Wieś

Wieś - Osada zamieszkała przez lud­ność, która w większości trudni się pracą na roli; osada rolnicza. Tereny poza­miejskie, rolnicze, letniskowe. W litera­turze wieś obrosła wieloma różnymi asocjacjami jako miejsce szczęśliwego i beztroskiego życia (patrz: Arkadia) albo rażących nierówności społecznych.

Teokryt - bukoliki, idylle - Bohatera­mi utworów Teokryta są najczęściej pasterze i pasterki, którzy pędzą szczęś­liwe życie na wsi, w bliskości natury, dającej poczucie bezpieczeństwa i we­wnętrznego spokoju. Na wsi kwitnie sielankowa miłość zarówno między chłopcami i dziewczętami, jak i tylko między chłopcami.

Wergiliusz „Bukoliki" - Poeta tworzy obraz arkadyjskiej wsi, gdzie życie pły­nie cichym i spokojnym rytmem. A jeśli zdarzają się jakieś nieporozumienia (najczęściej miłosne), to znajdują zwyk­le szczęśliwe rozwiązanie.

Wergiliusz „Georgiki" - Poeta głosi wiarę w odrodzenie narodu przez od­rodzenie wsi italskiej i powrót do daw­nych obyczajów przodków, które jesz­cze zdołały się zachować na wsi. W ko­lejnych księgach poucza o uprawie roli, pielęgnacji drzew, hodowli bydła i pszczelarstwie.

„Satyra na leniwych chłopów" - Choć utwór dotyczy chłopów, wyłania się jednak z niego obraz wsi, w której widoczne są konflikty społeczne. Pisany z pozycji szlachcica, wyraźnie ukazuje istniejący konflikt pomiędzy nim a kmieciami.

M. Rej „Żywot człowieka poczciwe­go" - Życie na wsi, w bliskim kontakcie z naturą i zgodnie z jej rytmem, daje człowiekowi poczucie szczęścia i speł­nienia. Uczy też pokory wobec świata i godzenia się z przemijaniem i śmiercią.

M. Rej „Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem" - Wieś jest miejscem, które zarówno Pan, jak i Pleban traktują jako źródło dochodu. nie przejmując się wcale losem chłopa (Ksiądz pana wini. pan księdza, A nam prostym zewszqd nędza).

J. Kochanowski „Pieśń świętojańska o Sobótce" - Podczas nocy sobótkowej dwanaście panien kolejno śpiewa pieśni pochwalne na cześć wsi, która jest miej­scem, gdzie kwitną wszelkie cnoty. Z dala od blichtru i niebezpieczeństw świata ludzie żyją cicho i spokojnie, mając pod dostatkiem wszystkiego, co jest niezbędne do egzystencji. Wieś uczy przestawać na male, Wstyd i cnotę chować w cale i pozwala po prostu cieszyć się drobnymi radościami życia.

Sz. Szymonowic „Żeńcy" - Wieś jest miejscem, gdzie wyraźnie zarysowują się już konflikty społeczne - chłopi zmuszani są do zbyt ciężkiej pracy i są wykorzystywani przez dworskich nad­zorców. Jednak wszystkie przykre stro­ny życia na wsi zostają złagodzone przez przekonanie o tkwiącej w czło­wieku pierwotnej niewinności i dobroci, pragnieniu harmonii ze światem i in­nymi ludźmi.

Sentymentalizm - Na wsi żyją ludzie, którzy przez bliski kontakt z naturą zachowali pierwotne, wrodzone naturze ludzkiej dobro, zniszczone przez cywili­zację. Prostota i niewinność życia na wsi jest przeciwieństwem uwikłanego w konwenanse, pełnego fałszu i za­kłamania życia w mieście. Tylko wieś­niacy mogą doświadczać prawdziwej, szczęśliwej miłości (filozofia J.J. Rous­seau).

I. Krasicki „Mikołaja Doświadczyńs­kiego przypadki" - patrz: dworek. J.W. Goethe „Cierpienia młodego Wertera" - Werter na wsi szuka spoko­ju i ukojenia po przeżytej przygodzie miłosnej. Prosty lud wydaje mu się żyć szczęśliwie, w doskonałej harmonii ze światem. Jednak w miarę jak kompliku­ją się jego uczucia w stosunku do Lotty, zmienia się też jego widzenie wsi.

P.Ch. de Laclos „Niebezpieczne zwią­zki" - Wiejska posiadłość ciotki Val­monta, gdzie życie płynie spokojnym rytmem, a ludzie odznaczają się wysoki­mi walorami moralnymi, stanowi jask­rawe przeciwieństwo pełnego intryg, zepsutego Paryża.

