Finanse publiczne - jako kryterium własności to zjawiska oraz procesy związane z powstawaniem i rozdysponowaniem pieniężnych środków publicznych zapewniających funkcjonowanie sektora publicznego ; to nauka o gospodarowaniu pieniężnymi środkami publicznymi

Finanse publiczne - jako nowoczesna nauka badają zarówno przyczyny dla których tworzy się fundusze publiczne i wydatkowanie tych funduszy

Finanse publiczne szukają odpowiedzi na

-dlaczego władze publiczne zgłaszają popyt na pieniądz i w takiej wysokości

-jakie czynniki kształtują wielkość tego popytu

-w jaki sposób popyt na pieniądz może być zaspokojony

-jakie skutki dla gospodarki i społeczeństwa powoduje popyt na pieniądz , a jakie skutki przynoszą wydatki dokonywane przez władzę

-jakie instrumenty tworzenia funduszy publicznych powinny być zastosowane

-jakie formy operacyjne preferować dla gromadzonych i wydatkowanych środków

-jakie dziedziny życia społecznego i gospodarczego powinny być finansowane z funduszy publicznych i w jakich proporcjach

-jakie przyjąć techniki wydatkowania środków funduszy publicznych

-jaki udział w gromadzeniu i wydatkowaniu środków publicznych powinny mieć władze państwowe a jaki samorządowe

-jak powinien być zbudowany aparat skarbowy

-jak łączyć cele fiskalne z celami pozafiskalnymi

Potrzeby zbiorowe - cechy niektórych potrzeb powodują że nie mogą one być zaspokojone inaczej niż w sposób zbiorowy (obrona narodowa, bezpieczeństwo publiczne, administracja państwowa, drogi, oświetlenie ulic ) ; zaspokojenie potrzeb zbiorowych zawsze ogranicza możliwość zaspokojenie potrzeb indywidualnych ; istnienie potrzeb społeczeństwa jest zjawiskiem obiektywnym , a ich nie zaspokajanie zagraża egzystencji tego społeczeństwa ; o istnieniu potrzeb zbiorowych decyduje więc obiektywny fakt istnienia tej zbiorowości (społeczeństwa )

Potrzeby indywidualne-

ich wybór zakresu i rodzaju , które są finansowane z funduszy publicznych jest wypadkową wielu czynników , a zwłaszcza istniejącego w danym kraju systemu ekonomicznego , realizowanej doktryny społecznej , poziomu rozwoju ekonomicznego kraju, poziomu cywilizacyjnego społeczeństwa

Kryterium decydujące czy dane dobro ma charakter publiczny , czy prywatny to :

-kryterium użyteczności (społeczne)

-kryterium odpłatności (ekonomiczne)- czyli kto ponosi wydatek związany z nabyciem tego dobra

Dobra społeczne - to takie dobra które ze względu cech fizycznych mogą być dobrami prywatnymi ale na skutek doktryny społecznej i prowadzonej polityce są dostępne dla każdego obywatela tak jak w przypadku klasycznych dóbr publicznych (edukacja, ochrona zdrowia)

Funkcje finansów publicznych ( wg. Samuelsona ) - podstawowe funkcje państwa :

-zapewnienie efektywności całej gospodarki przy niesprawności mechanizmu rynkowego

-zapewnienie równości i sprawiedliwości przy nadmiernej dysproporcji dochodów

-zapewnienie stabilności gospodarki przy jej cyklicznym funkcjonowaniu

Pieniężne funkcje finansów publicznych :

1. funkcja alokacyjna - istota tej funkcji polega na tym że finanse publiczne są narzędziem alokacji części zasobów w gospodarce , skutkiem czego jest dostarczenie obywatelom , społeczności lokalnej i całemu społeczeństwu towarów i usług ; następuje to w związku z zadaniami publicznymi i społecznymi stawianymi przed państwem , które nie mogą być wykonane za pomocą mechanizmu rynkowego gdyż związane jest to z następującymi nie

sprawnościami tego mechanizmu :

-duże zróżnicowanie dochodów obywateli ograniczałoby dostęp pewnej liczby osób do niektórych dóbr

-pozostawienie pełnej swobody wyboru obywatelowi mogłoby wyrządzić szkodę jemu jak i społeczeństwu

-konieczność usuwania efektów ubocznych związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej (środowisko naturalne-usuwanie zanieczyszczeń)

