Słownik terminów literackich. Red. J. Sławiński

Satyra- utwór literacki ośmieszający lub piętnujący ukazywane w nim zjawiska- wady i przywary ludzkie, obyczaje, osoby, grupy i stosunki społeczne, postawy światopoglądowe i orientacje polityczne, instytucje życia publicznego, sposoby zachowań i mówienia. Wypowiedź satyryczna wyraża krytyczny stosunek autora do określonych zjawisk życia, wyrasta z poczucia niestosowności, szkodliwości czy absurdalności pewnych sytuacji; nie proponuje żadnych pozytywnych rozwiązań, wzorów lub ideałów. Jej naturalnym żywiołem jest ośmieszająca negacja. W szerokim zakresie wykorzystuje chwyty karykatury i groteski. Za kolebkę satyry uznaje się literaturę rzymską, w niej, bowiem ukształtowało się pojęcie satyry jako odrębnego gatunku literackiego, które przetrwało do XVIII wieku. Tak pojmowana satyra rozkwit przeżywała w okresie klasycyzmu. Później pojęcie satyry utraciło sens gatunkowy. Charakter satyryczny mogły mieć: epigramat, fraszka, kuplet, powieść, dramat. Wśród odmian twórczości satyrycznej zwykło się wyróżniać satyrę społeczno- obyczajową, polityczną, osobistą, literacką, konkretną i abstrakcyjną.

Ignacy Krasicki Satyry i listy

Wstęp: Józef Tomasz Pokrzywiak

Opracowanie tekstów i komentarze: Zbigniew Goliński

Satyry Ignacego Krasickiego obejmują dwa zespoły wierszy tradycyjnie nazywanych Satyr Częścią I i Satyr Częścią II. Cześć I powstała jako jednolity kompozycyjnie zbiór autorski ciągu trzech miesięcy na przełomie lat 1778-1779. Powstawanie satyr z Części II łączyło się chronologicznie narastaniem zbioru Listów w latach 1778-1783.

Część I Satyr ukazała się drukiem 1 września 1779 roku pt. Satyry. Za przywilejem w Warszawie 1779 Nakładem i drukiem Michała Grolla Księgarza Nadwornego JKMci (bez nazwiska autora). Edycja ta miała trzy wznowienia w latach: 1779, 1794, 1800.Część II Satyr oraz Listy publikowane były w druczkach ulotnych i w niewielkich zbiorach pozaautorskich. Większość zebrana została także w: Wierszach X.B.W., Warszawa 1784 i Listach i pismach różnych X.B.W. Warszawa 1788.

Po raz pierwszy Satyry i Listy uporządkował Franciszek Ksawery Dmochowski. Dokonał on podziału satyr na dwie części oraz sformułował zbiór Listów. Najpierw w dwutomowym wydaniu Dzieł poetyckich w 1802 r., a następnie w edycji Dzieła. Edycja nowa i zupełna przez Franciszka Dmochowskiego, Warszawa 1803- 1804.

1. Bezimienność satyrycznej krytyki:

Satyra Ignacego Krasickiego wytyka i wyśmiewa wady oraz karci błędy, nie uderzając nigdy w konkretnego człowieka. W poetyce tego gatunku zasada bezimienności odgrywa ważną rolę, dlatego też opowiadali się za nią inni autorzy satyr, np.: Adam. Naruszewicz, Krzysztof Opaliński oraz autorzy piszący o literaturze: Ksawery Dmochowski, Wacław Rzewuski, Filip Neriusz Golański oraz Adam Czartoryski.

Jedynie Franciszek Zabłocki zaprezentował stanowisko odmienne, (choć jeszcze trzy lata wcześniej skrupulatnie ukrywał krytyczne aluzje personalne).

Próby wyjaśnienia genezy i funkcji zasady bezimienności:

• Stanisław Pietraszko 1956, wstęp do wydania Sztuki rymotwórczej: postulat bezimienności krytyki wynikał z istoty estetyki klasycystycznej, w której dominowała zasada typowości. Dla typowości najgroźniejsze mogły być rysy indywidualne krytykowanych postaci.

• Stanisław Grzeszczuk: zasada bezimienności wynika przede wszystkim z łagodnego reformatorskiego nastawienia satyryków, którzy nie chcieli dążyć do zmiany stosunków społecznych.

• Alina Aleksandrowicz: postulat bezimienności krytyki jest swoiście polską zasadą estetyki klasycystycznej, poszukującej motywacji w tradycji staropolskiej. Jest ona prawdopodobnie efektem działań możnych tego kraju, którzy dbając o swoją reputacje zastraszali satyryków. Z taką propozycją rozwiązania problemu polemizuje Stanisław Pietraszko, który przypomina, iż również pisarze mieszczańscy występowali przeciw imiennie adresowanym satyrom.

Tak więc zasada bezimienności okazała się postulatem estetycznym doktryny klasycyzmu, ale postulatem specyficznie polskim.

U źródeł zasady bezimiennej krytyki leżały przede wszystkim motywacje etyczne. Autorzy tacy jak Ignacy Krasicki, Gracjan Piotrowski, czy Krzysztof Opaliński argumentowali swoje stanowisko odwołując się do podstawowych zasad etyki chrześcijańskiej.

Satyra a paszkwil:

Paszkwil jest utworem okolicznościowym reagującym na konkretne wydarzenia, postawy czy zachowania jakiejś osoby lub grupy osób.

Satyra natomiast chce walczyć z wadami znamiennymi dla większości i nie jest najczęściej utworem oszczerczym, niesprawiedliwym, krzywdzącym. Satyra imienna znajduje jednak dla egzemplifikacji tych wad poczynania konkretnych osób, których nazwisk nie ukrywa.

Krasicki utożsamiał satyrę z paszkwilem jednak jego stosunek do paszkwilu był bardziej krytyczny. Pisanie paszkwili nazwał rzemiosłem mniej przystojnym i niebezpiecznym.

Stanisław Pietraszko pisał, iż jedynie satyra godząca w konkretne osoby może być utożsamiana z paszkwilem.

