zaanalizuj zachowania człowieka w sytuacji ekstremalnej, pedagogika


Spośród różnorodnych potrzeb człowieka, jedną z ważniejszych jest potrzeba akceptacji, przynależności do grupy społecznej. Potrzeba ta w dużej mierze determinuje nasze zachowanie się w stosunku do innych ludzi. Uczymy się właściwych zachowań tzn. takich, które będą akceptowane społecznie, dzięki czemu możemy być postrzegani jako ludzie wartościowi, ciekawi i lubiani. Istnieją jednak sytuacje, które dla człowieka są nieprzewidywalne lub skrajne, ekstremalne. Wówczas do głosu dochodzi instynkt. Potrzeba akceptacji zostaje wyparta przez wolę przetrwania.

Doskonałym przykładem takich sytuacji- sytuacji ekstremalnych jest wojna. Zarówno dla tych, którzy zetknęli się z nią bezpośrednio jak i dla tych, którzy znają ją tylko z historii, jest to wielkie przeżycie. Kiedy trwa wojna, świat staje się jak szczelina, przez którą ulatnia się dobro, a pozostaje złość, nienawiść, lęk i walka o życie. Oznacza to, że czegoś brakuje, a czegoś innego jest w nadmiarze. W takim wypadku możemy mówić o skrajności, o sytuacji ekstremalnej. Dlatego też w swojej wypowiedzi, w której będę chciała zanalizować zachowania człowieka w sytuacji ekstremalnej, posłużę się literaturą opartą o wydarzenia związane z II wojną światową i totalitaryzmem.

Doskonałym przykładem takiej literatury, jest twórczość Zofii Nałkowskiej. Autorka była świadkiem wybuchu i przebiegu II wojny światowej. Był to dla niej wielki wstrząs, czego wyraz daje w swojej pierwszej powojennej książce „Medaliony”. Książka ta jest „wstrząsającym oskarżeniem hitleryzmu o zbrodnie przeciw ludzkości”1. Napotykamy w niej opis różnych sytuacji, w jakich znajduje się człowiek, w świecie ogarniętym wojną.

Jednym z reportaży jest opowiadanie „Dno”. Pokazuje ono, jak człowiek doprowadzony do ostateczności, walczy o przeżycie, wyrzekając się swojej godności i człowieczeństwa. Jest to drastyczny opis przeżyć więźniarek, pracujących w fabryce amunicji w Rzeszy. Kobiety żyły i pracowały w nieludzkich warunkach. Za najmniejsze przewinienie, były katowane, bądź wysyłane do bunkra- zimnej piwnicy, gdzie leżały trupy. Głodne kobiety, walczące o przeżycie, doprowadzone do ostateczności, zjadały mięso zmarłych w bunkrach więźniarek.

Kolejnym tekstem, ukazującym postawy człowieka w sytuacji ekstremalnej jest opowiadanie „Przy torze kolejowym”. Wyłaniają się w nim dwie historie ludzi, postawionych w skrajnych sytuacjach.

Pierwsza dotyczy zachowania się uwięzionych podczas przewozu w wagonach bydlęcych. Mimo ogromnej ciasnoty więźniowie ułatwiali sobie nawzajem ucieczkę. Ci, którzy byli zbyt słabi aby uciec „odchylali się, przywierali do siebie, unosili powalane nawozem stopy, by otworzyć drogę do wolności innym”2. Tu ukazuje się nam oblicze człowieka, który potrafi walczyć mimo wszystko, człowieka, który przytłoczony beznadziejną sytuacją „zrywa” się do walki, choć jest to walka niemalże symboliczna.

W dalszej części opowiadania Nałkowska opisuje historię młodej kobiety, której udało się uciec podczas takiej akcji. Ranną w kolano, siedzącą przy torach, mijali okoliczni mieszkańcy, ale nikt nie udzielił jej pomocy. Ludźmi kierował strach. Jedyną osobą, która odważyła się podejść był młody mężczyzna. Przyniósł jej papierosy i alkohol, aby ukoić cierpienie. Ostatecznie, proszącą o śmierć kobietę zabija pożyczoną od policjantów bronią.

