Mądrzycki - rozdział 4: Plany życiowe jako główne składniki ukierunkowania osobowości

4.1 „Plan życiowy” i pojęcia zbliżone

Warunki tworzenia przez jednostkę planów na przyszłość:

- umiejętność odraczania zaspokajania potrzeb,

- rozwój motywacji wewnętrznej uniezależniającej od aktualnych bodźców zewnętrznych,

- rozwinięcie zdolności rozumowania i wybiegania myślą w przyszłość, przewidywania warunków i skutków swojego przyszłego działania.

Kształtowanie treści planów życiowych zależy też od poglądu na świat, pojęcia własnej osoby i systemu wartości.

Pierwszy planami życiowymi (określanymi mianem programów serii) zajmował się w latach '30 H. A. Murray. „Ludzie, którzy interesują się intensywnie tworzeniem czegoś, powracają ochoczo każdego dnia do następnego kroku czy etapu swoich usiłowań” - taka aktywność to proakcja, czyli działanie nie zapoczątkowane przez sytuację zewnętrzną, lecz wypływające samorzutnie z wewnątrz, stanowiące część programu serii kierowanego dalekosiężnym zamiarem.

Koncepcje, z którymi Mądrzycki się zgadza:

• Koncepcja planów osobistych B. R. Little'a

Plan (projekt) osobisty - wewnętrznie powiązana sekwencja działań zmierzających do osiągnięcia określonego celu osobistego. Jego cele i pobudki są stworzone przez podmiot. Integruje on sferę poznawczą, afektywną i behawioralną. Organizuje codzienną aktywność jednostki i jej spojrzenie na przyszłość. Wiąże się z określonym czasem i kontekstem sytuacyjnym.

Pojęcie planu czy projektu nie wiąże się tylko z poznawczą reprezentacją zamierzenia ani nie jest tożsame z celami, ponieważ plan poza celem zawiera sekwencję czynności czy działań. Nie jest też tym samym co zadanie życiowe (w ujęciu Cantor i Kihlstroma), ponieważ zadania mogą być uwarunkowane przez oczekiwania i nakazy środowiska, a plany stanowią ekspresję „ja”.

Zadaniem psychologii osobowości powinno być badanie osobistego działania, którego jednostką oceny będą zadania życiowe, osobiste dążenia etc., ponieważ „ja” nie jest wyłącznie ukrytym centrum osobowości, ale przejawia się na zewnątrz w działaniu, także w planach osobistych. Poszczególne plany pełnią okresowe funkcje wobec „ja”. Mogą służyć wyrażaniu zainteresowań pewną dziedziną życia lub stosunku wobec niej podnoszeniu swojej wartości, tworzeniu nowego przyszłego „ja”.

Jednostka analizy (projekt osobisty) stosowana przez Little'a jest jednostką naturalną. Jest wytworzona przez sam podmiot, dostępna mu, zrozumiała dla niego, nie wzbudza lęku ani reakcji obronnych. Jest wrażliwa na kontekst sytuacyjny, trafna, dotycząca realnej sytuacji i określonego czasu. Jest jednostką średniej wielkości, integruje różne sfery psychologicznego funkcjonowania. Ponadto ma bezpośrednie praktyczne zastosowanie w poradnictwie i psychologii klinicznej.

Właściwości planów stanowią dobry predykator zadowolenia z życia. Osoby bardziej zadowolone mają większe skłonności do dzielenia się z innymi informacjami o swoich planach oraz do wspólnego ich realizowania. Swoje plany oceniają jako umiarkowanie trudne i nie będące w konflikcie z innymi planami. Są to też plany krótsze, dające satysfakcję w niedługim czasie. Istnieje związek między właściwościami planów a cechami osobowości wg modelu Wielkiej Piątki.

Wątpliwości związane z teorią:

- Little traktuje projekty, o których jednostka myśli na równi z projektami już przez nią realizowanymi.

- Traktuje podobnie wszystkie projekty, drobne na równi z długofalowymi, podczas gdy dłuższe plany w większym stopniu są wewnętrznie uwarunkowane, a krótsze częściej wynikają z presji otoczenia.

• Koncepcja dążeń osobistych R. A. Emmonsa

Osobowość jednostki najlepiej określa to, co ona próbuje robić, nie zaś posługiwanie się pojęciem cech. Aby poznać osobowość jednostki, należy badać jej aktualne motywy, dążenia. Jednak osobowość przejawia się też w pewnych stałych właściwościach człowieka.

Aby pogodzić założenie zmiennych dążeń i stałości osobowości Emmons stworzył hierarchię motywów.

Poziom pierwszy: dyspozycje motywacyjne o największym stopniu stałości i ogólności, np. potrzeby.