Krasicki w satyrach posługuje się imionami kalendarzowymi, a nie nazwiskami znaczącymi. Podkreśla jednak, iż nie są to imiona przez niego wymyślone i że gdyby chciał mógłby egzemplifikować konkretne wady konkretnymi zachowaniami.

2. Moralność i dydaktyzm:

Juliusz Kleiner pisał, iż uboga jest myśl polityczna i społeczna oraz słaba funkcja pozytywnego pouczania satyr Krasickiego. Zdaniem badacza Krasicki ogranicza się do ogólników a nadrzędną ideą jego programu jest umiar. Kleiner twierdził, iż satyry Krasickiego nie przynoszą pełnego obrazu koncepcji świata, rozpowszechniając ogólne i proste wnioski:

• demoralizacji można zapobiec w sposób prosty, jednością zbiorowego wysiłku (Świat zepsuty)

• należy odmienić obyczaje przeciwne poczciwości, pobożności i cnocie (Złość ukryta i jawna)

• kłamstwo zawsze wyjdzie na jaw (Złość ukryta i jawna)

Zbigniew Goliński twierdził, iż podstawowym obowiązkiem satyryka jest krytyka zjawisk negatywnych, których odwrotne wzorce postępowania są pozytywne.

Strategia dydaktyczna satyr Krasickiego polegała na odwoływaniu się do szlacheckich norm moralnych, do szlacheckich, praktycznych zasad życiowych i na wskazaniu, że te normy łamią przede wszystkim możni.

Krasicki w swoich satyrach zalecał oszczędność (Marnotrawstwo, Żona modna), ganił pijaństwo (Pijaństwo), odwoływał się do wiejskiej prostoty i kultywowania staropolskich cnót dworku szlacheckiego, będącego przeciwieństwem dworu pańskiego (Życie dworskie, Pan niewart sługi), potępiał karciarstwo (Gracz), nawoływał do rozsądku, skromności i pokory wobec Stwórcy (Człowiek i zwierz) oraz lojalności wobec swojego narodu (Mędrek).

Nie znajdziemy w satyrach Krasickiego akceptacji lub pochwały szlacheckiej anarchii czy samowoli, obrzędowej dewocji, sarmackiej ksenofobii, ciemnoty i zacofania oraz wyższości wobec innych stanów.

Wiele z tych zjawisk Krasicki zaatakował wprost: ośmieszył szlacheckie uprzedzenia do Stanisława Augusta (Do króla), przypisał wszystkim upodobanie do nierządu (Świat zepsuty), skrytykował szlacheckie skłonności do nałogu pijaństwa.

Krasicki używa czasowników w 1 osobie liczby mnogiej, czasem nazywa siebie wieśniakiem, utożsamiając się tym samym z autorem najliczniejszego grona czytelników.

W satyrach Krasickiego odnajdujemy stary wzorzec „żywota człowieka poczciwego” zaprezentowany przez Mikołaja Reja oraz tematykę małżeństwa wykorzystaną w przeszłości, przez Juwenalisa i Opalińskiego.

Krasicki w satyrach znacznie łagodniej traktował starych niż młodych. Przeświadczony było o tym, iż to stan szlachecki z tradycyjnie zakorzenionymi wartościami jest jedyną siłą, która może przezwyciężyć kryzys. Szlachta kultywowała model życia składający się z elementów dobrych i złych. Autor satyr skupił się przede wszystkim na aprobacie tego, co dobre, przemycając jedynie nieznaczny atak na to, co złe.

Bez zapalczywości i z refleksją nad tym, co mówi oraz nad tym, do których mówi, skonstruował Krasicki swoje satyry, zaś ich proste i w związku z tym nieco ogólnikowe wskazania wcale nie były proste i łatwe w realizacji.

3. Listy poetyckie

Poetyckie listy Ignacego Krasickiego powstawały przez kilka lat. Ukazały się wraz z kilkoma satyrami w zbiorowym tomiku Krasickiego z roku 1784 zatytułowanym Wiersze XBW. Wszystkie listy, również obok satyr zostały zamieszczone w tomie drugim pierwszego zbiorowego wydania dzieł poetyckich Krasickiego w roku 1802 (po śmierci autora).

Podobieństwa satyr i listów (Przemysława Matuszewska):

• rodzaj wierszowanej rozprawki

• ton gawędziarski lub mentorski

• duża swoboda skojarzeń

• odwołania do sentencji lub przykładu w postaci anegdoty, bajki czy zaobserwowanego zdarzenia

• miara wiersza: 13- zgłoskowiec

Różnice:

• listy posiadają konkretnego adresata

• bardziej osobisty charakter wypowiedzi

• list utrzymany jest w tonie rozmowy

• tematycznie listy związane są z działalnością, zainteresowaniami lub aktualną sytuacją adresata, (rzadziej) piszącego

Podobieństwa konkretnych satyr i listów Ignacego Krasickiego:

• współbrzmi z obserwacjami i diagnozami Życia dworskiego fragment listu Do króla, podnoszący kwestię trudności w uczciwej karierze.

• w liście Do Krzysztofa Szembeka, analizującym przejawy dzikości i towarzyszącego jej fanatyzmu, dostrzec można analogię z opisem podobnych zjawisk w utworze Pochwała głupoty

• list Podróż pańska nawiązuje do satyry Podróż, z obydwu utworów można wyciągnąć podobny wniosek (lepiej siedzieć w domu), wykpiwane są modne wyprawy.

• Zawarty w liście Podróż pańska opis polskiego rezonu towarzyszącego wojażom bliski jest opisowi wyprawy Konstantyna z satyry Marnotrawstwo.

Listy poetyckie nie są więc satyrami, choć wierszami w rodzaju satyry. Powtarzają niektóre myśli i sformułowania satyr, rozszerzają je oraz stanowią swoisty do nich komentarz.

4. Artyzm satyr i listów:

Jasność składni, naturalność słownictwa, dowcip i żart to sposoby Krasickiego na przełamanie sarmackiej tradycji zawiłości, pozy, patetycznej uczoności.