2. funkcja redystrybucji- (wtórne rozdysponowanie - transfery ) państwo spełniając swoje funkcje musi ponosić wydatki związane z alokowaniem dóbr publicznych i społecznych jednocześnie nie wytwarzając żadnego dochodu , dlatego musi sięgać do dochodów innych podmiotów, dokonuje się to przez redystrybucję czyli wtórny podział który jest realizowany w różnych przekrojach np.: między różnymi grupami ludności , regionami lub krajami :

redystrybucja dochodów jest realizowana w formie pieniężnej przez system transferów dochodów ; realizacja tej funkcji jest przedmiotem kontrowersji gdyż jej realizacja narusza interesy jednych podmiotów , przysparzając korzyści innym

3. funkcja stabilizacyjna - jej dwa podstawowe instrumenty to podatki i wydatki , polega na umiejętnym posługiwaniu się instrumentami alokacji zasobów i redystrybucji dochodów dla łagodzenia wahań cyklu koniunkturalnego czyli hamowanie ekspansji gospodarczej w okresie jej nadmiernego wzrostu bądź pobudzanie aktywności gospodarczej w okresie słabnięcia procesów gospodarczych

Do stabilizacyjnego oddziaływania finanse publiczne wykorzystują najczęściej dwie grupy instrumentów:

-wydatki

-podatki - wda sposoby ich wykorzystania :

1. automatyczne budowanie stabilizatorów czyli kominy i progi podatkowe

2. uznaniowe zmiany w opodatkowaniu podmiotu

Teoria wyboru publicznego

Alokacja dobra prywatnego i publicznego :

Dobro prywatne - przy wytwarzaniu i alokacji dobra prywatnego konsumenci płacą taką samą cenę i aby osiągnąć większą korzyść krańcową muszą kupić więcej tego dobra i zapłacić wyższą cenę

Dobro publiczne - konsumenci nabywają tę samą ilość dobra ale po niższej cenie (różne podatki) i aby zwiększyć korzyść krańcową , wyższą cenę muszą zapłacić wszyscy nabywcy tego dobra

Istota wyboru publicznego : stara się odpowiedzieć na następujące pytania :

-kogo reprezentują władze publiczne

-w czyim interesie spełniają funkcję (alokacja, redystrybucja)

-jakimi kryteriami kierują się władze publiczne dokonując alokacji dóbr publicznych i społecznych

Przedmiotem zainteresowania teorii wyboru publicznego jest demokratyczny system podejmowania decyzji , funkcjonowanie mechanizmów politycznych oraz rola obywatela i grup społecznych w podejmowaniu tych decyzji .

System wyborczy realizowany poprzez głosowanie ma pewne wady , a wybór dla wyborcy jest łatwiejszy gdy :

-każdy wyborca ma jednakową szansę wpływania na wynik wyborów

-gdy przedmiot wyboru jest konkretny

-gdy istnieją dwie wykluczające się możliwości (tak/nie , za/przeciw)

Kryterium kosztów i korzyści w decyzji publicznej

Jeżeli przy ustalaniu kosztów można zastosować precyzyjne miary , o tyle pomiar korzyści osiąganych na skutek decyzji publicznych w znacznym stopniu ma charakter jakościowy .

Trudność w przypadku wyboru publicznego wynika z dysproporcji między ponoszonymi kosztami a osiąganymi korzyściami przez poszczególnych obywateli bądź grupy społecznej

Struktura dochodów i wydatków publicznych

Źródła dochodów publicznych - możemy podzielić na dwie grupy :

-dochody bezzwrotne

-dochody zwrotne

Dochody bezzwrotne - zaliczmy do nich opodatkowanie wobec władz publicznych , opłaty i różnego rodzaju składki pobierane przez władzę , dysponowanie majątkiem publicznym (wykorzystanie majątku , sprzedaż , wydzierżawienie )

Dochody zwrotne - to pożyczki krajowe i zagraniczne , kredyty i emisje skarbowych papierów wartościowych

Wykorzystanie wydatków publicznych-mogą być przeznaczone na następujące cele :

-finansowanie rozwoju społeczno-gospodarczego kraju i rozwoju lokalnego (rozwój infrastruktury)

-pokrywanie strat i dofinansowanie działalności przedsiębiorstw sektora publicznego