Romantyzm - Dla romantyków wieś była miejscem, gdzie przetrwały dawne tradycje. Życie na wsi, podporządkowa­ne odwiecznym prawom moralnym, zbliżało do tajemniczej, czasem groźnej, ale zawsze sprawiedliwej natury. Wieś­niacy, nie skażeni przez cywilizację, zachowali zdolność do kontaktu ze światem pozazmysłowym­

A. Mickiewicz „Dziady" cz. II - Wieś jest miejscem, gdzie żyje się według elementarnych, odwiecznych praw mo­ralnych, w przekonaniu, że nie masz zbrodni bez kary („Lilije").

A. Mickiewicz „Pan Tadeusz"- W So­plicowie panują patriarchalne stosunki. Sędzia Soplica jest nie tylko skrzętnym gospodarzem, który sam dogląda swoje­go majątku, ale również niemal ojcem dla swoich chłopów. Patrz: Arkadia, dworek.

L.N. Tołstoj „Wojna i pokój" - Wieś jest najlepszym schronieniem przed zbliżającymi się wojskami Napoleona. Na wieś ucieka z Moskwy rodzina Ros­towrych.

N.W. Gogol „Martwe dusze"-Rosyjs­ka wieś jest zacofana, nędzna i brudna. Nawet ziemianie żyją w prymitywnych warunkach, egzystując prawie jak chło­pi.

E. Orzeszkowa „Nad Niemnem" - Za­ścianek Bohatyrowiczów to miejsce, gdzie ludzie są szczęśliwi dzięki pracy (patrz: praca), która daje im poczucie spełnienia w życiu. Tu także żywa pozo­stała pamięć o powstaniu. Dla Bohatyro­wiczów mogiła powstańcza jest swego rodzaju świętością.

E. Orzeszkowa „Cham" - Na wsi żyją ludzie obdarzeni niezwykłą siłą wewnę­trzną i dobrem. Kultura wiejska, z jej prostymi i klarownymi prawami, prze­ciwstawiona zostaje rozkładowemu działaniu cywilizacji miejskiej, która nieodwracalnie zniszczyła psychikę Franki.

E. Orzeszkowa „Dziurdziowie" - Na wsi kwitną wszelkie zabobony. Prymi­tywni chłopi, pozbawieni dobrodziejst­wa oświaty, ciągle wierzą w czary i gus­ła. Prowadzi to do tragedii - tytułowi Dziurdziowie mordują Pietrusię, wesołą i życzliwą ludziom żonę kowala, ponie­waż cała wieś uważa ją za czarownicę.

M. Konopnicka - Poetka prezentuje w swych wierszach obraz wsi pełnej nędzy i ludzkich nieszczęść. Chłopi umierają z głodu, ich dzieci nie wiedzą, co to szczęśliwe dzieciństwo. Wyczer­pująca praca ponad siły nie jest źródłem radości, ale chorób i przedwczesnej śmierci.

M. Konopnicka „Wolny najmita" - Uwłaszczenie nie poprawiło warun­ków życia na wsi ani nie zlikwidowało nędzy. Bohater liryczny wiersza, biedny chłop, musi opuścić swoje gospodarst­wo i wyruszyć w świat w poszukiwaniu pracy, bo nie jest w stanie wyżywić rodziny. Jest wolny, bo rzucić mógł dach swego domu, wolny, bo jego ostatni sierota, co z głodu opuchł na wiosnę, nie żyje...

B. Prus „Antek" - Na wsi ciągle jesz­cze ludzie wierzą w najróżniejsze zabo­bony i gusła, a lekarzami są znachorzy, którzy niejednokrotnie przywodzą swo­ich pacjentów do śmierci (Rozalka). Tutaj też rodzą się niezwykłe talenty, którym nie jest dane się rozwinąć (An­tek).

B. Prus „Lalka" - Wokulski wyjeżdża na wieś, do Zasławka po powrocie z Pa­ryża. Tutaj zabłyśnie talentami towarzy­skimi. Tutaj będzie go próbowała uwieść pani Wąsowska. Tutaj wreszcie uda mu się ostatecznie porozumieć z panną Łęcką.

H. Sienkiewicz „Szkice węglem" ­Wieś po reformie uwłaszczeniowej z pozoru jest samodzielna i ma własne instytucje samorządowe. Naprawdę jed­nak chłopi, nieświadomi swoich praw, pozbawieni opieki dziedziców, którzy stosują „zasadę nieinterwencji", dostali się pod wpływ kanalii i łajdaków typu Zołzikiewicza.