Hopensztand wyodrębnił kilka podstawowych typów satyr Krasickiego:

• monologowe

• dialogowe

• abstrakcyjne- ma charakter pozaczasowy, zwraca się przeciw uniwersalnym cechom natury ludzkiej, często jest nasycona treściami moralistyczno- filozoficznymi.

• konkretne: portretowe, satyry scen zbiorowych- charakteryzuje się bezpośrednim odniesieniem do określonych realiów społeczno- historycznych.

Krasicki posługuje się często mową pozornie zależą. Jedną z jej odmian jest odpowiadanie przeciwnikowi z ironią jego własnymi słowami.

W niektórych satyrach autor posługuje się stylem precyzyjnego wywodu, opartym na sztuce wyjaśniania i dowodzenia.

Odnajdziemy również w satyrach elementy stylu potocznego, szczególnie wyraźne poprzez odwołania do utrwalonych w mowie codziennej związków frazeologicznych, przysłów
i porzekadeł, lub też przez skłonność do tworzenia nowych sentencji.

Bardzo ważnym wyznacznikiem artyzmu utworów Krasickiego jest skłonność do skrótowości, czyli posługiwanie się równoważnikami zdań i wyrażeniami eliptycznymi.

5. Krasicki wśród konwencji gatunku:

Właściwością literackiej twórczości Krasickiego jest przetwarzanie i wykorzystywanie zastanych gatunków i form literackich.

Motywem pojawiającym się w twórczości wielu satyryków (Horacy, Lucyliusz, Persjusz, Opaliński, Naruszewicz, Krasicki) jest przeświadczenie o tym, iż satyra mówi prawdę w sposób zdecydowany, gdy nasila się zło w życiu społecznym i mimo wszelkich zagrożeń i niebezpieczeństw, jakie płyną z tej bezkompromisowej otwartości. Twórcy gatunku niezmiennie głosili stereotypy myślowe, że z przyczyny żądzy zysku i przejmowania negatywnych wzorców z obcych krajów zepsucie i zło w ich czasach sięgnęły szczytu. Współczesne sobie realia życia kontrastowali z latami minionymi, konkretyzowanymi jako „złoty wiek”. Podstawą skutecznego oddziaływania dydaktycznego było przekonanie odbiorców, ze właśnie teraz wszystko wyszło z miary i ze niegdyś było lepiej.

Badacze tacy jak: Kazimierz Brodziński, Ignacy Chrzanowski, Juliusz Kleiner, Stanisław Grzeszczuk, Alina Aleksandrowicz, dopatrywali się w satyrach autentyzmu spraw
i szczegółów życia codziennego. Poszukiwali oryginalnych i nowatorskich rozwiązań przyjmując do wiadomości fundamentalną zasadę świadomego nawiązywania do poprzedników.

Satyra jako gatunek literacki o wypracowanych bardzo wcześnie motywach tematycznych zanika z początkiem XIX w. Przestaje obowiązywać zasada „historia jest nauczycielką życia”, dostrzeżona zostaje zmienność kultur i odrębność narodów. Autoportret poety- satyryka nie może współgrać z koncepcją poety romantycznego, a satyra nie może należeć do poezji romantycznej uznawanej za święte źródło tajemnic i poradnik moralnego postępowania natchniony przez Boga.

Do króla

Satyra monologowa

Krasicki 19 lutego 1779 roku przesłał satyrę, za pośrednictwem Aleksego Husarzewskiego, rezydenta Rzeczpospolitej w Gdańsku, królowi Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu do lektury. Król Stanisław August przesłał swoje uwagi autorowi w dniu 4 marca 1779 roku korzystając również z pośrednictwa Husarzewskiego.

Wiersz Do króla jest rodzajem dowcipu, pochwałą w formie zarzutów. Krasicki wyśmiewa w nim rzekome wady króla, krytykując tak naprawdę przywary jego przeciwników. W pierwszych wersach satyry autor podkreśla, iż swoje zarzuty kieruje nie w stronę urzędu króla, a w stronę człowieka, jego ogólnie pojmowanych wad i sposobów postępowania. Krasicki pisze, więc o złym urodzeniu króla (Stanisław August był synem kasztelana krakowskiego Stanisława Poniatowskiego) i o wynikającej z tego faktu, zazdrości jego dawnych przyjaciół. Pisze, iż taka zmiana statusu społecznego uznawana jest za niewybaczalny grzech, którego nie można wymazać oraz że lepiej byłoby dla niego gdyby był obcego pochodzenia, ponieważ cytując Krasickiego „zawżdy to lepiej było, kiedy cudzy rządził.

Krasicki daje również rady królowi, żeby nie zważał na głosy zazdrośników. Ważne jest, bowiem aby dobrze rządził swoim państwem, szczepił nauki, wznosił handel i swoimi dziełami zadziwiał sąsiadów.

Do zarzutów Krasicki dodaje również młody wiek króla, który rzekomo nie pozwala mu być doświadczonym i mądrym królem. Krasicki odwraca znaczenie takich przysłów jak: „ Broda nie czyni mądrego”, „Mądrość przychodzi i rośnie z laty, ale nie każdy mądry jest brodaty”.

Ostatni zarzut kierowany wobec króla odnosi się do zbyt łagodnego sposobu rządzenia. Krasicki wytyka władcy jego dobre serce i marzenia o „złotym wieku”.

Na końcu autor nakazuje poprawę i odejście od rzekomo złych zasad postępowania.

Świat zepsuty

Satyra monologowa

Satyra jest bezpośrednim nawiązaniem do mitologicznej tradycji przemian kolejnych pokoleń od wieku złotego do żelaznego. Satyrę o takim tytule napisał wcześniej A. Naruszewicz.

