CZĘŚĆ II. TRENDY I PROBLEMY DEMOGRAFICZNE

1. Historia rodziny

• Historia rodziny.

• Modele rodziny w różnych religiach, ideologiach i utopiach.

• Problematyka dzietności.

Uwagi:

• KK. W miarę indywidualizacji rodzina podlega coraz większej kontroli państwa, mediów i organizacji krajowych i międzynarodowych.

• Dear All,

• I have been invited to sign this petition against the U.N. establishing abortion as part of the Universal Declaration of Human Rights and to pass it on to all those I know. They need several thousand signatures by December 10th. When I signed there were over 128, 000 already. If you agree would you sign via the link below and pass it on. It is posted in several languages....

• Many thanks, Caroline

• Chers tous,

• On vient de m'envoyer cette petition contre l'établissement par l'ONU de l'avortement comme faisant partie de la Déclaration Universelle de Droits de l'Homme. On a besoin de plusieurs milliers de signatures avant le 10 décembre. Quand j'ai signé il y en avait déjà plus de 128,000. Si vous êtes d'accord, veuillez bien signer par le lein en bas et envoyer le lien à tous ceux que vous connaissez. Le site est en plusieurs langues.

• Merci beaucoup, Caroline 

• http://www.c-fam.org/publications/id.95/default.asp

Źródła:

• Pierwszy w Polsce Słownik Małżeństwa i Rodziny zawierający w układzie alfabetycznym podstawowe wiadomości o małżeństwie i rodzinie w formie haseł rzeczowych o charakterze interdyscyplinarnym (teologia, filozofia, psychologia, pedagogika, medycyna, socjologia i prawo). Słownik odzwierciedla współczesny stan wiedzy o małżeństwie i rodzinie posługując się językiem popularnonaukowym dostosowanym do szerokiego odbiorcy. Słownik przygotowany w Instytucie Studiów nad Rodziną UKSW. Redakcja: ks. bp prof. dr hab. Edward Ozorowski, 45 autorów haseł. © Copyright 2007 FPR

Wykład oparty na: Jean-Louis Flandrin, Historia rodzin, Oficyna Wydawnicza Volumen Liga Republikańska, Warszawa 1998.

Wprowadzenie

• Rodzina i państwo. Dziś walka o wpływ na państwo, aby ono albo broniło rodziny tradycyjnej, albo wspierało zmiany w kierunku przeciwnym.

• Rodzina i ustrój lub ideologia:

• Przeważający współcześnie liberalny punkt widzenia: podział na sferę publiczną i prywatną: rodzina zaliczona do prywatnej. Ten model nieprzydatny jako narzędzie rozumienia rodziny dawnej.

• Monarchia: rodzina miała „cechy instytucji publicznej, a stosunki wynikające z pokrewieństwa służyły jako wzorzec dla stosunków społecznych i politycznych” (s. 5). „Władza króla nad poddanymi i władza ojca nad dziećmi były tej samej natury: ani jedna, ani druga nie opierała się na umowie; obie uznawano za „naturalne”. Król i ojciec zdawali sprawę ze swych rządów jedynie przed Bogiem. Obaj zasadniczo działali w interesie swej rodziny, choćby miało to oznaczać największe nieszczęście dla ich poddanych czy dzieci. Nie sposób zrozumieć niegdysiejszych małżeństw, jeśli uznamy je za sprawę czysto prywatną, dotyczącą tylko szczęścia małżonków!” (s. 5-6).

• Zależność obustronna:

• „Związki wynikające z pokrewieństwa kształtowały stosunki polityczne; i odwrotnie, historykowi rodziny dostarczają informacji na temat więzi pomiędzy braćmi i kuzynami”.