J. Kasprowicz „Z chałupy" - Na wsi panuje skrajna nędza - choroba czy śmierć kogoś z chłopskiej rodziny po­ciąga za sobą zwykle konieczność po­zbycia się gospodarstwa. Chłopskie cha­ty są biedne i zniszczone. Dzieci wiejs­kie z trudnością zdobywają wiedzę i nie­jednokrotnie z głodu i wyczerpania umierają.

J. Kasprowicz „Księga ubogich" ­Wieś daje poczucie bezpieczeństwa. chroni przed zgiełkiem świata. Codzien­ne, proste zajęcia dają radość i szczęś­cie. Bliski kontakt z naturą uczy, że przemijanie należy do porządku rzeczy i uwalnia od lęku przed śmiercią.

S. Wyspiański „Klątwa" - Na wsi panują odwieczne prawa i surowe zasa­dy moralne. Chłopi są przekonani, że susza, która niszczy ich pola, jest karą Boga za to, że ksiądz ma romans z młodą gospodynią i ochrzcił dzieci pochodzące z tego związku. Jedynym ratunkiem przed klęską głodu jest złożenie ofiary na polach. Narastająca wrogość wsi wobec kobiety prowadzi w końcu do tragedii - jej dzieci zostają złożone w krwawej ofierze, by przebłagać Boga. Kiedy umiera także ukamienowana przez tłum matka, spadają pierwsze kro­ple deszczu i zaczyna się burza, która niszczy chłopskie chaty.

S. Wyspiański „Wesele" - 1) Patrz: artysta. 2) Dziennikarz chciałby widzieć wieś jako szczęśliwą Arkadię, do której nie docierają sprawy wielkiego świata ani problemy polityczne. 3) Choć wspo­mnienia rzezi galicyjskiej są ciągle ży­we, inteligenci strzegą się tych badań, bo to im psuje obraz wsi. 4) Powierz­chowna fascynacja życiem wsi łączy się u inteligentów z miasta z całkowitą nieznajomością realiów życia wiejskie­go.

W.S. Reymont „Ziemia obiecana" ­Wieś jest jedynym miejscem, gdzie w drapieżnym świecie goniącym za pieniądzem można jeszcze znaleźć ciszę i spokój. Na wsi istnieje jeszcze praw­dziwa miłość, która opiera się na po­święceniu dla drugiego człowieka (An­ka). a nie na wyuzdanej namiętności (Zukerowa).

W'.S. Reymont „Chłopi" -1) Reymont ukazuje wieś po uwłaszczeniu, kiedy zdążyła się już wykształcić wewnętrzna

hierarchia. Mieszkańcy Lipiec dzielą się według ilości posiadanej ziemi. Ci, któ­rzy mają jej najwięcej, decydują o naj­ważniejszych dla wsi sprawach (Maciej Boryna). Ale też właśnie oni wyzyskują tych, którzy ziemi mają mało i muszą - aby przeżyć - godzić się na upokarza­jące traktowanie przez najbogatszych. 2) Lipce stają się dla Reymonta mode­lem świata, na którym demonstruje on prawa rządzące życiem ludzkim, zarów­no jednostkowym, jak i społecznym (patrz: axis mundi). 3) Życie na wsi podporządkowane jest rytmowi natury z jego powtarzalnością i biegowi roku liturgicznego, co sprawia, że czas w po­wieści nie jest wielkością linearną, ale toczy się, jak we wszystkich kulturach tradycyjnych, po okręgu.

S. Żeromski „Ludzie bezdomni" ­Podczas pobytu w Cisach Judym widzi nędzę wsi i przerażające warunki higie­niczne, w jakich żyją chłopi. Choroby, które ich dziesiątkują, są efektem biedy i niewiedzy.

S. Żeromski „Przedwiośnie" - Obraz nędzy wsi (Chłodek) kontrastuje z bez­troskim życiem ziemiańskich dworów. Odzyskanie niepodległości nie zmieniło niczego w życiu chłopów, tak jak nie zlikwidowało innych problemów społe­cznych.

M. Dąbrowska „Noce i dnie" - 1) Dla Barbary wieś jest miejscem przymuso­wego pobytu, które uniemożliwiło jej osiągnięcie w życiu wyższych celów i skazało na bezbarwną egzystencję, z dala od ważnych spraw świata. Tęskni za życiem w mieście, wśród ludzi i nie­ustannego ruchu, ale kiedy wyprowadzi się do Kalińca, będzie tęskniła do Ser­binowa i życia na wsi. 2) Bogumił traktuje wieś jako miejsce, gdzie po tułaczce i trudnym życiu odnalazł wre­szcie spokojną przystań. Tu także może się w pełni zrealizować, pracując na roli i służąc, jak sam mówi, nie Daleniec­kiemu, ale ziemi - tworząc historię.