Krasicki w tym utworze przedstawia cechy wieku zepsutego, w którym szerzy się zło i występek oraz brak jest miejsca dla takich wartości jak dobro i cnota. Autor pisze o szerzącym się kłamstwie, niewierności, kradzieży, nierządzie. Na przykładzie Cesarstwa Rzymskiego pokazuje, iż taka kolej rzeczy prowadzi do upadku oraz że jeden dzień może zniszczyć dzieło tworzone przez wieki (mowa o pierwszym rozbiorze Polski) Tłumaczy, iż to, co złe wychodzi bezpośrednio od nas i to od nas samych powinniśmy zacząć naprawę zepsutego świata.

Żona modna

Satyra dialogowa

Powyższa satyra przedstawia portrety dwóch charakterystycznych dla ówczesnych lat postaci, znakomicie przez poetę skontrastowanych: modnej damy (wychowanej w uwielbieniu dla obcych kultur) oraz małżonka, zasiedziałego na wsi ziemianina. Wiersz jest świetnym obrazkiem obyczajowym, a jednocześnie ironiczną kpiną zarówno z modnego, nieprzydatnego wychowania szlachcianek, jak i ze sposobu myślenia chciwego na wioski Sarmaty.

Bohater utwory Krasickiego żali się swojemu przyjacielowi, że jego żona rujnuje go finansowo i psychicznie. Opowiada o warunkach intercyzy, o zmianach, jakich dokonała
w personelu, o przebudowie domu i projekcie nowego krajobrazowego ogrodu w stylu angielskim.

Ostatecznie pan domu czuje się na swoich włościach jak służący, którego tak naprawdę nikt nie szanuje, a kiedy ostatnia próba sprzeciwu nie daje efektów, pokornie przenosi się do miasta, gdzie może już tylko rozmyślać o swoim fatalnym losie.

DO KRÓLA

Im wyżej, tym widoczniej; chwale lub naganie Podpadają królowie, najjaśniejszy panie! Satyra prawdę mówi, względów się wyrzeka. Wielbi urząd, czci króla, lecz sądzi człowieka. Gdy więc ganię zdrożności i zdania mniej baczne, Pozwolisz, mości królu, że od ciebie zacznę. Jesteś królem, a czemu nie królewskim synem? To niedobrze; krew pańska jest zaszczyt przed gminem. Kto się w zamku urodził, niech ten w zamku siedzi; Z tegoć powodu nasi szczęśliwi sąsiedzi. Bo natura na rządczych pokoleniach zna się: Inszym powietrzem żywi, inszą strawą pasie. Stąd rozum bez nauki, stąd biegłość bez pracy; Mądrzy, rządni, wspaniali, mocarze, junacy- Wszystko im łatwo idzie; a chociażby który Odstrychnął się na moment od swojej natury, Znowu się do niej wróci a dobrym koniecznie Być musi i szacownym w potomności wiecznie. Bo od czegoż poeci? Skarb królestwa drogi, Rodzaj możny w aplauzy, w słowa nieubogi, Rodzaj, co umie znaleźć, czego i nie było, A co jest, a niedobrze, żeby się przyćmiło, I w to oni potrafią; stąd też jak na smyczy Szedł chwalca za chwalonym, zysk niosąc w zdobyczy, A choć który fałsz postrzegł, kompana nie zdradził; Ten gardził, ale płacił, ów śmiał się, lecz kadził. Tyś królem, czemu nie ja? Mówiąc między nami, Ja się nie będę chwalił, ale przymiotami Niezłymi się zaszczycam. Jestem Polak rodem, A do tego i szlachcic, a choćbym i miodem Szynkował, tak jak niegdyś ów bartnik w Kruszwicy, Czemuż bym nie mógł osieść na twojej stolicy? Jesteś Królem - a byłeś przedtem mości panem; To grzech nieodpuszczony. Każdy, który stanem Przedtem się z tobą równał, a teraz czcić musi, Nim powie: "najjaśniejszy", pierwej się zakrztusi; I choć się przyzwyczaił, przecież go to łechce: Usty cię czci, a sercem szanować cię nie chce. I ma słuszne przyczyny. Wszak w Lacedemonie Zawżdy siedział Tesalczyk na Likurga tronie, Greki archontów swoich od Rzymianów brali, Rzymianie dyktatorów od Greków przyzwali; Zgoła, byleby nie swój, choćby i pobłądził, Zawżdy to lepiej było, kiedy cudzy rządził. Czyń, co możesz, i dziełmi sąsiadów zadziwiaj, Szczep nauki, wznoś handel i kraj uszczęśliwiaj- Choć wiedzą, chociaż czują, żeś jest tronu godny, Nie masz chrztu, co by zmazał twój grzech pierworodny Skąd powstał na Michała ów spisek zdradziecki? Stąd tylko, że król Michał zwał się Wiszniowiecki. Do Jana, że Sobieski, naród nie przywyka. Król Stanisław dług płaci za pana stolnika. Czujesz to - i ja czuję; więc się już nie troszczę, Pozwalam ci być królem, tronu nie zazdroszczę. Źle to więc, żeś jest Polak; źle, żeś nie przychodzień; To gorsza (luboć, prawda, poprawiasz się co dzień)- Przecież muszę wymówić, wybacz, że nie pieszczę- Powiem więc bez ogródki: oto młodyś jeszcze. Pięknież to, gdy na tronie sędziwość się mieści; Tyś nań wstąpił mający lat tylko trzydzieści, Bez siwizny, bez zmarszczków: zakał to nie lada. Wszak siwizna zwyczajnie talenta posiada, Wszak w zmarszczkach rozum mieszka, a gdzie broda siwa, Tam wszelka doskonałość zwyczajnie przebywa. Nie byłeś, prawda, winien temu, żeś nie stary; Młodość, czerstwość i rześkość piękneż to przywary, Przecież są przywarami. Aleś się poprawił: Już cię tron z naszej łaski siwizny nabawił. Poczekaj tylko, jeśli zstarzeć ci się damy, Jak cię tylko w zgrzybiałym wieku oglądamy, Będziem krzyczeć na starych, dlatego żeś stary. To już trzy, com ci w oczy wyrzucił, przywary. A czwarta jaka będzie, miłościwy panie? O sposobie rządzenia niedobre masz zdanie. Król nie człowiek. To prawda, a ty nie wiesz o tym; Wszystko ci się coś marzy o tym wieku złotym. Nie wierz bajkom! Bądź takim, jacy byli drudzy. Po co tobie przyjaciół? Niech Cię wielbią słudzy. Chcesz, aby cię kochali? Niech się raczej boją. Cóżeś zyskał dobrocią, łagodnością twoją? Zdzieraj, a będziesz możnym, gnęb, a będziesz wielkim; Tak się wsławisz a przeciw nawałnościom wszelkim Trwale się ubezpieczysz. Nie chcesz? Tymci gorzej: Przypadać będą na cię niefortuny sporzej. Zniesiesz mężnie - cierpże z tym myślenia sposobem; Wolę ja być Krezusem aniżeli Jobem. Świadczysz, a na złe idą dobrodziejstwa twoje. Czemuż świadczysz, z dobroci gdy masz niepokoje? Bolejesz na niewdzięczność - alboż ci rzecz tajna, Że to w płacy za łaski moneta zwyczajna? Po co nie brać szafunku starostw, gdy dawano? Po tymci tylko w Polszcze króle poznawano, A zagrzane wspaniałą miłością ojczyzny, Kochały patryjoty dawcę królewszczyzny. Księgi lubisz i w ludziach kochasz się uczonych; I to źle. Porzuć mędrków zabałamuconych. Żaden się naród księgą w moc nie przysposobił: Mądry przedysputował, ale głupi pobił. Ten, co niegdyś potrafił floty duńskie chwytać- Król Wizimierz - nie umiał pisać ani czytać. Waszej królewskiej mości nie przeprę, jak widzę, W tym się popraw przynajmniej, o co ja się wstydzę. Dobroć serca monarchom wcale nie przystoi: To mi to król, co go się każdy człowiek boi, To mi król, co jak wspojźrzy, do serca przeniknie. Kiedy lud do dobroci rządzących przywyknie, Bryka, mościwy królu, wzgląd wspacznie obróci: Zły, gdy kontent, powolny, kiedy się zasmuci. Nie moje to jest zdanie, lecz przez rozum bystry Dawno tak osądziły przezorne ministry: Wiedzą oni (a czegoż ministry nie wiedzą?), Przy sterze ustawicznie, gdy pracują, siedzą, Dociekli, na czym sekret zawisł panujących. Z tych więc powodów, umysł wskróś przenikających, Nie trzeba, mości królu, mieć łagodne serce: Zwycięż się, zgaś ten ogień i zatłum w iskierce! Żeś dobry, gorszysz wszystkich, jak o tobie słyszę, I ja się z ciebie gorszę i satyry piszę; Bądź złym, a zaraz kładąc twe cnoty na szalę, Za to, żeś się poprawił, i ja cię pochwalę.

