Cephalopoda (głowonogi)

Do głowonogów zaliczamy:

• łodzikowate

• amonitowate

• belemnity

Głowonogi należą do mięczaków. Pojawiły się w górnym kambrze, były licznie reprezentowane
w paleozoiku i mezozoiku, z końcem kredy prawie wszystkie wyginęły. Głowonogi to organizmy wyłącznie morskie, posiadają głowę opatrzoną czułkami - ramionami i lejkiem, co jest charakterystyczną cechą głowonogów. Lejkiem wyrzucają wodę z jamy skrzelowej i służy im jako organ ruchu do poruszania się na zasadzie odrzutu.

Łodzikowate

Należą do głowonogów zewnętrznie szkieletowych, posiadają muszlę zewnętrzną:

• płasko spiralnie skręconą

• wygiętą w kształcie rogu

• prostą

Muszla głowonogów składa się z:

1. fragmokonu - część muszli podzielona przegrodami na komory powietrzne. W każdej przegrodzie znajduje się otworek, którym przechodzi mięsisty organ zwany syfonem. Łączył on komorę embrionalną (początkową) z komorą mieszkalną zwierzęcia

2. komory mieszkalnej, w której żyło zwierzę, zakończonej ujściem

linia lobowa (przegrodowa) - miejsce zetknięcia się przegrody z wewnętrzną stroną muszli.
U łodzikowatych linia lobowa jest prosta lub lekko wygięta.

Cechy diagnostyczne:

1. Kształt linii lobowej

2. kształt muszli

3. Kształt ujścia

Do dziś przetrwał tylko Nautilus. Za pomocą syfonu zwierzę regulowało ciśnienie powietrza
w komorach.

Amonitowate

Należą do mięczaków, głowonogów. Pojawiły się w dewonie i pod koniec kredy wszystkie wymarły. Ich muszla jest zbudowana tak samo jak u łodzikowatych, większość muszli była płasko spiralnie skręcona, ewoluta lub inwolutna, znane są również formy aberrantne. Niektóre formy posiadają wieczka przykrywające ujścia: aptych lub anaptych. Amonity posiadają następujące typy linii lobowych:

1. goniatytowa - o gładkich siodłach i zatokach - charakterystyczna dla amonitów paleozoicznych

2. ceratytowa - o gładkich siodłach i pofalowanych zatokach - charakterystyczna dla form żyjących w triasie

3. amonitowa - o bardzo mocno pofalowanych siodłach i zatokach - charakterystyczna dla tzw. amonitów właściwych, żyjących w jurze i kredzie

lobus - zatoka - część linii lobowej wklęsła od strony ujścia

sella - siodło - część linii lobowej wypukła od strony ujścia

Cechy diagnostyczne:

1. kształt muszli

2. kształt linii lobowej

3. ornamentacja muszli

Belemnity

Należą do mięczaków, głowonogów. Pojawiły się w karbonie i pod koniec kredy wyginęły. Do dziś przetrwali dalecy krewni belemnitów - kalmary i ośmiornice. W odróżnieniu od amonitowatych
i łodzikowatych mają szkielet wewnętrzny, który składa się z:

1. rostrum - tzw. strzałka - w kształcie stożka, w przekroju owalne, zbudowane
   z koncentrycznych pierścieni kalcytu.

2. alweola - wgłębienie w górnej części rostrum, do którego wchodzi fragmokon

3. fragmokon - jak wyżej

4. prostracum - zachowuje się wyjątkowo w stanie fosylnym

Cechy diagnostyczne:

1. budowa szkieletu

Klasyfikacja:

Typ: Mollusca (mięczaki)

Gromada: Cephalopoda (głowonogi)

Podgromada: Nautiloidea (łodzikowate)

Gomphoceras

Phragmoceras

Orthoceras

Nautilus

Podgromada: Ammonoidea (amonitowate)

Clymenia

Ceratites

Perisphinctes

Cardioceras

Macrocephalites

Baculites

Parkinsonia

Podgromada: Belemnitida (belemnity)

Ramienionogi

Są to zwierzęta morskie, które podobnie jak małże posiadają dwuskorupową muszlę, która zamyka ciało. W odróżnieniu od muszli małżów mają skorupy nierówne. Większa skorupa zakończona jest dziobem, pod którym znajduje się otwór na nóżkę - skorupa brzuszna. Mniejsza nazywa się skorupa grzbietowa. Nóżka jest kurczliwym organem, którym zwierzę przytwierdza się do podłoża. Skorupy są ze sobą połączone za pomocą zawiasów. Tworzą go dwa zęby w skorupie brzusznej i dwa odpowiadające im dołki w skorupie grzbietowej. Dookoła otworu gębowego znajduje się charakterystyczny narząd - lofofor, zwany również ramionami. Są to 2 wyrostki skórne zakończone spiralnie. Szkielet wapienny lofoforu nazywa się brachidium. Skorupki w części tylnej są zakończone dziobem, skorupa brzuszna ma zazwyczaj większy dziób, grzbietowa - mniejszy. Za życia dziób skierowany jest do podłoża. U form najprymitywniejszych nóżka przechodzi między skorupami. Wyżej uorganizowane mają specjalny otwór na nóżkę. Wśród ramienionogów występują ramienionogi bezzawiasowe. Zawiasowe mają skorupki wapienne, zamek, specjalny otwór na nóżkę i posiadają brachidium. Natomiast bezzawiasowe mają skorupę chitynowo-fosforanowo-wapienną, brak zawiasu, nóżka wychodzi między skorupami i nie mają brachidium. U ramienionogów występują mięśnie zwierające, otwierające i obsługujące nóżkę.

