poznawanie czegoś odbywa się tylko przy pomocy umysłu, a za niezawodny sposób rozumowania przyjął dedukcję. Ów racjonalizm przyczynił się do krytyki wierzeń religijnych i odrzucenia dogmatów, których nie można było przekonywująco zrozumieć
i uzasadnić. Wyznawcy tej idei opowiadali się za ateizmem czyli odrzucali religię i jej dogmaty, uznając tylko materię, albo za deizmem, czyli zakładali jedynie istnienie Boga jako stwórcy świata bez codziennej ingerencji w jego losy.
- 5 -
Przyczyniło się to do wystąpień przeciw Kościołowi katolickiemu oraz innym religiom, które opierały się na prawdach objawionych. Wielu spośród oświeconych należało do wolnomularstwa czyli masonerii, która powstała w Londynie w 1717 roku.
Ta tajna międzynarodowa organizacja propagowała właśnie deizm i racjonalizm. Głosiła konieczność zmian ustrojowych, społecznych, głosiła równość bez względu na wyznanie, narodowość, pochodzenie oraz głosiła filantropię i kult wiedzy. Taka postawa stała się wielce dyskusyjną i nie aprobowana w całości w filozoficznych kręgach europejskich.
To nie koniec. Postawę ludzi oświecenia znamionował też krytycyzm wobec dawnych instytucji kościelnych, państwowych oraz doświadczenie czyli "empiryzm" w badaniach naukowych jak i codziennym życiu..
Twórcą empiryzmu był Franciszek Bacon - filozof, prawnik i polityk, a teoretykiem John Lock, który twierdził, iż umysł ludzki to "tabula rasa", a wiedza ma źródło swoje w doświadczeniu umysłowym i w refleksji. Według niego jedynym wrodzonym pragnieniem człowieka było dążenie do szczęścia i unikania jakichkolwiek cierpień. Koncepcję owego Anglika wywarły wpływ na etykę całej epoki oświecenia. W jego teorii pojawił się prymat społeczeństwa nad władzą polityczną. Przyczyniło się to do powstania koncepcji państwa, które jest neutralne wobec ideologii i religii. Społeczeństwo otrzymało więc teoretycznie przesłanki dla "rozdzielenia państwa od Kościoła". Miało to być gwarantowane prawem
i posłużyć powstaniu społeczeństwa obywatelskiego. Ówczesny człowiek otrzymał więc koncepcję państwa mającego chronić prawa jednostki i całego społeczeństwa. Ów "ojciec liberalizmu" proponował odrzucenie politycznej monarchii absolutnej. Te liberalne koncepcje Lock'a były bliskie szczególnie tej części społeczeństwa brytyjskiego, która swą szansę widziała " w indywidualnej kapitalistycznej przedsiębiorczości w handlu, bankowości i przemyśle". Wiedziano bowiem, iż ingerencje polityki w religię czy też gospodarkę mogą prowadzić do konfliktów lub ograniczenia przedsiębiorczości i spowodować destabilizację. To szkodziło nie tylko władzy ale i społeczeństwu. Dlatego "człowiek oświecony" wynalazł hasło wolności, równości i braterstwa. Podchwycił to także i inny człowiek tego wieku "człowiek rewolucyjnego czynu". Był on wrogiem absolutyzmu i republikaninem, a w niedługim czasie urzeczywistnił swe zamiary na barykadach paryskiej ulicy. Cechowało go ogromne oddanie postępowi społecznemu i dążenie do reform. To jednym słowem działacz. Obok racjonalizmu i empiryzmu postawę ludzi oświecenia cechował też utylitaryzm. Ten "praktyczny" punkt widzenia wpływał wtedy na wszystkie dziedziny życia. Najwyższym celem był bowiem pożytek jednostki i społeczeństwa. Działanie miało mieć na względzie "największe szczęście największej liczby ludzi". Aby to osiągnąć starano się żyć zgodnie z zasadami filozoficznymi. Galerię postaci charakterystycznych dla oświecenia uzupełnia "człowiek sentymentalny". Inicjatorem sentymentalizmu jako teorii filozoficznej był francuski filozof Jan Jakub Rousseau. Twierdził on, iż człowiek będący dzieckiem natury powinien kierować się sercem, uczuciem, a nie rozumem. Cenił czułość i wrażliwość. Lubił prostotę i sielankę, czyli scenerię, która odpowiadała jego uczuciowości. Rousseau był przeciwny cywilizacji, która deprawowała człowieka. Postulował on hasło "powrotu do natury" i krytykował ówczesny według niego niesprawiedliwy ustrój monarchii absolutnych panujących w świecie. Chciał udoskonalić ludzka naturę, a przez to dojść do stworzenia społeczeństwa
- 6 -
zorganizowanego na zasadach sprawiedliwości, równości i suwerenności ludu. Uważał, że najsprawiedliwszy ustrój to republika demokratyczna.