Poziom drugi: dążenia osobiste wypływające z ogólnych dyspozycji, ale bardziej szczegółowe (to, co jednostka próbuje robić, np. być atrakcyjna dla płci przeciwnej).

Poziom trzeci: uszczegółowienie dążeń, mogących się jednak przejawiać w różnych celach, planach, zadaniach (np. aby być atrakcyjną zmieniam fryzurę lub poprawiam sylwetkę).

Poziom czwarty: specyficzne działania (np. odwiedzenie fryzjera, ćwiczenia gimnastyczne).

Dążenia osobiste nie są tożsame z wartościami, ponieważ wartości wskazują na to, co ktoś powinien zrobić, a dążenia na to, co próbuje zrobić. Różnią się też od cech osobowości charakterem, wskazaniem na motywy zamiast na zachowania, wyrażaniem usiłowania zamiast nacisku na efekt zachowania.

Realizacja dążeń osobistych nie będących ze sobą w konflikcie i wypływających z zasobów jednostki jest źródłem dobrego samopoczucia i nadaje sens życiu.

Narzędziem stworzonym przez Emmonsa jest Skala Oceny Dążeń (SAS).

Słabości koncepcji:

- sprowadzenie osobowości do motywacji, rozważanie dążeń w oderwaniu od temperamentu i zmiennych instrumentalnych - zdolności, inteligencji, wiedzy, umiejętności, od których (a także i od temperamentu) zależy zadowolenie z życia.

- branie pod uwagę samego usiłowania, z pominięciem wyniku działań.

• Koncepcja zadań życiowych Nancy Cantor

Cele stanowią poznawczą reprezentację motywacji i służą jako standardy kontrolowania działania. Ich skonkretyzowaniem są zadania do rozwiązania. Zadania życiowe są uznane przez jednostkę jako ważne, zgodne z „ja”, pochłaniające wiele uwagi i czasu, organizujące codzienną aktywność, tworzone i realizowane w określonym kontekście społecznym. Tworzenie i realizacja zadań opiera się na odpowiednich strategiach uwzględniających planowanie, kierowanie działaniem, ocenę postępów i rozumienie przyczyn uzyskanych wyników. Tendencja do stosowania określonej strategii (optymistycznej lub obronnego pesymizmu) wypływa z doświadczeń życiowych jednostki, ponadto ma na nią wpływ inteligencja, także społeczna.

Dla tych autorów najlepsze warunki do poznania zadań życiowych stwarzają okresy przełomowe w życiu człowieka.

Emmons - dążenia osobiste	Cantor - zadania życiowe
- akcentowanie specyficzności dążeń dla jednostki	- zadania jako określona przez jednostkę wersja spraw przypisanych społecznie i kulturowo dla danego wieku
- jednostka jest wewnętrznie motywowana do szukania dróg realizacji swych dążeń	- jest motywowana do opanowania społeczno-kulturowego kontekstu w dogodny dla siebie sposób
- nacisk na stałość i ogólność dążeń	- podkreślenie dynamiki, zmienności, zależności od kontekstu sytuacyjnego i wieku życia

Little - plany osobiste	Cantor - zadania życiowe
- plany osobiste wypływają z „ja”	- zadania są w znacznym stopniu narzucone przez społeczeństwo
- mogą dotyczyć spraw mało ważnych, nie pochłaniających czasu	- dotyczą celów ważnych, realizowanych przez dłuższy okres czasu

W. Szewczuk: plan życiowy - system celów, do których jednostka zmierza w swoim działaniu oraz ogólne zasady ich realizowania. Opiera się na poglądzie jednostki na świat i jej stosunku do rzeczywistości. (Szewczuk mówi o tylko jednym planie życiowym).

Autorzy zgodni są co do tego, że:

- plany/zadania życiowe dotyczą spraw bardzo ważnych dla podmiotu

- są realizowane przez dłuższy (wyjątek - koncepcja Little'a)

- obejmują znaczną cześć codziennej aktywności jednostki

- odzwierciedlają jej potrzeby, wartości, pogląd na świat

Ogólnie plan życiowy to stworzony lub wybrany przez jednostkę ważny cel główny powiązany z wieloma celami pomocniczymi i ogólnymi zasadami operacjonalizacji tych celów. Różni się od:

- planów pojedynczych działań, bo obejmuje znacznie szerszy zakres aktywności różnorodnej treściowo, rozłożonej w długim czasie, ważniejszej dla jednostki, o ogólniejszym charakterze.

- celu życia, bo wyznacza drogi dojścia do celu.

- marzeń, bo są tworzone z myślą o ich realizacji, a więc dotyczą celów nie tylko wartościowych, ale też prawdopodobnych do zrealizowania. Jednak marzenia mogą w innym okresie zostać zrealizowane jako plany.