ŚWIAT ZEPSUTY

 Wolno szaleć młodzieży, wolno starym zwodzić,
Wolno się na czas żenić, wolno i rozwodzić.
Godzi się kraść ojczyznę łatwą i powolną,
A mnie sarkać na takie bezprawia nie wolno?
Niech się miota złość na cię i chytrość bezczelna -
Ty mów prawdę, mów śmiało, satyro rzetelna.
Gdzieżeś cnoto? gdzieś prawdo? gdzieście się podziały?
Tuście niegdyś najmilsze przytulenie miały.
Czciły was dobre nasze ojcy i pradziady,
A synowie, co w bite stąpać mieli ślady,
Szydząc z świętej podściwych swych przodków prostoty,
Za blask czczego pozoru zamienili cnoty.
Słów aż nadto, a same matactwa i łgarstwa;
Wstręt ustał, a jawnego sprośność niedowiarstwa
Śmie się targać na święte wiary tajemnice;
Jad się szerzy, a źródło biorąc od stolice
Grozi dalszą zarazą. Pełno ksiąg bezbożnych,
Pełno mistrzów zuchwałych, pełno uczniów zdrożnych;
A jeśli gdzie się cnota i pobożność mieści,
Wyśmiewa ją zuchwałość nawet w płci niewieściej.
Wszędzie nierząd, rozpusta, występki szkaradne.
Gdzieżeście, o matrony, święte i przykładne?
Gdzieżeście, ludzie prawi, przystojna młodzieży?
Oślep tłuszcza bezbożna w otchłań zbytków bieży.
Co zysk podły skojarzył, to płochość rozprzęże;
Wzgardziły jarzmem cnoty i żony, i męże.
Zapamiętałe dzieci rodziców się wstydzą,
Wadzą się przyjaciele, bracia nienawidzą,
Rwą krewni łup sierocy, łzy wdów piją zdrajce,
Oczyszcza wzgląd nieprawy jawne winowajce.
Zdobycz wieków, zysk cnoty posiadają zdzierce,
Zwierzchność bez poważenia, prawo w poniewierce.
Zysk serca opanował, a co niegdyś tajna,
Teraz złość na widoku, a cnota przedajna.
Duchy przodków, nadgrody cnót co używacie,
Na wasze gniazdo okiem jeżeli rzucacie.
Jeśli odgłos dzieł naszych was kiedy doleci,
Czyż możecie z nas poznać, żeśmy wasze dzieci?
Jesteśmy, ale z gruntu skażeni, wyrodni,
Jesteśmy, ależ tego nazwiska niegodni.
To, co oni honorem, podściwością zwali,
My prostotą ochrzcili; więc co szacowali,
My tym gardziem, a grzeczność przenosząc nad cnotę
Dzieci złe, psujem ojców podściwych robotę.