,. Postawa taka budzi kontrowersje, ale w takich sytuacjach „jedyną formą „życzliwości” wobec drugiej osoby było skrócenie jej cierpień (...). Kontrowersyjna postawa młodego mężczyzny może być analizowana jedynie w kontekście tamtego okresu.”3 Nałkowska, nie komentuje jednak zachowania mężczyzny, nie przydaje mu cech litości czy też chęci spróbowania jak to jest- zabić kogoś z zimną krwią. Czytelnik ma możliwość samodzielnego osądzenia postawy młodego człowieka.

Reportaże, które przytoczyłam pokazują różne zachowania człowieka w skrajnych sytuacjach: ratowanie własnego życia, za wszelką cenę, kosztem „wynaturzenia” i upokorzenia, ratowanie cudzego życia, mimo zagrożenia własnego, oraz odebranie życia innej osobie, podyktowane współczuciem i chęcią skrócenia cierpień.

Kolejną autorką, której twórczość posłuży mi do przedstawienia zachowań ludzkich w sytuacjach skrajnych, jest Hanna Krall. Pisarka nieprzypadkowo interesowała się problematyką żydowską, pochodziła bowiem z rodziny żydowskiej. Jako dziecko straciła bliskich, a sama została wykradziona z transportu. Tak więc wojna i związane z nią tragiczne przeżycia, dotknęły autorkę osobiście.

Jej książka „Zdążyć przed Panem Bogiem” to tekst z elementami wywiadu, o charakterze dokumentu, przedstawiającym przede wszystkim wydarzenia związane z likwidacją warszawskiego getta i zorganizowanego przez Żydów powstania. O tych wydarzeniach i bohaterach opowiada dr Marek Edelman jeden z przywódców powstania w getcie.

Z tej szczegółowej i pełnej drobiazgowych opisów relacji wyłaniają się historie, losy i dramaty ludzkie. Edelman jako naoczny świadek „pokazał, że ludzie postawieni w sytuacjach skrajnych nie zawsze zachowują się w sposób bohaterski”4

W swojej wypowiedzi posłużę się dwoma-moim zdaniem, najbardziej drastycznymi sytuacjami przedstawionymi przez bohatera książki, ukazującymi zachowania ludzkie.

Pierwszy przykład mówi o matce, która pchnięta głodem, odgryza kawałek ciała swojego zmarłego dzień wcześniej dziecka. Wydaje się, że dla matki nie ma nic ważniejszego niż dziecko, że nawet po jego śmierci - w normalnych okolicznościach traktuje ona je z czcią i godnością, niemal jako świętość. Okazuje się jednak, że instynkt przeżycia jest tak ogromny, że zmusza do przerażających czynów, do rzeczy, o których człowiek, który nigdy nie znalazł się w takiej sytuacji może powiedzieć- nieludzkie.

Kolejnym przykładem opisanym przez Krall, który pokazuje, do jakiego stopnia sytuacja w której znajduje się człowiek może decydować o jego zachowaniu, jest relacja z likwidacji szpitala. Podczas gdy z parteru „wygarniali ludzi”5, na górze lekarz z pielęgniarką odbierali poród. Kiedy dziecko się urodziło, lekarz bez słowa podał je młodej pielęgniarce. Ta udusiła dziecko poduszką.

Pojawia się pytanie, czy człowiek, który ma ratować życie ludzkie może je odbierać? Jednak nikt z nas, nie będąc w takiej sytuacji nie ma prawa na nie odpowiedzieć. Nieznane są myśli i uczucia człowieka, który wie, że za chwilę przyjdą oprawcy.

Ostatnim przykładem literatury, który pragnę przytoczyć jest książka Alberta Camusa „Dżuma”. Choć bezpośrednio nie opowiada ona o wydarzeniach związanych z II wojną światową, to postrzegana jest jako alegoria dotycząca tamtych wydarzeń.