• „Z drugiej strony poszczególne rodziny odgrywały zasadniczą rolę w życiu politycznym. Było normalne, iż ktoś, kto ma w swych rękach część władzy publicznej, sprawuje rządy przy pomocy swych krewnych i kierując się ich interesem. Nie uchronili się przed tym najwięksi mężowie stanu, jak Richelieu czy Colbert. Kiedy z kolei wielmoże byli odsuwani od władze, bez wahania występowali przeciw królowi przy współudziale swych krewnych i popleczników (…). Zamiast przeinaczać świadectwa, doszukując się we wszystkich dawnych konfliktach tożsamości klasowej stronnictw, warto niekiedy poszukać więzi pokrewieństwa, powinowactwa i klienteli, które zawsze w większym stopniu były spoiwem ugrupowań. Nawet kiedy dana grupa ostentacyjnie broniła interesów klasy, zdarzało się, iż w rzeczywistości szło o interesy rodziny” (s. 6).

• Analiza życia politycznego, gospodarczego i społecznego dawnych czasów domaga się zatem uwzględnienia struktury rodziny i więzi pokrewieństwa.

• W tej publikacji historia rodziny francuskiej w XVI - XVIII wiekach. Historycy tworzą inny, niekiedy sprzeczny, obraz rodziny tego okresu dziejów w stosunku do wniosków formułowanych wcześniej przez socjologów i historyków prawa. Historycy dążą do ukazania nie tylko płodności i zasiedlenia, ale przede wszystkim życia rodzinnego i domowego. Socjologowie liczną rodzinę zaliczają do mitów, tymczasem istniała ona na południu Francji.

• Pojęcie rodziny

• W szerokim znaczeniu: „zbiór osób związanych ze sobą przez małżeństwo lub rodzicielstwo” lub też „ciąg jednostek, z których jedne są potomkami drugich”, czyli stanowią linię, rasę, dynastię (słownik Petit Robert).

• W wąskim znaczeniu: „spokrewnione ze sobą osoby mieszkające pod jednym dachem”, „przede wszystkim zaś ojca, matkę i dzieci” (Petit Robert). To drugie znaczenie: de facto rzadko się zdarza, by w jednym mieszkaniu zamieszkiwały razem inne osoby niż ojciec, matka i dzieci.

• W starych słownikach angielskich: na pierwszym miejscu wymienia się pojęcie wspólnego zamieszkania (family: synonim - household). Obecne tu założenie, że domownicy i „przyjaciele domu” należeli do rodziny. Służący byli więc wliczani do rodziny. Rodzina jako „gniazdo rodzinne”. Furetiere we Francji w 1690 roku pisał: słowo „rodzina dotyczy domu złożonego z głowy i jego domowników, czyli kobiet, dzieci i sług” (s. 9-10).

• Inny element rodziny podawany przez słowniki to pokrewieństwo, pochodzenie od wspólnego przodka.

• Dom nie oznacza wspólnego zamieszkania. Niekiedy: „Rodzina, mówi ksiądz Girard, jest raczej mieszczańska, Do jest raczej szlachetnie urodzony”. Zwykle rodzina i dom zamiennie. Ale tendencja, że rodzina i dom wyznacznikiem słownym elity. Wówczas: rodziny dobrze urodzonych warte są domów (styl życia). Dictionnaire de Trevoux z 1771 roku: „Rodziny tworzą się przez związki małżeńskie, przez grzeczny sposób życia, przez maniery odmienne od manier pospólstwa, a także przez szlachetne obyczaje przechodzące z ojca na syna”.

• W najwęższym znaczeniu: rodzina jako najbliżsi krewni (o szlachcie, mieszczanach i ludzie). Rodzina królewska to dzieci i wnuki królów (Furetiere). Wszyscy ludzie jednej krwi, jak dzieci, bracia, bratankowie (Akademia). Rodzina to ojciec i matka z dziećmi - Richelet (słownik). Widoczna jest w tym przypadku tendencja do oddzielenia ojca, matki i dzieci od reszty krewnych. W sumie łączenie wspólnego zamieszkania i pokrewieństwa jako cech najistotniejszych. De Jaucourt w Encyklopedii: rodzina to „domowa społeczność stanowiąca pierwszy z ubocznych i naturalnych stanów człowieka. W istocie rodzina to społeczność cywilna ustanowiona przez naturę: jest ona najbardziej naturalna i najstarsza ze wszystkich; stanowi podstawę społeczności narodowej, bowiem lud czy naród jest tylko zbiorem wielu rodzin. Rodziny zaczynają się od małżeństwa i sama natura skłania ludzi do tego połączenia; rodzą się z niego dzieci, które zapewniając rodzinie trwanie, podtrzymują ludzkie społeczeństwo i wypełniają luki, jakie każdego dnia wprowadza w nie śmierć” (s. 13). I dalej, rodzina w ścisłym znaczeniu to: ojciec, matka i dzieci; oraz w szerokim znaczeniu: wszyscy krewni.