Cechy diagnostyczne:

1. Substancja budująca muszlę

2. Położenie otworu łóżkowego

3. Budowa brachidium

Klasyfikacja

Typ: Brachiopoda (ramienionogi)

Gromada: Inarticulata (bezzawiasowe)

Lingula

Gromada: Articulata (zawiasowe)

Productus

Rchynchonella

Spirifer

Terebratula

Konodonty

To zębopodobne elementy szkieletowe. Należą do grupy Incertae sedis. Mają długość 0,2 - 3 mm. Zbudowane są z fosforanu wapnia. Są one przewodnie dla osadów od kambru do triasu. Występują
w postaci:

1. pojedynczych zębów - przewodnie od kambru do syluru

2. konodonty platformowe - na platformie występują pojedyncze zęby; przewodnie od ordowiku do triasu

3. konodonty złożone - gałązkowe lub grzebieniowe; przewodnie od ordowiku do triasu

Stawonogi (trylobity)

Typ: Arthropoda (stawonogi)

Gromada: Trilobita (trylobity)

Trylobity należą do najstarszych paleozoicznych wyłącznie kopalnych stawonogów. Były to zwierzęta morskie o wielkości od kilku mm do kilku cm, wyjątkowo znane są z dziejów Ziemi takie, które miały do 70 cm. Ciało miały owalne i spłaszczone, okryte od strony grzbietowej pancerzem wapiennym, który mógł zachować się dobrze w stanie fosylnym. Część brzuszna była pozbawiona pancerza. Pancerz trylobitów składa się z luźno zestawionych lub zrośniętych segmentów i dzieli się na:

1. Cephalon - część głowowa

1. przez środek cephalonu biegnie glabella

2. z jej boków znajdują się policzki z oczami, szwami policzkowymi i kolcami policzkowymi

2. Thorax - pancerz tułowia - składa się z 2 - 44 segmentów. Segmenty tułowia nie były zrośnięte

1. przez środek thoraxu przebiega linia - axis, a po jej bokach znajdują się płaty boczne - pleury

3. Pygidium - część ogonowa

4. Telsony - kolce; tylko niektóre gatunki

Trylobity należą do bardzo ważnych skamieniałości przewodnich dla starszego paleozoiku.

Liliowce

Typ: Echinodermata (szkarłupnie)

Gromada: Crinoidea (liliowce)

Gromada: Echinoidea (jeżowce)

Do szkarłupni należą liliowce i jeżowce. Liliowce należą do tzw. szkarłupni morskich osiadłych. Ciało zwierząt ma postać kielicha zbudowanego z płytek. Z kielicha wyrasta 5 ramion z systemem ambulakralnym. Kielich i ramiona umieszczone są na długiej łodydze, zbudowanej z wapiennych członów o różnych kształtach. Środkiem łodygi biegnie kanał, a systemem korzeniowym krynoid przytwierdzony jest do podłoża. Po śmierci płytki szkieletu rozsypują się, a nagromadzenie trochitów - członów liliowców - prowadzi do powstania wapieni krynoidowych. Pojawiły się w paleozoiku i żyją do dziś.

Cechy diagnostyczne:

1. Budowa szkieletu

Jeżowce

Należą do tzw. szkarłupni kolczastych. Są to zwierzęta morskie, które wytwarzają wapienny szkielet kulisty lub o dwubocznej symetrii. Pancerz składa się z następujących elementów:

1. 5-ciu pasów ambulakralnych (węższych) - płytki budujące te pory posiadają pory, przez które przechodziły nóżki ambulakralne

2. 5-ciu pasów interambulakralnych (szerszych) - płytki budujące te pasy posiadały guzki lub brodawki, na których były osadzone kolce. Pasy biegną od szczytu w kierunku otworu gębowego, który znajduje się w dolnej części pancerza.

3. tarcza szczytowa - zbudowana jest z:

1. 5-ciu płytek ocznych, które znajdują się na przedłużeniu pasów ambulakralnych

2. 5-ciu płytek rozrodczych, które znajdują się na przedłużeniu płytek interambulakralnych. Jedna jest większa - płytka madreporowa (sitowa) i stanowi ona początek systemu ambulakralnego

4. otworu odbytowego - znajduje się na tarczy szczytowej, a symetrycznie pod nim otwór gębowy - jeżowce regularne. U jeżowców za otworem gębowym znajduje się aparat szczękowy - latarnia Arystotelesa

Pojawiły się w ordowiku i żyją do dziś.

System wodny: woda wpływa przez płytkę madreporową, płynie przez kanał kamienisty do kanału okrężnego, do kanału promienistego, pęcherzyka Poliego i nóżki ambulakralnej

Cechy diagnostyczne:

1. Budowa szkieletu

Graptolity

Typ: Hemichordata (półstrunowce)

Gromada: Graptolithina (graptolity)

Graptolity to grupa wyłącznie kopalnych zwierząt morskich, które żyły kolonijnie. Pojawiły się
w ordowiku, na granicy dewon-karbon wyginęły. Poszczególne osobniki posiadały rurkowate chitynowe osłonki - teki - o wielkości 1 - 2 mm. Teki były ze sobą powiązane i stanowiły szkielet kolonii - rabdozom, który miał postać prostych lub rozkrzewionych gałązek. Czarna barwa chitynowych szczątków jest spowodowana uwęgleniem chityny. Łupki graptolitowe - łupki, w których masowo występują graptolity. Należały do form progresywnych, niektóre posiadały pęcherz pławny - pneumatofor - dzięki czemu mogły się poruszać po powierzchni wody (plankton). Graptolity miały teki wykształcone z jednej lub z dwóch stron rabdozomu.

---