Ponadto wyznawał on utopijną wizję historii społecznej według której na początku nie było nierówności społecznej i własności prywatnej. Z jej powstaniem pojawiły się nieszczęścia człowieka. Własność uwarunkowywała konieczność zawarcia "umowy społecznej" regulującej stosunki międzyludzkie. Suwerenny lud powierzałby władzę państwową rządom i mógł ją w każdej chwili odwołać i przekazać innym. Wynikało z tego, że władcy - królowie, senatorowie i ministrowie byliby tylko "sługami" ludu. Sentymentalizm "religia serca" był lekiem na racjonalizm, egoizm i materializm. W wielkomiejskich ośrodkach pod jego wpływem szerzył się pęd ku wiejskiemu prostemu życiu. Duży wpływ na ówczesnego człowieka miał też pogląd Franciszka Marii Arouet, który przybrał nazwisko Wolter. Jako filozof atakował on fanatyzm religijny, nietolerancję wyznaniową, ciemnotę i uprzywilejowanie kleru. Chciał aby zniesiono karę śmierci, potępiał nadużycia administracyjne, wyśmiewał celnie szereg przywilejów szlacheckich. Atakował absolutyzm władzy królewskiej choć nie występował przeciw monarchistycznemu ustrojowi państwa. Był zwolennikiem światłego absolutyzmu. czyli silnej scentralizowanej i sprawnej władzy wykształconego monarchy, który byłby ideałem i autorytetem intelektualnym i moralnym dla elit politycznych i społeczeństwa. Jedynie oświeceni i wyposażeni w suwerenną władzę monarchowie mogli według Woltera nadawać nową, właściwą i prawą formę władzy i państwa. Twierdził, że słaba władza prowadzi, jak w przypadku choćby Rzeczpospolitej do tragicznych skutków.
Tylko silna i prawa władza mogła zapewnić rozwój państwa. Wolter był przeciwnikiem feudalizmu i porządku jaki on rodził. Uznawał także równość w stosunkach międzynarodowych, braterstwo poszczególnych ludzi jak i narodów. Według Woltera monarcha kierować się winien rozumem i zasadami nauki w rządach wewnętrznych inicjować reformy, a w rządach zagranicznych kierować się interesem społeczeństwa, któremu winien służyć. Sugerował tez stałą kontrolę wewnętrzną w państwie w trosce
o ład i porządek co przy przesadnej interpretacji sugestii filozofa mogłoby doprowadzić do państwa policyjnego o podwyższonym rygorze ograniczającym swobody obywatelskie.
W ślady Woltera, Rousseau i Monteskiusza poszedł także Denis Diderot. Jego punkt widzenia na sprawy władzy państwowej był jednak bardziej radykalny. Nawoływał on wręcz do rewolucji, która obaliłaby stary porządek społeczny we Francji i wprowadziła nowy, burżuazyjny.
Idee Oświecenia znalazły szybko zwolenników w wielu krajach europejskich. Pod ich wpływem budziły się coraz powszechniejsze sprzeciwy wobec feudalnych porządków. Oświecenie przekroczyło też Atlantyk i znalazło podatny grunt w koloniach angielskich
w Północnej Ameryce, dając tamtejszej burżuazji oręż ideologiczny do wali o swoją niepodległość. Podchwycił to Tomasz Jefferson i Beniamin Franklin, którzy po uchwaleniu demokratycznej konstytucji ostro wystąpili przeciwko niewolnictwu Murzynów i Indian.