To, czy ludzie formułują plany życiowe zależy od stopnia ich rozwoju psychicznego. Pewne cechy temperamentu i nałogi sprzyjają większej lub mniejszej planowości życia, także sytuacja i warunki życia jednostki.

Można stworzyć kontinuum: od jednostek o dojrzałej osobowości, świadomie kierujących swoją aktywnością, realizującym swoje plany życiowe, do osób nie mających planów albo ich nie realizujących, a skupiających się na luźno powiązanych planach działań.

4.2 Cechy planów życiowych i ich uwarunkowania

Plany życiowe ludzi różnią się szeregiem cech:

1. Liczba planów - od jednego do kilkunastu.

2. Treść planów.

3. Wielkość planu życiowego określana przez ilość planów cząstkowych oraz czas i wysiłek potrzebny do jego realizacji.

4. Różnorodność - plan może dotyczyć jednej lub wielu dziedzin życia.

5. Stopień ważności - poszczególnym planom można przypisywać odmienną wagę i znaczenie; ważniejszym planom jednostka poświęca więcej czasu i bardziej angażuje się psychicznie w ich wykonanie, a ich realizacja daje większą satysfakcję.

6. Stopień zgodności dróg dojścia do celu z normami moralnymi - realizowanie dobrych celów za pomocą złych metod i środków lub (częściej) złych celów za pomocą złych metod.

7. Stopień trudności - wskazuje na poziom aspiracji jednostki.

8. Realistyczność - czyli stopień prawdopodobieństwa realizacji związany z trafną oceną przez jednostkę własnych możliwości oraz właściwym doborem metod działania i warunków zewnętrznych.

9. Szczegółowość - zależy od właściwości jednostki, cech samego planu, jego ważności i rozpiętości czasowej. Plany krótkoterminowe są dokładniej opracowywane niż długofalowe.

10. Elastyczność - możliwość modyfikowania planu w trakcie działania, gdy wymaga tego sytuacja.

11. Rozpiętość czasowa - wiąże się z długością przyjętej perspektywy czasowej i treścią planu.

12. Stopień integracji - ułożenie hierarchiczne, gdzie planom ważniejszym podporządkowane są plany mniej ważne, a na plany duże składa się szereg mniejszych, bardziej szczegółowych.

Właściwości jednostki wpływające na cechy planu życiowego:

1. Wiek - tworzenie planów rozpoczyna się w okresie dorastania.

W. Szewczuk: plan konkretyzuje się w momencie przejścia do dorosłości, następnie w pierwszym okresie dorosłości stabilizuje się, a w drugim jest realizowany. Trzeci okres - okres regresywnej ekspansji, a po nim starość, wiążą się z orientacją na przeszłość.

Wg innych autorów w różnych okresach życia mogą dominować różne plany.

2. Płeć - kobiety są bardziej zorientowane na rodzinę, sprawy towarzyskie i wartości ogólne, mężczyźni na wartości ekonomiczne.

3. Poziom inteligencji - np. bardziej inteligentni uczniowie są zainteresowani dalszą edukacją i możliwościami znalezienia dzięki niej pracy dającej możliwość samorealizacji.

4. Temperament - ma wpływ na stopień szczegółowości planów, np. osoby kompulsywne ( introwertywno-neurotyczne) mają skłonność do nadmiernej szczegółowości w planowaniu, neurotyzm wpływa negatywnie na zadowolenie z planów, poczucie kontroli i własnej skuteczności, wywołuje stres w związku z planami. Ekstrawersja wiąże się z dużym poczuciem własnej skuteczności, ujawnianiem planów innym i przeświadczeniem, że ma się wystarczająco dużo czasu na ich realizację. Temperament wiąże się też z trudnością stawianych sobie celów oraz sposób posługiwania się planem w trakcie realizacji (samodzielność, elastyczność, skłonność do ryzyka).

5. Potrzeby - np. potrzeba dominacji, osiągnięć, niezależności.

6. Wzór zachowania A vs B - osoby o wzorze zachowania A wybierają cele trudniejsze, wymagające większego wysiłku i dające większą możliwość kontroli wykonania, realizują równocześnie wiele takich celów aby w krótkim czasie osiągnąć jak najwięcej, są bardziej wytrwałe i efektywne w działaniu.

Istotne są też: poziom samoakceptacji, umiejscowienie poczucia kontroli, poczucie własnej skuteczności, oraz czynniki społeczne takie, jak miejsce zamieszkania, wykształcenie rodziców, warunki materialne rodziny.

4.3 Właściwości planowania i realizacji planów jako wymiar osobowości

Na plany życiowe jednostki wpływają jej cechy osobowe oraz warunki społeczne oraz subiektywne doświadczenie podmiotu. Plany stanowią też w dużej mierze przejaw twórczej aktywności podmiotu. Wiążą się ze świadomym, autonomicznym, niezależnym od czynników środowiskowych poziomem funkcjonowania człowieka. Dlatego analiza planów życiowych może stanowić nowe, trafniejsze niż inne źródło diagnozy osobowości.