-subwencjonowanie gospodarstw domowych

-pokrywanie kosztów świadczeń usług społecznych

-zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego

-utrzymanie aparatu państwowego , samorządowego i wymiaru sprawiedliwości

-obsługa zewnętrznego i wewnętrznego długu publicznego

Budżet państwa

Budżet - określa się najczęściej jako plan bezzwrotnego gromadzenia i wydatkowania zcentralizowanych funduszy pieniężnych przeznaczonych na finansowanie podstawowych funkcji państwa

W określeniu budżet można przypisać kilka znaczeń :

-zasoby pieniężne państwa

-akt normatywny czyli ustawa budżetowa

-roczny plan gromadzenia i wydatkowania środków pieniężnych

Cechy budżetu państwa :

-jest zcentralizowanym funduszem gromadzącym i dzielącym zasoby pieniężne państwa

-gromadzenie środków ma charakter przymusowy

-szczególna rola budżetu w funkcjonowaniu państwa

-wynika z zasad ustrojowo-konstytucyjnych

-ma charakter nie tylko ekonomiczny ale także społeczny

-dochody budżetowe gromadzone są bezzwrotnie

-obowiązuje w ściśle określonym czasie

-konieczność egzekwowania dochodów i wydatkowania środków w danym okresie

-nie może być jedyną podstawą oceny sytuacji finansowej państwa

Funkcje budżetu :

-redystrybucyjna

-alokacyjna

-fiskalna

-kontrolna

-demokratyczna

-stabilizacyjna

Zasady budżetowe :

-jeden rok budżetowy = jeden rok kalendarzowy

-jedność budżetu czyli :

1. formalny - wszystkie dochody i wydatki są ujęte w jednym dokumencie - budżet

2. materialny - suma dochodów jest przeznaczona na całość wydatków bez celowego łączenia określonych wydatków z określonymi dochodami

-powszechność - zupełność (brutto, netto) postuluje konieczność finansowego powiązania z budżetu państwa wszystkich jednostek organizacyjnych administracji państwowej może się to odbywać dwiema metodami :

1. brutto - której to pełna kwota przychodów i wydatków danego podmiotu objęta jest budżetem (jednostki budżetowe)

2. netto - w której podmiot pokrywa wydatki z uzyskanych dochodów a budżetem objęta jest tylko różnica między dochodami a wydatkami (zakłady budżetowe)

-szczegółowość - dochody i wydatki budżetowe powinny być ujęte z podziałem na grupy według ustalonej klasyfikacji , zasada ta ma dwa aspekty :

1. rzeczowy - dochody powinny być przedstawione wg źródeł pochodzenia , a wydatki wg przeznaczenia

2. ilościowy - dochody i wydatki powinny być ujęte w określone kwoty i przedstawione kwotowo

-jawność

-przejrzystość - czytelny jasny w układzie

Równowaga budżetowa postuluje aby globalna kwota wydatków budżetowych była dostosowana do kwoty dochodów budżetowych, a w przypadku wystąpienia deficytu budżetowego należy wskazać źródła jego sfinansowania

Zasady tworzenia i uchwalania budżetu :

- zasada przejrzystości zgodna z klasyfikacją budżetową

- plan rzeczowy poszczególnych ministerstw

- analiza poprzedniego roku

- plany z terenu

- bilans płatniczy

- kursy walut

- tworzenie budżetu należy do Ministerstwa Finansów

- jeżeli w ciągu 4 miesięcy od 30.09. budżet nie jest przyjęty prezydent może w ciągu 14 dni rozwiązać sejm

-prace nad tworzeniem nowego budżetu pod koniec I kwartału

-realizacja budżetu roku poprzedniego

-analiza prognozy społeczno gospodarczej (wzrostu gosp. inflacji, kursu walutowego, stóp procentowych) 

-ułożony budżet musi zostać przedstawiony całej Radzie Ministrów  gdy Rada budżet zaakceptuje przechodzi do sejmu (do końca 30. wrzesień) 

-przygotowany projekt budżetu musi być gotowy nie później niż na 3 mc przed zakończeniem starego budżetu. 

-jeżeli w sejmie przyjęto budżet przechodzi do senatu, który może wprowadzić poprawki w terminie 20 dni senat 

-jeżeli są poprawki wraca do sejmu

-jeżeli brak poprawek budżet idzie do podpisu przez prezydenta i w tym momencie stanowi już ustawę budżetową

-prezydent ma czas 7 dni na podpisanie ustawy budżetowej  

-prezydent jeśli się nie zgadza to kieruje ustawę budżetową do Trybunał Konstytucyjnego wskazując zakwestionowany pkt., musi jednak ustawę podpisać. 