We wszystkich krajach rzecznicy ideologii Oświecenia poddawali krytyce panujące stosunki społeczne i polityczne, godząc tym samym w tradycyjny absolutyzm monarszy i torując drogę do władzy postępowym siłom społecznym. Zmieniała się więc pozycja człowieka w społeczeństwie doby Oświecenia. Mimo zaostrzenia kontroli życia
- 7 -
społecznego i przejawów państwa policyjnego nadal rosła świadomość obywatelska w narodach. Rodziły się tendencje wyzwoleńcze w narodach siłą włączonych do wielkich imperiów, zrodziła się myśl przedsiębiorczości i efektywnego działania dla polepszenia
swego ekonomicznego statusu w społeczeństwie, nastąpiła pewna laicyzacja życia społecznego poprzez ograniczenie władzy Kościoła, mimo centralizowania władzy absolutnej monarchów ograniczono szereg przywilejów szlacheckich w stosunku do prostego ludu, ograniczono stosowanie tortur i wprowadzono nowożytne prawo karne. Także w myśl idei oświeceniowych zainteresowano się dolą chłopstwa biorąc je pod opiekę państwa koordynując jednocześnie politykę podatkowa i rekrutacyjną wobec niego. Nastąpił ogólny rozwój powszechnej oświaty, sztuki, nauk maztematyczno -przyrodniczych. Monarchie oświecone nową ideologią wykazywały dużą troskę o rozwój gospodarczy kraju, podniesienie poziomu rolnictwa, rozwój rzemiosła, przemysłu i handlu. Wprowadzono nową politykę fiskalną i celną dążąc do wzmocnienia potęgi państwa, zwiększenia jego dochodów i utrzymania silnych armii.
Wiek oświecenia wprowadził wyraźnie zmiany w warunkach i trybie życia codziennego. Przejawiało się to szczególnie w dużych miastach, gdzie podniósł się ogólny dobrobyt. Miasta rozbudowywały się, rozkwitał przemysł i handel, coraz więcej ulic otrzymywało brukowe nawierzchnie, wprowadzano planowe urbanistyczne etapy zagospodarowywania terenów, zaczęto dbać o wystrój zewnętrzny miast, domów i ulic, rozwiązywano problemy komunikacyjne poprzez wprowadzanie stałych połączeń dyliżansowych, rozwinięto instytucję poczty, udoskonalano też porty i ich urządzenia oraz okręty i statki handlowe. Wprowadzano oświetlenia ulic, kanalizowano większe obiekty użyteczności publicznej jak i poszczególne rezydencje, następował rozwój prasy, nastąpił rozkwit literatury. Zaczynają tworzyć w Niemczech Jan Wolfgang Goethe i Fryderyk Schiller, we Francji Piotr Beaumarchais, w Anglii Jonatan Swift i Daniel Defoe, których "Podróże Guliwera"
i "Robinson Cruzoe" były sensacją ówczesnych salonów, a i dziś stanowią wspaniałą lekturę. Nastąpił rozwój sztuki - głównie architektury, która stała się odbiciem nowego podejścia do otaczającego świata. Zrodziło się rokoko jako późna faza baroku, a charakteryzująca się asymetrią, kunsztownym zdobieniem w formie kwiatów, liści, gałązek, amorków, muszli i innych bardzo wyszukanych ornamentów. Styl ten znalazł także odbicie w formowaniu ogrodów pałacowych ( np. w Wersalu pod Paryżem czy Sans-Souci pod Poczdamem ) jak i w kunsztownych dziełach sztuki, malarstwie, rzeźbie, porcelanie czy meblach. Koniec tak barwnego wieku zrodził reakcję na wykwintność stylu rokoko w postaci klasycyzmu zrodzonego pod wpływem odkrycia ruin Herkulanum i Pompei pod Neapolem - rzymskich miast zasypanych wulkanicznym popiołem Wezuwiusza w latach siedemdziesiątych naszej ery. Klasycyzm nawracał do prostoty
i symetrii zgodnie ze sztuka antyczną. Powstające budowle były skromniejsze od rokoko ale przez swą formę niezwykle eleganckie, a styl cesarski empire stanowił ukoronowanie jego kunsztu. Oświecenie więc przyniosło szereg ewolucyjnych zmian w dziejach świata
i stanowiło znaczący etap w rozwoju cywilizacyjnym ludzkości.