Dobra była uprawa, lecz złe ziarno padło,
Stąd ci teraz Feniksem prawie zgodne stadło.
Zysk małżeństwa kojarzy, żartem jest przysięga,
Lubieżność wspaja węzły, niestatek rozprzęga.
Młodzież próżna nauki, a rozpusty chciwa,
Skora do rozwiązłości, do cnoty leniwa.
Zapamiętałe starcy, zhańbione przymioty.
Śmieje się zbrodnia syta z pognębionej cnoty.
Wstyd ustał, wstyd ostatnia niecnoty zapora;
Złość, zaraźna w swym źródle, a w skutkach zbyt spora
Przeistoczyła dawny grunt ustaw podściwych;
Chlubi się jawna kradzież z korzyści zelżywych.
Nie masz jarzma, a jeśli jest taki, co dźwiga,
Nie włożyła go cnota - fałsz, podłość, intryga.
Płodzie, szacownych ojców noszący nazwiska!
Zewsząd cię zasłużona dolegliwość ściska:
Sameś sprawcą twych losów. Zdrożne obyczaje,
Krnąbrność, nierząd, rozpusta, zbytki gubią kraje.
Próżno się stan mniemaną potęgą nasrożył,
Który na gruncie cnoty rządów nie założył.
Próżno sobie podchlebia. Ten, co niegdyś słynął,
Rzym cnotliwy zwyciężał, Rzym występny zginął.
Nie Goty i Alany do szczętu go zniosły:
Zbrodnie, klęsk poprzedniki i upadków posły,
Te go w jarzmo wprawiły. Skoro w cnocie stygnął,
Upadł - i już się więcej odtąd nie podźwignął.
Był czas, kiedy błąd ślepy nierządem się chlubił:
Ten nas nierząd, o bracia, pokonał i zgubił,
Ten nas cudzym w łup oddał, z nas się złe zaczęło:
Dzień jeden nieszczęśliwy zniszczył wieków dzieło.
Padnie słaby i lęże - wzmoże się wspaniały.
Rozpacz - podział nikczemnych! Wzmagają się wały,
Grozi burza, grzmi niebo; okręt nie zatonie,
Majtki, zgodne z żeglarzem, gdy staną w obronie;
A choć bezpieczniej okręt opuścić i płynąć,
Podściwiej być w okręcie, ocalić lub zginąć.

Żona modna

1Małżeństwo„A ponieważ dostałeś, coś tak drogo cenił,
Winszuję[1], panie Pietrze, żeś się już ożenił”.
„Bóg zapłać”. „Cóż to znaczy? Ozięble dziękujesz,
Alboż to szczęścia swego jeszcze nie pojmujesz?
5Czyliż się już sprzykrzyły małżeńskie ogniwa?”
„Nie ze wszystkim, luboć to zazwyczaj tak bywa,
Pierwsze czasy cukrowe”. „Toś pewnie w goryczy?”
„Jeszczeć!” Kobieta, Władza„Bracie, trzymaj więc, coś dostał w zdobyczy!
Trzymaj skromnie, cierpliwie, a milcz tak jak drudzy,
10Co to swoich małżonek uniżeni słudzy,
Z tytułu ichmościowie, dla oka dobrani,
A jejmość tylko w domu rządczyna i pani.
Pewnie może i twoja?” Miasto, Żona„Ma talenta śliczne:
Wziąłem po niej w posagu cztery wsie dziedziczne,
15Piękna, grzeczna, rozumna”. „Tym lepiej”. „Tym gorzej.
Wszystko to na złe wyszło i zgubi mnie wsporzej[2];
Piękność, talent wielkie są zaszczyty[3] niewieście,
Cóż po tym, kiedy była wychowana w mieście”.
„Alboż to miasto psuje?” „A któż wątpić może?
20Bogdaj to żonka ze wsi!” „A z miasta?” „Broń Boże!
Źlem tuszył[4], skorom moją pierwszy raz obaczył,
Ale żem to, co postrzegł, na dobre tłumaczył,
Wdawszy się już, a nie chcąc dla damy ohydy[5],
Wiejski Tyrsys, wzdychałem do mojej Filidy.
25Maska, MiłośćDziwne były jej gesta[6] i misterne wdzięki,
A nim przyszło do ślubu i dania mi ręki,
Szliśmy drogą romansów[7], a czym się uśmiéchał,
Czym się skarżył, czy milczał, czy mówił, czy wzdychał,
Widziałem, żem niedobrze udawał aktora,
30Korzyść, Mąż, ŚlubModna Filis gardziła sercem domatora.
I ja byłbym nią wzgardził; ale punkt honoru,
A czego mi najbardziej żal, ponęta zbioru[8],
Owie wioski, co z mymi graniczą, dziedziczne,
Te mnie zwiodły, wprawiły w te okowy śliczne.
35Przyszło do intercyzy[9]. Punkt pierwszy: że w mieście
Jejmość przy doskonałej francuskiej niewieście,
Co lepiej (bo Francuzka) potrafi ratować,
Będzie mieszkać, ilekroć trafi się chorować.
Punkt drugi: chociaż zdrowa czas na wsi przesiedzi,
40Co zima jednak miasto stołeczne odwiedzi.
Punkt trzeci: będzie miała swój ekwipaż własny.
Punkt czwarty: dom się najmie wygodny, nieciasny,
To jest apartamenta paradne[10] dla gości,