Książka to kronika trwającej dziesięć miesięcy epidemii dżumy. Autor pokazuje w niej, jak zmienia się zachowanie człowieka ,człowieka, który zostaje zamknięty, który widzi wokół siebie śmierć, który sam walczy o życie, nie wiedząc, czy za chwilę go nie straci. Podobnie, jak ludzie żyjący w obozach koncentracyjnych czy getcie warszawskim tak i mieszkańcy miasta Oran ogarniętego chorobą, znajdują się w sytuacji skrajnej.

Na podstawie powieści Camusa chcę pokazać, że sytuacje ekstremalne, wpływają nie tylko na zachowania ludzi, które budzą niepokój czy przerażenie. Autor pokazuje, „że jedynym lekiem, na absurd świata jest poczucie solidarności i więź z innymi”.6

W utworze znajdujemy wiele postaci, które walcząc o życie innych ludzi sami narażają się na niebezpieczeństwo. W swojej wypowiedzi podkreślić chcę postawę głównego bohatera dr Bernarda Rieux, który w czasie epidemii przebywał w Oranie.

Doktor jeszcze przed wybuchem epidemii, leczył biednych bezpłatnie. Kiedy dżuma pojawia się w mieście, wielu ludzi korzysta z chaosu, kradnie, plądruje domy i sklepy, dr Rieux jednak w tym czasie zupełnie nie patrzy na korzyści materialne. Mężczyzna całkowicie poświęca czas ludziom zarażonym dżumą, próbując ratować im życie. Był lekarzem i dobrze wiedział, jak łatwo zarazić się chorobą, mimo to „pracuje bez ustanku, nie liczy się z czasem i zagrożeniami”.7 Ma też zdolność gromadzenia wokół siebie ludzi, którzy tworzą wolontariat i pomagają chorym.

Autor „Dżumy” pokazuje, że człowiek bywa wystawiony na próby. Czasem są to niebezpieczeństwa, które nie zawsze dadzą się przewidzieć. Jednak człowiek musi dokonywać wyboru- albo zrobi wszystko by uratować swoje życie- albo narazi je- aby tak jak dr Rieux ratować innych.

Podsumowaniem moich rozważań będzie fragment filmu „Pianista” w reżyserii Romana Polańskiego. Film powstał na podstawie książki Władysława Szpilmana „Pianista. Warszawskie wspomnienia”. Wybitny kompozytor i pianista opisuje sześć lat życia w ukryciu w okupowanej Warszawie. Znajdujemy tu opis budowy getta i życia w nim. Walka o przeżycie to główny wątek filmu. Choć wspomnienia dotyczą losów samego Szpilmana, to w swojej wypowiedzi chciałabym pokazać fragment filmu, w którym pianista wspomina moment oczekiwania na transport, którym wraz z rodziną miał być wywieziony. Fragment pokazuje jak w upalny dzień tłum ludzi czeka w przerażeniu i poczuciu bezsilności. „Sytuację pogarszała siedząca w pobliżu kobieta, powtarzająca bezustannie pod nosem pytanie: „po ca ja je udusiłam?”8

Młoda kobieta udusiła swoje płaczące niemowlę, bo zdradzało jej kryjówkę. {film}

Z tego fragmentu wyłania nam się obraz człowieka postawionego w sytuacji skrajnej, matki, która by się uratować zabija własne dziecko. Choć w filmie, nie widzimy samego momentu zabicia dziecka, to jednak obraz oszalałej z rozpaczy kobiety, jest wstrząsający.