-T.K. ma 2 mc na wydanie opinii, jeżeli uzna iż dany pkt jest niezgodny wówczas staje się on MARTWY 

-prezydent może rozwiązać parlament jeżeli budżet jest nie uzgodniony do 30.wrzesnia w terminie 14 dni, po tym czasie już nie może. 

-po zakończeniu roku budżetowego w ciągu 5 mc rząd składa sprawozdanie z wykonania budżetu w sejmie,

Decentralizacja finansów publicznych

Wykorzystanie środków publicznych jest tym bardziej efektywne im dysponenci środków i realizatorzy zadań publicznych są bliżej społeczności na rzecz której działają przez lepsze rozpoznanie potrzeb , efektywniejszą alokację środków , większe możliwości kontroli i mniejszą anonimowość decyzji

Wśród obiektywnych problemów związanych z decentralizacją możemy wymienić :

-konieczność finansowania zadań o znaczeniu ogólnokrajowym

-zróżnicowanie regionów pod względem rozwoju , bogactwa, możliwości , zasobów

-przyczyną subiektywną będzie niechęć władz publicznych do oddania swoich uprawnień

Przy rozpatrywaniu rodzajów i skutków decentralizacji finansów publicznych należy uwzględnić :

-podział kompetencji , obowiązków i zadań między władze państwowe i samorządowe

-określenie zakresu władztwa podatkowego wg poszczególnych szczebli władz publicznych

-określenie zasad zasilania finansowania publicznych szczebli władz publicznych

Do władz centralnych są zarezerwowane specjalne zadania :

- obrona narodowa i bezpieczeństwo zewnętrzne

- policja i bezpieczeństwo wewnętrzne

- administracja centralna

- sądownictwo i wymiar sprawiedliwości

- działalność dyplomatyczna

- strategiczne dziedziny gospodarki

- system ZUS

- nauka i kultura

- bankowość centralna

Do władz lokalnych należy :

- zaopatrzenie ludności w wodę ( wodociągi )

- kanalizacja i utrzymanie czystości

- utrzymanie dróg lokalnych , obiektów użyteczności publicznej , ładu przestrzennego

- lokalny transport publiczny

- obiekty oświatowe i opieki zdrowotnej

Redystrybucja dochodów między regionami może mieć charakter pionowy (budżet państwa) lub poziomy (między regionami)

Publiczne fundusze celowe - są formą organizacyjną służącą organom władz publicznych do gromadzenia środków pieniężnych ze ściśle określonych źródeł i przeznaczenie ich na precyzyjnie określone cele ; tworzone są na mocy aktu prawnego (ustawy) wysokiej rangi i tylko też w taki sposób mogą być zlikwidowane ; czas istnienia funduszy nie jest określony z góry

Cechy funduszy :

- powstanie funduszu celowego oznacza wyodrębnienie części pieniężnych środków publicznych z ogółu tych środków , skutkiem takiego wyodrębnienia jest zapewnienie źródeł finansowania wybranej dziedziny działania

- następuje związanie części środków publicznych z określonymi zadaniami

- prowadzi to do podniesienia rangi tych zadań które są finansowane z funduszy publicznych

- zadania finansowane z tych funduszy mają zapewnioną ciągłość finansowania gdyż nie podlegają procedurze planowania budżetowego

- umożliwiają kumulację niewykorzystanych środków w danym roku fiskalnym

- umożliwiają dodatkową mobilizację środków

Rodzaje funduszy :

1. według gestora środków (kto decyduje)

- państwowe

- samorządowe

- ponadnarodowe

2. według przedmiotu finansowania

- finansujące pieniężne świadczenia społeczne

- wspomagające niektóre dziedziny życia (kultura , sport)

- finansujące infrastrukturę społeczną, ochronę środowiska i dziedziny gospodarcze

3. według źródeł dochodu

-oparte na przymusowych dochodach typu budżetowego takich jak podatki , opłaty , składki

- bazujące na dobrowolnych wpłatach różnych podmiotów

- zasilane wyłącznie lub częściowo dotacjami z budżetu

Fundusz ubezpieczeń społecznych :