Niektóre techniki określania właściwości planowania poszczególnych osób:

- B. R. Little'a technika „Analizy planów osobistych”

- M. Frese, J. Stewart, B. Hannover „Goal Orientation and Planfulness” - kwestionariusz badający orientację na cele i planowość

- Cz. S. Nosala Skala Orientacji Temporalnej (SOT)

Formalne właściwości planów mają formę stylów lub strategii. Style to względnie stałe i sztywne sposoby funkcjonowania. Strategie są bardziej złożone i elastyczne, obejmują interpretację problemu i planowanie jego rozwiązania, są nastawione na cele jednostki.

Właściwości planowania i realizacji planów mogących służyć do opisu świadomego poziomu funkcjonowania osobowości związanego z działaniem:

1. Stopień orientacji na cele (inaczej teliczność): posiadanie własnych celów, traktowanie ich poważnie, wytrwałość w realizacji celów i doprowadzanie ich do końca, zdolność do refleksji nad dalszymi konsekwencjami działań.

2. Planowość: tendencja do zastanowienia przed rozpoczęciem działania, obmyślenia szeregu sposobów osiągnięcia celu, przewidywania odległych konsekwencji swojego działania, wyciągania wniosków z uprzednich błędów, bardzo szczegółowego planowania.

3. Tendencja do planowania ogólnego vs. szczegółowego: różnice mogą wynikać z poziomu inteligencji, reaktywności, stylów poznawczych, innych właściwości osobowości i warunków zewnętrznych. Jednostki bardziej inteligentne planują bardziej ogólnie, mniej inteligentne opracowują szczegóły.

4. Ukierunkowanie teliczne: związane z treścią planów, która wskazuje na wartości realizowane przez jednostkę, ukierunkowujące jej działanie.

5. Bogactwo treści życia: im więcej klas planów (dotyczących różnych dziedzin) tworzy i realizuje człowiek, tym bogatsza jest jego treść życia.

6. Produktywność: wyraża się w dążeniu do dobrego wychowania dzieci i przekazania im swoich wartości, pomagania innym ludziom, w trosce o własny rozwój i w dokonywaniu czegoś ważnego dla społeczeństwa. Nieproduktywność wiąże się z dążeniem do przyjemności, szukaniu pomocy innych ludzi, wykorzystywaniu ich.

7. Integracja meliczna: podporządkowanie planów jednej głównej aktywności.

8. Perspektywiczny poziom aspiracji: zróżnicowanie stopnia trudności wskazujące na dalekie aspiracje.

9. Orientacja społeczna: kierowanie się sugestiami innych osób przy ustalaniu celu i planowaniu jego realizacji oraz tendencja do ujawniania planów.

10. Zaangażowanie emocjonalno-motywacyjne we własne plany, zależne i od ich właściwości, i od cech osobowości podmiotu. Tworzenie i realizacja planów u jednych ludzi będzie budzić głównie emocje pozytywne, a u innych negatywne, w zależności od poziomu ekstrawersji, neurotyzmu, otwartości na doświadczenia, uprzednich sukcesów i porażek.

4.4 Wielowymiarowy Kwestionariusz Planów (WKP)

Skonstruowany przez M. Błażek, R. Radzikowską-Wrzosek i W. Baryłę w oparciu o zaproponowane przez T. Mądrzyckiego wymiary planowania.

Składa się z sześciu skal obejmujących 55 pozycji:

1. Stopień orientacji na cele

2. Planowość

3. Szczegółowość planowania

4. Bogactwo treści życia

5. Unikanie porażek

6. Wsparcie społeczne

Badani oceniają pozycje według pięciostopniowej skali szacunkowej. Rzetelność testu jest wysoka dla wszystkich skal.

Prace badawcze, w których wykorzystano WKP (w tym jedna z prac J. Strelaua) objęły próbę o liczebności 707 osób, składającą się z kobiet i mężczyzn w wieku 17 - 47 lat, reprezentujących różne grupy społeczno zawodowe.

Wnioski z badań zrealizowanych przez M. Błażek - właściwości planów a skuteczność realizacji celów: sukcesom osób o niskiej reaktywności sprzyja silna aktywizacja celu, do którego zmierzają (wzbudzanie silnego zaangażowania), zaś u osób o wysokiej reaktywności skuteczności sprzyja aktywność strategiczna - zaplanowanie działań realizacyjnych, co może stanowić sposób radzenia sobie z bodźcami nie związanymi z celem, będącymi źródłem zakłóceń.

---