Przykłady, które pokazałam podczas swojej wypowiedzi, to obraz drastycznych przeżyć ludzkich. Historie te, pokazują, jak różne mogą być zachowania człowieka w sytuacji skrajnej. Z jednej strony widzimy ludzi, którzy dla ratowania własnego życia poświęcają wszystko, nawet życie własnych dzieci, swoją godność i człowieczeństwo, z drugiej strony są bohaterowie- ci „mali”, którzy pomagają sobie w symboliczny sposób tak jak więźniowie w wagonach bydlęcych, jak i ci, którzy walczą o życie innych z tak ogromnym poświęceniem jak dr Rieux. Pozostają jeszcze ci, których jedni uważają za bohaterów inni zaś za zbrodniarzy- to osoby, które zabijają by ulżyć w cierpieniu innym.

Jednak niewątpliwym faktem jest, że człowiek w sytuacjach ekstremalnych może zachowywać się w sposób inny niż zwykle. O tym czy są to postawy i zachowania bohaterskie czy też godne potępienia nie decyduje sam człowiek. Każdy bowiem wolałby być bohaterem. Jednak często ci, którzy przeżyli taką sytuację zrobili to za cenę nie startych do końca ocalałego życia, wyrzutów sumienia.

1. Powrót z pracy z cyklu „Dzień więźnia”

Opis: Piórko, tusz czarny, papier, 66 x 82 cm, Polska 1950. Zbiory Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau.

Autor: Mieczysław Kościelniak

3. Ostatni całus

Opis: Technika mieszana, karton, 24 x 32,5 cm. Zbiory Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau.

Autor: Halina Ołomucka

4. W drodze do pracy

Opis: Olej, płótno, 65 x 81 cm, Warszawa 1991. Zbiory Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau.

Autor: Janina Tollik

Justyna Weinerowska

Kl. III f/s

Temat: Zanalizuj zachowania człowieka w sytuacji ekstremalnej w wybranych

utworach literackich i filmowych

Literatura podmiotu:

1. Camus Albert, ,,Dżuma” 1991

2. Krall Hanna, ,,Zdążyć przed Panem Bogiem”, Warszawa 1992

3. Nałkowska Zofia, ,,Medaliony”, Poznań 1990

4. ,,Pianista”, reż. Roman Polański, 2002r.

Literatura przedmiotu:

Ad.1.a)Grodecka Anna. „Lektury stulecia. Słynni pisarze. Wielkie dzieła. Analizy

i interpretacje literackie”, Polonia PRESS, Warszawa 1999, s. 221

b) Lementowicz Urszula Biblioteczka opracowań „Dżuma Alberta Camus”, zeszyt 60,

BIBLIOS, Lublin 2008, s.28-29

c) Szydłowska Waleria ”Dżuma Alberta Camusa”, Wydawnictwa Szkolne

Pedagogiczne,Warszawa 1998 , s. 38-40, s.45, s. 47, s.50-51, s.53, s.57, s.61

Ad.2. a)Śliwińska Dorota Historia w pamieci ,, Zdążyć przed Panem Bogiem” Polonistyka 1993

nr 4, s.215-220

b)Bernacki Marek „Człowiek w sytuacjach skrajnych”, Adamantan, Warszawa 2002,

s. 142-159,

Ad.3.a)Lementowicz Urszula Biblioteczka opracowań „Dżuma Alberta Camus”, zeszyt 60,

BIBLIOS, Lublin 2008, s.28-29

  1. Bernacki Marek „Człowiek w sytuacjach skrajnych”, Adamantan, Warszawa 2002,

s.66-93

Ad.4 . a) Szpilman W. „Pianista”, Znak, Społeczny Instytut Wydawniczy Sp. z o.o.,

Kraków 2002.

b)Gieysztor Stefan. Kto tu jest reżyserem „KINO” nr 9/2002, s. 8-11

c)Płażewski J. Zeznanie przed trybunałem historii „KINO” nr 9/2002, s.15-16

III Ramowy plan wypowiedzi.

  1. Określenie problemu:

    1. porównanie zachowań człowieka w sytuacji normalne i ekstremalnej,

    2. uzasadnienie doboru literatury.

  2. Kolejność prezentowanych treści:

    1. krótka wzmianka o autorce Zofii Nałkowskiej

    2. „Medaliony”