Jeden z tyłu dla męża, z przodu dla jejmości.
45Punkt piąty: a broń Boże! — Zląkłem się. A czego?
Małżeństwo»Trafia się — rzekli krewni — że z zdania wspólnego
Albo się węzeł przerwie, albo się rozłączy!«
»Jaki węzeł?« »Małżeński«. Rzekłem: »Ten śmierć kończy«.
Rozśmieli się z wieśniackiej przytomni prostoty.
50I tak płacąc wolnością niewczesne zaloty,
Po zwyczajnych obrządkach rzecz poprzedzających
Jestem wpisany w bractwo braci żałujących.
Wyjeżdżamy do domu. Jejmość w złych humorach:
»Czym pojedziem?« »Karetą«. »A nie na resorach[11]?«
55Daliż[12] ja po resory. Szczęściem kasztelanic,
Co karetę angielską sprowadził z zagranic,
Zgrał się co do szeląga. Kupiłem. Czas siadać.
Jejmość słaba. Więc podróż musiemy odkładać.
Zdrowsza jejmość. Zajeżdża angielska karéta.
60Siada jejmość, a przy niej suczka faworyta.
Kładą skrzynki, skrzyneczki, woreczki i paczki,
Te od wódek pachnących[13], tamte od tabaczki,
Niosą pudło kornetów[14], jakiś kosz na fanty;
ZwierzętaW jednej klatce kanarek, co śpiewa kuranty,
65W drugiej sroka, dla ptaków jedzenie w garnuszku,
Dalej kotka z kocięty i mysz na łańcuszku.
Chcę siadać, nie masz miejsca; żeby nie zwlec drogi,
Wziąłem klatkę pod pachę, a suczkę na nogi.
Wyjeżdżamy szczęśliwie, jejmość siedzi smutna,
70Ja milczę, sroka tylko wrzeszczy rezolutna.
Przerwała jejmość myśli: »Masz waćpan kucharza?«
»Mam, moje serce«. »A pfe, koncept z kalendarza[15],
Moje serce! Proszę się tych prostactw oduczyć!«
Zamilkłem. Trudno mówić, a dopieroż mruczyć.
75Więc milczę. SługaJejmość znowu o kucharza pyta.
»Mam, mościa dobrodziejko«. »Masz waćpan stangréta?«
»Wszak nas wiezie«. »To furman. Trzeba od parady
Mieć inszego. Kucharza dla jakiej sąsiady
Możesz waćpan ustąpić«. »Dobry«. »Skąd?« »Poddany«.
80»To musi być zapewne nieoszacowany,
Musi dobrze przypiekać reczuszki, łazanki,
Do gustu pani wojskiej[16], panny podstolanki.
Ustąp go waćpan; przyjmą pana Matyjasza,
Może go i ksiądz pleban użyć do kiermasza[17].
85A pasztetnik?« »Umiałci i pasztety robić«.
»Wierz mi waćpan, jeżeli mamy się sposobić
Do uczciwego życia, weźże ludzi zgodnych,
Kucharzy cudzoziemców, pasztetników modnych,
Trzeba i cukiernika. Serwis zwierciadlany
90Masz waćpan i figurki piękne z porcelany[18]?«
»Nie mam«. »Jak to być może? Ale już rozumiem
JedzenieI lubo jeszcze trybu wiejskiego nie umiem,
Domyślam się. Na wety[19] zastawiają półki,
Tam w pięknych piramidach krajanki, gomółki,
95Tatarskie ziele[20] w cukrze, imbier chiński w miodzie,
Zaś ku większej pociesze razem i wygodzie
W ładunkach bibułowych kmin kandyzowany[21],
A na wierzchu toruński piernik pozłacany[22].
Szkoda mówić, to pięknie, wybornie i grzecznie,
100Ale wybacz mi waćpan, że się stawię sprzecznie[23].
Jam niegodna tych parad, takiej wspaniałości«.
Zmilczałem, wolno było żartować jejmości.
Wjeżdżamy już we wrota, spojźrzała z karety:
»A pfe, mospanie! parkan, czemu nie sztakiety?«
105Sługa, ŻonaWysiadła, a z nią suczka i kotka, i myszka;
Odepchnęła starego szafarza Franciszka,
Łzy mu w oczach stanęły, jam westchnął. W drzwi wchodzi.
»To nasz ksiądz pleban!« »Kłaniam[24]«. Zmarszczył się dobrodziéj.
Sługa»Gdzie sala?« »Tu jadamy«. »Kto widział tak jadać!
110Mała izba, czterdziestu nie może tu siadać«.
Aż się wezdrgnął Franciszek, skoro to wyrzekła,
A klucznica natychmiast ze strachu uciekła.
Jam został. Idziem dalej. »Tu pokój sypialny«.
»A pokój do bawienia?« »Tam gdzie i jadalny«.
115»To być nigdy nie może! A gabinet?« »Daléj.
Ten będzie dla waćpani, a tu będziem spali«.
»Spali? Proszę, mospanie, do swoich pokojów.
Ja muszę mieć osobne od spania, od strojów,
Od książek, od muzyki, od zabaw prywatnych,
120Dla panien pokojowych[25], dla służebnic płatnych.
Ogród, SielankaA ogród?« »Są kwatery[26] z bukszpanu, ligustru«.
»Wyrzucić! Nie potrzeba przydatniego lustru.
To niemczyzna. Niech będą z cyprysów gaiki,
Mruczące po kamyczkach gdzieniegdzie strumyki,
125Tu kiosk[27], a tu meczecik, holenderskie wanny,
Tu domek pustelnika, tam kościół Dyjanny[28].
Wszystko jak od niechcenia, jakby od igraszki,

Belwederek[29] maleńki, klateczki na ptaszki,
A tu słowik miłośnie szczebioce do ucha,
130Synogarlica jęczy, a gołąbek grucha[30],
A ja sobie rozmyślam pomiędzy cyprysy
Nad nieszczęściem Pameli[31] albo Heloisy[32]…«
Uciekłem, jak się jejmość rozpoczęła zżymać,
Już też więcej nie mogłem tych bajek wytrzymać.
135Uciekłem. Dom, Przemiana, ŻonaJejmość w rządy. Pełno w domu wrzawy,
Trzy sztafety[33] w tygodniu poszło do Warszawy;
W dwa tygodnie już domu i poznać nie można.
Jejmość w planty[34] obfita, a w dziełach przemożna,
Z stołowej izby balki wyrzuciwszy stare[35],
140Dała sufit a na nim Wenery Ofiarę[36].
Już alkowa[37] złocona w sypialnym pokoju,
Gipsem wymarmurzony[38] gabinet od stroju.
Poszły słojki z apteczki, poszły konfitury,
A nowym dziełem kunsztu i architektury
145Z półek szafy mahoni[39], w nich książek bez liku[40],
A wszystko po francusku; globus na stoliku,
Buduar szklni się złotem, pełno porcelany,
Stoliki marmurowe, zwierściadlane ściany.
Zgoła przeszedł mój domek warszawskie pałace,
150A ja w kącie nieborak, jak płaczę, tak płaczę.
To mniejsza, lecz gdy hurmem zjechali się goście,
Wykwintne kawalery i modne imoście,
ZabawaBal, maszki, trąby, kotły, gromadna muzyka,
Pan szambelan za zdrowie jejmości wykrzyka,
155Pan adiutant wypija moje stare wino,
A jejmość, w kącie siedząc z panią starościną,
Kiedy się ja uwijam jako jaki sługa,
Coraz na mnie pogląda, śmieje się i mruga.
Po wieczerzy fajerwerk[41]. Goście patrzą z sali;
160Wpadł szmermel[42] między gumna[43], stodoła się pali.
Ja wybiegam, ja gaszę, ratuję i płaczę,
A tu brzmią coraz głośniej na wiwat trębacze.
Powracam zmordowany od pogorzeliska,
Nowe żarty, przymówki, nowe pośmiewiska.
165Siedzą goście, a coraz więcej ich przybywa,
Przekładam zbytni ekspens, jejmość zapalczywa
Z swoimi czterma wsiami odzywa się dwornie.
»I osiem nie wystarczy« — przekładam pokornie.
»To się wróćmy do miasta«. Zezwoliłem, jedziem;
170Już tu od kilku niedziel zbytkujem i siedziem.
MałżeństwoJuż… ale dobrze mi tak, choć frasunek bodzie,
Cóż mam czynić? Próżny żal, jak mówią, po szkodzie”.