• Dopiero w XIX wieku słowniki łączą jednoznacznie pokrewieństwo i wspólne zamieszkanie jako istotne cechy rodziny: „Osoby jednej krwi mieszkające pod jednym dachem, a przede wszystkim ojciec, matka i dzieci” - pisał Littre w 1869 roku.

• Hipotezy stąd wynikające:

• Ród stanowił żywsze zjawisko w elitach niż wśród ludu

• Czynnikiem łączącym w rodziny była przede wszystkim zależność od ojca.

• Triada: ojciec, matka, dzieci - odrywała się od rody i służby, aby w XIX wieku stać się podstawową komórką naszego społeczeństwa.

• Rodzina jako naturalne społeczeństwo, w którym szczęście można osiągnąć najbardziej.

• Od początku XX wieku rodzina jest atakowana przez modernistów. (KK - temat badań).

ROZDZIAŁ 1. WIĘZY POKREWIEŃSTWA

• W XVI wieku funkcjonowały: imię + nazwisko rodowe + tytuł i nazwa domu, ziemi. Z reguły w przypadku szlachty (np. sir James Montagu lord Sandwitch), a w niektórych regionach wśród chłopów. W kraju Basków proboszczowie w rejestrach parafialnych obok nazw rodzin i imion zapisywali nazwę domu oraz powiązanie danej osobowy z domem: pan, dziedzic, młodszy syn, zięć itd. Dom baskijski był wolny, szlachetny, nosił herb, w pewnym sensie cieszył się osobowością prawną (s. 20).

• Pojęcie domu jest w gruncie rzeczy pojęciem pośrednim między pojęciami „rasa” i „rodzina”, które na początku przeciwstawialiśmy sobie. Należy tu jednak podkreślić, że łączyło ono w sobie ciągłość rodziny z długotrwałością zakorzenienia w danym miejscu. Określanie za pomocą nazwiska rodowego, co dzisiaj jest powszechnie przyjęte, nie pozwala rodzinie przetrwać, kiedy urywa się ciągłość przez brak męskiego potomka, podczas gdy określanie za pomocą nazwy domu dawało taką możliwość.

• Ród, pojęcie bardziej jasne niż rasa, to grono jednostek wywodzących się rzeczywiście lub rzekomo od wspólnego przodka w linii męskiej lub żeńskiej.

• Pojęcie osoby kształtuje się wraz z rozwinięciem działalności Kościoła i przywracaniem władzy królewskiej. W X i XI wieku, kiedy władza królewska prawie nie istniała, każdy człowiek był członkiem rodu i niczym więcej. Wszyscy byli zobowiązani pomścić zniewagę wyrządzoną jednemu z nich lub ukarać jego zabójcę. Ów obowiązek pomsty (faide) był święty i uznawany przez prawo. Władca mógł ułaskawić zabójcę jedynie wówczas, gdy ten zdołał się porozumieć z rodem ofiary, płacąc cenę krwi. W takim przypadku na sumę tę składali się krewni zabójcy i dzielono ją między wszystkich krewnych ofiary. (Przykład z Korsyki: s. 23).

• Ród to dwóch dziadków, czterech pradziadków, a więc co najmniej dwa ciągi, po mieczu i po kądzieli. Znaczenie rodu szczególnie w kontekście obowiązku zemsty rodowej i dziedziczenia dóbr.