M. Dąbrowska „Ludzie stamtąd" ­Opowieści o życiu służby folwarcznej i chłopów stają się dla Dąbrowskiej pretekstem do snucia refleksji na temat uniwersalnych problemów ludzkiego lo­su: miłości, odtrącenia, niezrozumienia. M. Pawlikowska-

W. Gombrowicz „Ferdydurke" ­Wieś jest miejscem, gdzie czas jakby się zatrzymał. Chłopi nienawidzą panów, panowie pogardzają chłopami, którzy dodatkowo, żeby podkreślić swoją niż­szą pozycję społeczną, udają psy.

J. Czechowicz „na wsi" - Wieś daje poczucie bezpieczeństwa i wewnętrz­nego spokoju, przywraca człowiekowi stan sielskiego dzieciństwa. Całe zło świata nie ma dostępu do arkadyjskiej krainy.

J. Tuwim „Kwiaty polskie" - 1) Pod­miejskie letnisko, wieś dla mieszczu­chów, choć kiczowate, jest jednak pięk­ne, bo to świat, którego już nie ma, świat zniszczony przez wojnę. 2) Przedwojen­na polska wieś to nędza chłopskich chat i chłopskiego życia. Głód, szkorbut, anemiczne dzieci tworzą obraz bardzo przygnębiający, ale osnuty mgiełką nos­talgii, bo to także część nie istniejącego już świata.

T. Nowak „Mojego rodu gość" - Kul­tura wiejska to harmonia w stosunkach z przyrodą i drugim człowiekiem. Mias­to niesie demoralizację i zanik wartości etycznych. Bohaterem jest człowiek znajdujący się w sytuacji podwójnego wyalienowania - czuje się uczuciowo związany z wsią, ale już tam nie miesz­ka, żyje w mieście, ale nie potrafi pogodzić się z rządzącymi w nim prawa­mi.

J. Kawalec „Tańczący jastrząb" ­Człowiek na wsi zniewolony jest przez zwierzęta, rośliny, a nawet drobne rze­czy i „przypisany do ziemi". Ale kiedy przenosi się do miasta, jak zrobił to główny bohater, Michał Toporny, nie potrafi odnaleźć szczęścia i żyje z kom­pleksem niższości wobec wszystkich ludzi wokół.

E. Redliński „Konopielka" - Zacofana wieś na kresach wschodnich, odizolo­wana od świata przez bagna i lasy, które ją otaczają. Wieś się nie rozwija, jest taka sama jak dwieście i trzysta lat temu. Nie ma prądu ani kanalizacji, mieszkań­cy panicznie boją się wszelkich przeja­wów cywilizacji. Histerycznie reagują na pojawienie się urzędników i ich próby doprowadzenia do wsi drogi czy założenia szkoły. Zabraniają dzieciom kontaktować się z nauczycielką. Są za­bobonni: wierzą w zjawy i duchy. Nie­którzy nie znają nawet swego nazwiska i nie interesuje ich to. Chociaż wiedzą, że można kosić żyto kosą, robią to sierpem, bo uważają, że podchodzenie do żyta z kosą, jak do trawy, świadczy o braku szacunku dla zboża i musi ściągnąć na wieś nieszczęścia i gniew boży. Gdy jeden z mieszkańców spróbu­je zastosować to udogodnienie, cała wieś odwróci się od niego i nawet rodzina (ojciec, żona) wystąpią przeciw­ko niemu.

W. Myśliwski „Klucznik" - Nowy ustrój przyniósł na wieś zmiany. które niszczą dawne patriarchalne stosunki. Stary dziedzic, umierając, oddaje chło­pu klucze do pałacu, czyniąc go jakby swoim spadkobiercą.

W. Myśliwski ,,Kamień na kamieniu" - Wieś jest miejscem, gdzie ciągle „no­we" walczy ze „starym", nowoczesność próbuje bezskutecznie pokonać trady­cję. Choć walka jeszcze się nie skoń­czyła, „nowe" wcześniej czy później odniesie zwycięstwo.

* .,Wsi spokojna, wsi wesoła, Który głos twej chwale zdoła?" (J. Kochanowski)

* .:Niech na całym świecie wojna, byłe polska wieś zaciszna, byle polska wieś spokojna".

(S. Wyspiański)

* .,To dobre opowiadać w mieście

o rozkoszach wsi, ale co za nuda je przeżywać".

(.A. Kowalska)

---