ODPOWIEDZIALNOŚĆ PRACOWNIKA ZA POWIERZONE MIENIE
Odpowiedzialność pracownika za mienie powierzone budzi szereg wątpliwości interpretacyjnych, zarówno wśród pracodawców jak i wśród pracowników. Najwięcej kontrowersji budzi kwestia zasad odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną w mieniu, którym powinien był opiekować się pracownik oraz możliwości dochodzenia swoich praw przez pracodawców.
Zgodnie z art. 124 kp par. 1 pracownik ponosi pełną odpowiedzialność za szkodę w mieniu pracodawcy, jednak pod warunkiem prawidłowego powierzenia tego mienia i zapewnienia warunków umożliwiających jego strzeżenie.
Nie jest przy tym konieczne zawarcie umowy o odpowiedzialności materialnej, jest jednak niezbędne powierzenie w taki sposób, aby zapewnić udział pracownika przy ustalaniu ilości i jakości przekazanego mu mienia (np. poprzez pisemne potwierdzenie powierzenia mienia przez pracownika), z drugiej zaś strony zapewnienie przez pracodawcę warunków pozwalających na prawidłowe zabezpieczenie towaru.
Nie jest konieczne zawarcie umowy o odpowiedzialności materialnej, jest jednak niezbędne powierzenie mienia w odpowiedni sposób i na warunkach pozwalających prawidłowe jego zabezpieczenie.
Brak prawidłowego zabezpieczenia może wykluczyć odpowiedzialność pracownika
Brak zapewnienia przez pracodawcę prawidłowych warunków technicznych umożliwiających zabezpieczenie powierzonego mienia co do zasady wyklucza odpowiedzialność pracownika za szkodę w tymże mieniu, przy czym wykazanie tych okoliczności każdorazowo należy do pracownika (art. 124 par. 3 kp).
Pracownik może uwolnić się od skutków domniemania odpowiedzialności wyłącznie pod warunkiem wskazania przyczyn od pracownika niezależnych (np. wadliwe zabezpieczenie magazynu lub dopuszczanie przez pracodawcę do powierzonego mienia osób do tego nieuprawnionych).
Wykazując związek przyczynowo-skutkowy pomiędzy zaniedbaniami pracodawcy a powstałą szkodą pracownik może albo całkowicie uwolnić się od odpowiedzialności, albo też doprowadzić do pomniejszenia zakresu własnej odpowiedzialności (miarkowanie), a co za tym idzie także wysokości ewentualnego odszkodowania (por. wyrok Sądu Najwyższego z 7 marca 2001 r., I PKN 288/00, OSNP 2002/23/570).
Należy też mieć na uwadze, iż zgodnie z utrwalonym orzecznictwem odpowiedzialność za mienie powierzone wyłączona jest nie tylko wtedy, gdy pracownik wykaże, iż szkoda powstała wyłącznie z przyczyn od niego niezależnych lecz także gdy udowodni, że wywołana została ona głównie z przyczyn, za które odpowiedzialności nie ponosi (kradzież). W takim przypadku odpowiada on za szkodę według ogólnych reguł materialnej odpowiedzialności pracownika - a więc na podst. art. 114 kp i nast. (tak SN w wyroku z 28 kwietnia 1997 r., I PKN 114/97, OSNP 1998/1/11).
Pracownik nie ponosi także odpowiedzialności za szkodę w zakresie, w jakim do jej powstania przyczynił się pracodawca bądź osoba trzecia (art. 117 par. 1 kp w zw. z art. 127 kp); przyjmuje się bowiem, iż brak zapewnienia prawidłowych warunków oznacza, iż pracodawca nie przekazał w sposób prawidłowy mienia, co skutkuje zwolnieniem pracownika z odpowiedzialności (bądź też odpowiednim miarkowaniem odpowiedzialności pracownika za powstałą szkodę).
Do typowych okoliczności będących współ przyczyną zaistnienia szkody można zaliczyć częściowe niezapełnienie warunków pracy umożliwiających dopilnowanie powierzonego mienia, przeciążenie pracownika pracą oraz brak prawidłowego nadzoru pracodawcy.
W przypadku gdyby sprawcą kradzieży był pracownik, któremu powierzono mienie, ponosi on pełną odpowiedzialność za wyrządzoną szkodę na podst. art. 122 kp, przy czym nie ma tu znaczenia niemożność ustalenia wysokości szkody z tytułu odpowiedzialności za mienie na skutek nieprawidłowego powierzenia tego mienia i wadliwego przeprowadzenia inwentaryzacji.
Te okoliczności nie zwalniają pracownika od odpowiedzialności przewidzianej w art. 122 kp, a tym samym z obowiązku zapłaty odszkodowania za tę część mienia, która została przywłaszczona, lub naprawienia szkody wyrządzonej w inny umyślny sposób, przy czym wykazanie tej szkody może nastąpić za pomocą wszelkich środków dowodowych przewidzianych w przepisach prawa procesowego (tak Sąd Apelacyjny w Gdańsku w wyroku z 29 sierpnia 1994 r., III APr 48/94, „Prawo Pracy” 1995/4/52).