- emerytalny

- rentowy

- chorobowy

- wypadkowy

System repartycyjny - pracujący płacą składki , a niepracujący już zawodowo otrzymują świadczenia

System kapitałowy - to II filar ubezpieczeń społecznych , lokowany na długi okres czasu

System dobrowolny - to III filar , gromadzenie środków własnych na indywidualnych kontach kapitałowych

Źródła finansowania FUS

- składki indywidualne z wynagrodzeń

- dofinansowanie z budżetu

Fundusz ochrony środowiska i gospodarki wodnej (źródła funduszy)

- źródła dochodów pozabudżetowe

- kary za przekroczenie norm ochrony środowiska

- opłaty na fundusz

- odsetki od pożyczek

- emisje obligacji

- wpływy kapitałowe

Dochody publiczne - oznaczają bezzwrotne zasilane finansowanie władz publicznych przez:

- daniny publiczne - to ciężar nakładany na gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa bez żadnego wzajemnego świadczenia wobec nich (podatki)

-dochody publiczne z majątku - zaangażowanie majątku w procesy gospodarcze , wydzierżawienie majątku lub jego sprzedaż

- pozostałe dochody - opłaty , obowiązkowe składki

Podatki - to przymusowe, bezzwrotne, powszechne

nieodpłatne świadczenie pieniężne na rzecz państwa lub innych podmiotów publiczno-prawnych

Ze względu na kryterium przedmiotowe możemy wyróżnić 4 grupy podatków :

- majątkowe

- od przychodów

- od dochodów

- od wydatków

W technice podatkowej możemy wyróżnić :

- przedmiot opodatkowania

- podmiot opodatkowania - podstawa opodatkowania

- stawka podatkowa

- skala podatkowa

- ulga , zniżka , zwyżka podatkowa

Przekroczenie granic opodatkowania prowadzi do ograniczenia aktywności gospodarczej oraz do zmniejszania się dochodów państwa

( krzywa Lafera )

Opłata - to forma zapłaty za czynności urzędowe , wysokość jest ustalana z góry administracyjnie , powstają bez związku z wartością tego świadczenia ; są świadczeniem o charakterze przymusowym , bezzwrotnym , odpłatnym , pobieranym przez władze publiczne z tytułu określonych czynności urzędowych oraz usług jednostek sektora publicznego

Wydatki publiczne - ( per kapito - na głowę )

Cechy wydatkowania środków publicznych :

- arbitralność decyzji dotyczących rozmiarów i kierunków wydatkowania środków publicznych

- niebezpieczeństwo marnotrawstwa środków publicznych

- niebezpieczeństwo nadużyć i korupcji

- wypychanie zasobów prywatnych poza obieg gospodarczy

Kryterium podziału wydatków publicznych wiąże się z funkcjami państwa , a podstawowe z nich to :

- klasyczne funkcje publiczne państwa

- socjalne funkcje władz publicznych

- ekonomiczne funkcje państwa

Racjonalizacje wydatków publicznych możemy rozpatrywać w 2 płaszczyznach :

- makroekonomicznej

- mikroekonomicznej

Najczęściej stosowane kryteria wydatkowania środków publicznych opierają się na :

- wydatki per kapita (na głowę )

- liczba ludności i jej struktura ( wg wieku , wykształcenia )

- stan środowiska ( potrzeby infrastruktury gospodarczej i społecznej )

Równowaga budżetowa

∑dochodów =∑wydatków

∑dochodów >∑wydatków

∑dochodów <∑wydatków - to jest deficyt budżetowy

Deficyt budżetowy - to nie tylko rachunkowy wynik działalności państwa w sferze finansów publicznych ale ma on także ekonomiczną ; wynika to z tego że okres 1-go roku jest za krótki żeby ocenić to zjawisko , rok budżetowy nie odpowiada cyklowi koniunkturalnemu , powinien odnosić się do całego systemu finansów publicznych a nie tylko budżetu , jest powiązany z polityką monetarną państwa i zależy od otoczenia zewnętrznego

Dług publiczny - jest skutkiem zobowiązań państwa w wyniku zaciągnięcia bezpośrednich pożyczek oraz kredytów , emisji papierów wartościowych i nie regulowania wymagalnych zobowiązań przez sektor publiczny

Instrumentami zaciągania długu publicznego są :

- kredyty

- pożyczki

- skarbowe papiery wartościowe( obligacje , bony - weksle )

- zobowiązania płatnicze

---