• Słowniki XVII i XVIII wieku uznają pojęcie pokrewieństwa i pochodzenia od jednego ojca za dokładne synonimy. Akademia: pokrewieństwo to posiadanie wspólnego ojca. To podejście ideologiczne, dyskryminujące pokrewieństwo po kądzieli. Restrykcyjny obraz pokrewieństwa. Miało to uzasadnienie w funkcjonowaniu rodów w polityce: „W historii Francji czy Anglii w XVI i XVII wieku można by znaleźć nieskończenie wiele przykładów owej solidarności krewnych i powinowatych w zdobywaniu lub sprawowaniu władzy. Na przykład na dworze Henryka II toczył się spór o władzę między dwoma wielkimi rodami: rodem Gwizjuszy, który wywodził się z domu Lotaryngii i mógł liczyć na jego wiekuistą przyjaźń, a rodem Montmorency, któremu przewodził stary konetabl i jego trzej siostrzeńcy: admirał de Coligny, generał piechoty d'Andelot oraz kardynał de Chatillon. Wystarczyło, aby na tronie zasiadł Franciszek II, małżonek Marii Stuart, siostrzenicy Gwizjuszy, a równowaga między dwiema frakcjami legła w gruzach: Gwizjusze zdobyli wszystko i wypędzili rywali, a wszyscy niezadowoleni przeszli wraz z Colignym na protestantyzm: (Jean-Louis Flandrin, Historia rodziny, …, s. 28).

• W tamtym czasie Prawo kanoniczne, potępiając małżeństwo między krewnymi jako kazirodztwo, miało skądinąd znaczenie bardziej złożoną wizję pokrewieństwa. Oprócz prawnego lub nieprawego pochodzenia od jednego ojca, które nazywało pokrewieństwem naturalnym, brało pod uwagę pokrewieństwo prawne, powstałe wskutek przysposobienia między przysposobionym a całą rodziną przybranego ojca; prawowite powinowactwo, tworzone przez małżeństwo między każdym z małżonków a rodziną współmałżonka; nieprawowite powinowactwo, wynikające z każdego nielegalnego związku cielesnego; i wreszcie pokrewieństwo duchowe, które łączyło dziecko ochrzczone i jego rodziców z rodzicami chrzestnymi i ich bliskimi bądź tez spowiednika z penitentką i katechetę z osobą katechizowaną. Pokrewieństwo wykracza więc poza kategorię krwi, wizja maksymalistyczna.

• Prawo kanoniczne - zakaz kazirodztwa (grzech płciowy): początkowo zakaz do czwartego pokolenia według rzymskiego systemu obliczeń, potem (X-XII w.) do siódmego stopnia według rachuby germańskiej (do czternastego wg rachuby rzymskiej, czyli zakaz poślubienia 2731 kuzynek ze swego pokolenia). Sobór laterański w 1215 roku ograniczył zakaz do czwartego stopnia przeszkody z prawowitego pokrewieństwa i powinowactwa, a wynikające z powinowactwa nieprawego - do drugiego stopnia. Kolejna regulacja dopiero w nowym kodeksie prawa kanonicznego w 1917 roku.

• Na skutek małżeństw endogamicznych wewnątrz wsi, powstało po wiekach przeświadczenie, że za krewnych uważa się innych mieszkańców wsi. Pokrewieństwo i sąsiedztwo się niemal pokrywają. Wynikały stąd niemal rodzinne obowiązki międzysąsiedzkie.

2. WIELKOŚĆ, STRUKTURA I OGRANIZACJA ŻYCIA MATEORIALNEGO RODZINY

• Dla brytyjskich historyków (Petera Lasletta) punktem odniesienia ustalenia Frederica Le Play'a.