Nadzór utrudniony - kiedy?
Odpowiedzialność pracownika za szkodę w powierzonym mieniu ulega także modyfikacji ze względu na przepisy Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 10 października 1975 r. w sprawie warunków odpowiedzialności materialnej pracowników za szkodę w powierzonym mieniu. I tak wysokość tego odszkodowania ulega stosownemu obniżeniu, jeśli sprawowanie nadzoru nad powierzonym mieniem jest utrudnione, a w szczególności w magazynach, sklepach i punktach usługowych, w których praca trwa dłużej niż na jedną zmianę lub w których obsada wynosi co najmniej 5 osób.
Przy czym wysokość obniżonego odszkodowania ustala się uwzględniając stopień utrudnienia sprawowania nadzoru nad powierzonym mieniem, rodzaj zaniedbań, rozmiar szkody, stopień winy pracownika, jego doświadczenie zawodowe i wyniki dotychczasowej pracy oraz sytuację rodzinną i majątkową, zaś sama wysokość odszkodowania powinna być ustalona po wysłuchaniu pracownika oraz zasięgnięciu opinii reprezentującej go organizacji związkowej.
Szkody wyrządzone przez pracownika
Osobną kwestią jest możliwość zaspokojenia pracodawcy za szkodę wyrządzoną przez pracownika. Zgodnie z art. 87 par. 1 kp z wynagrodzenia za pracę mogą być potrącane wyłącznie sumy egzekwowane na mocy tytułów wykonawczych (w odniesieniu do świadczeń alimentacyjnych oraz innych), zaliczki pieniężne udzielone pracownikowi oraz kary pieniężne przewidziane w art. 108.
Potrącenie jest skuteczne wyłącznie pod warunkiem rzeczywistego istnienia długu pracownika wobec pracodawcy, nieważne też jest potrącenie należności obciążających w całości bądź w części pracodawcę.
Niewątpliwie naprawienie szkody powstałej w powierzonym mieniu (przez pracodawcę, który nie legitymuje się tytułem wykonawczym) nie zawiera się w katalogu należności określonym w art. 87 par. 1 kp. Do potrącenia tego rodzaju należności ma tu zastosowanie art. 91 kp, zgodnie z którym pracodawca musi uzyskać od pracownika pisemną zgodę na potrącenie innych należności z jego wynagrodzenia.
Potrącenie jest skuteczne wyłącznie pod warunkiem rzeczywistego istnienia długu pracownika wobec pracodawcy, nieważne też jest potrącenie należności obciążających w całości bądź w części pracodawcę (tak SN w wyroku z 12 września 2000 r., wyrok SN, I PKN 22/00).
Pomniejszenie przez pracodawcę wynagrodzenia pracownika jest dopuszczalne tylko w przypadkach określonych ustawowo, w szczególności w art. 87 oraz 91 kp. Jeśli pracodawca dokona potrącenia w innych sytuacjach, to pracownikowi służy roszczenie o zapłatę nienależnie potrąconego wynagrodzenia. Nadto bezpodstawne potrącenie przez pracodawcę stanowi wykroczenie z art. 282 par. 1 pkt 1 kp.
Przy potrąceniu na podstawie umowy zawartej pomiędzy pracodawcą a pracownikiem należy także pamiętać o kwotach ograniczających wysokość potrąceń z wynagrodzenia.
Wolna od potrącenia umownego jest kwota minimalnego wynagrodzenia za pracę, ustalanego na podstawie odrębnych przepisów, przysługującego pracownikom zatrudnionym w pełnym wymiarze czasu pracy.
I tak wolna od potrącenia umownego jest kwota minimalnego wynagrodzenia za pracę, ustalanego na podstawie odrębnych przepisów, przysługującego pracownikom zatrudnionym w pełnym wymiarze czasu pracy, po odliczeniu składek na ubezpieczenia społeczne oraz zaliczki na podatek dochodowy od osób fizycznych (art. 91 par. 2 w zw. z art. 87(1) par. 1 pkt 1 kp).
Instytucję potrącenia reguluje art. 498 par. 1 kc („Gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami, każda z nich może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności drugiej strony, jeżeli przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku, a obie wierzytelności są wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem lub przed innym organem państwowym”).
Oznacza to, że zgodnie z art. 87 par. 1 kp niemożliwe jest jednostronne potrącenie wartości szkody wyrządzonej w mieniu powierzonym przez pracodawcę. Potrącenie takie może nastąpić wyłącznie po uzyskaniu tytułu wykonawczego (art. 87 par. 1 pkt 2 kp) albo po zawarciu z pracownikiem stosownego porozumienia (art. 91 par. 1 kp). Jednostronne potrącenie dokonane w sposób sprzeczny z literą kodeksu pracy stanowi wykroczenie przeciwko prawom pracownika (art. 282 par. 1 pkt 1 kp).