• Le Play uważał rodzinę niestabilną za godny pożałowania efekt społeczeństwa industrialnego. Rodzina ta składała się z męża, żony i dzieci, które nie mają jeszcze własnych rodzin. Zawierając małżeństwo, dzieci opuszczają dom i zakładają nową rodzinę. Rodzina nie ma zakorzenienia w domu, ponieważ wynajmuje mieszkanie i napotyka na trudności przetrwania. Z rodziny wyjściowej nie zostaje nic, kiedy rodzice umrą, a dzieci opuszczą dom. Rodzinie niestabilnej Le Play przeciwstawia rodzinę-ród, charakterystyczną dla dawnego społeczeństwa zachodniego. Rodzina-ród była zakorzeniona w domu, który posiadała na wyłączną własność i który przekazywała z pokolenia na pokolenie. Dom symbolizował i uwieczniał rodzinę. Po śmierci ojca rodziny dom przypadał w udziale najstarszemu synowi, dziedzicowi. Za życia ojciec dopuszczał go do zarządzania przedsiębiorstwem, wprowadzał w tajniki swego zawodu, żenił go „w domu” i dzięki temu widział, jak się rozrasta i mnoży jego potomstwo. Rodzeństwo … por. s. 60).

• Peter Laslett (Household and Family in Past Time, Cambridge University Press, 1972, s. 623). Komputerowa analiza danych - rodziny dawne były nieliczne, większość przedstawia model małżeński. A rodzina-ród prawie w ogóle nie występowała. A jednak Pierre Bourdieu odnalazł w Bearn takie rodziny. Jak było?

• Rodziny wielodzietne (nie 15-24 dzieci, jak przypuszczał Le Play, ale 6-8 dzieci, nie „co rok - prorok”) i to głównie w rodzinach arystokratycznych i mieszczańskich, w których matki same nie karmiły dzieci. Odstęp między połogami wynosił co najmniej 2 lata. Ponadto śmiertelność czyniła spustoszenia wśród potomstwa: 200-300 dzieci na 1000 umierało przed ukończeniem pierwszego roku życia, w dwudziesty rok życia często osiągała mniej niż połowa.

• Laslett: Naukowcy z Cambridge utworzyli próbkę na podstawie stu spisów przeprowadzonych w latach 1574-1821, w tym 5 w latach 1574-1645, 45 w latach 1662-1749 oraz 50 w latach 1750-1821. Próba dotyczy parafii miejskich i wiejskich i obejmuje wszystkie hrabstwa w Anglii. Obliczono przeciętną liczebność rodziny w każdej ze stu parafii, po czym wyciągnięto średnią, która wynosi 4,73 osoby na rodzinę. Nie ma tu znaczącej różnicy w porównaniu z przeciętną wielkością rodziny angielskiej u schyłku XIX wieku: 4,60 w 1891 roku (s. 70). W badanej wsi tymczasem przeciętna wielkość rodziny wynosi 4,47, czyli jest niższa od średniej krajowej tych czasów. Dochodzimy do tego, widząc, że rodziny rzemieślników liczyły przeciętnie zaledwie 3,9 osoby, rodziny wyrobników 3,2, a biedaków 2,1. Te rodziny z niższych kategorii stanowią znaczną większość - 33 na 62 - a ich przeciętna wielkość nie przekracza 3 osób. Stanowiły one 35% społeczeństwa. Tymczasem 65% ludności żyło na ogół w rodzinach wyjątkowo licznych (6,2 osoby).

• Im wyższa pozycja społeczna, tym liczniejsza była rodzina (s. 77).

• Duch domu, duch rodu, duch rodziny. Duch domu oznacza przejście praw spadkowych do dziedzictwa na jedynego spadkobiercę, ożenionego w domu, podczas gdy pozostałym dzieciom pozostaje celibat lub wygnanie. Duch rodu, czyli całkowita równość spadkobierców (Normandia) - więzy krwi (osobowe) ważniejsze niż zachowanie dziedzictwa rodu. Duch rodziny (chłopi) łączy rodzinę z dziedzictwem - to dom rodziców z tymi dziećmi, które z nimi pozostały; skupienie na chwili teraźniejszej.

• Pory dnia. Godziny wieczorne - s. 127.

3. Moralność w stosunkach rodzinnych

• Rozróżnienie: faktyczne i obowiązujące wzory.

• Dwie wartości łącznie: autorytet rodziców i wolność związków małżeńskich, s. 161

---