POCHWAŁA WIEKU
"Lepiej teraz niż przedtem". "Dlaczego?" "Bo lepiej".
To dowód oczywisty". "Świat się coraz krzepi.
Nabrał z laty rozumu, a im bardziej stary,
Tym dzielniej zeszły, co go szpeciły, przywary".
"Ale dlaczego lepiej?" "Dlatego że byli
Lepsze syny od ojców, co nas poprawili".
"Więc zmyślał ów Horacy?" "Zmyślał". "Toć i wierzę"
"Człowiek przedtem był prosty i dziki jak zwierzę,
Dziś jest istność rozumna, ale jak rozumna!
Z szkół, z obozu, z warsztatu, nawet i od gumna
Wszystko tchnie wytwornością, wszystko się zwiększyło
Zgoła zawżdy dziś lepiej niźli wczoraj było".
"Ale przecież o świecie zła się wieść roznosi,
Powiadają, że się coś popsuło u osi,
Stąd już lato nie lato, a zima nie zima".
"Bajki, powieści godne mamek lub pielgrzyma,
Nawet i kalendarza; ale to ogólnie.
Chcesz, abym lepszość naszą dowodził szczególnie?"
"Zgoda". "Więc... ale skądże wywodzić pochwały,
Na przykład pisma nasze - to oryginały.
I choć czasem zdaje się, iż dawnych skradamy,
Gdy im czyniem ten honor, wtenczas poprawiamy.
Drzemał Homer niekiedy - fraszka zadrzemanie,
My nie drzemiem, ale śpiem, lecz to nasze spanie
Roi sny, których różność, wdzięki i wspaniałość
W samej treści zawiera wszystką doskonałość.
Żółwim krokiem szły przedtem nauki kłopotne.
My, orły wybujałe, orły bystrolotne,
Wzbiwszy pod same nieba rozpostarte skrzydła,
Z góry patrząc widziemy treści i prawidła.
Darmo się matka rzeczy z swym działaniem kryła-
Bystrość nasza zakąty ciemne wyśledziła;
Darmo wyrok najwyższy granice oznaczył-
Przeszedł człek, zdarł zasłonę i jawnie obaczył,
Co było wiekom tajno. Więc sędzie dobrani,
Każdy, co jest, wychwala, a co było, gani,
Przewraca dawnych mozół działania na nice,
A rozpostarłszy bystre pojęcia granice
W taki się lot zapuszcza, iż można by myślić,
Jak co lepiej wynaleźć alboli określić.
Ten jest odgłos zbyt częsty, ale czyli bacznych,
Czy prawdy głosicielów, czy błędów dziwacznych,
Niech ci sądzą, co myślą, a myślą, jak trzeba.
Pamięć, bystrość, pojęcie są to dary nieba.
Ale ten skarb dzierżących nie zawżdy bogaci,
Użycie go powiększa, użycie go traci.
Czytał Szymon, wie, co, jak i kiedy się działo,
Lecz na tym zasadzony zbyt dumnie, zbyt śmiało,
Czyli się w piśmie uda do prozy, czy wierszy,
Za siebie tylko patrzy i mniema, że pierwszy.
Stąd wyroki i w stylu, i w zdaniach opacznych.
Stąd nowe wynalazki systemów dziwacznych,
Stąd starymi pogardza, innych mało ceni-
Nie tak czynili, czynią prawdziwie uczeni.
Wiek mało dla nauki, pomału przychodzi,
Długo trzeba pracować, nim prace nadgrodzi,
Ale też, choć niespieszna, obfita nadgroda.
Co powie prawy mędrzec, wiek wiekowi poda.
A te nasze światełka, co błyszczą dość jasno,
Jak się w punkcie rozświecą, tak w punkcie i zgasną.
Tłum mędrców; przedtem ledwo znaleźć było w tłumie
Czyż się nowe przymioty odkryły w rozumie?
Czyli wspacznym obrotem wrócił się wiek złoty?
Czy świat dzielniejszą zyskał istność i obroty?
Też same, co i pie1-wej, jest tak, jak i było,
Lecz co się wszerz zyskało, wzgłąbsz się utraciło.
Poszła w handel nauka, kramnicą drukarnie,
Głód kładzie pióro w rękę, zysk do pisma garnie.
Mają dowcip na zbyciu w ten jarmark otwarty,
Jak kramarze na łokcie, autory na karty,
A że w handlu rzemiosło wkrada się łotrostwo,
Stąd owe, co nas gnębi, ksiąg rozlicznych mnostwo,
W których rozum, naukę, dowcip, wynalazki
Zastępuje druk, papier, pozłota, obrazki.
Stąd, niby gazą kryte, wyrazy wszeteczne,
Stąd fałsze modnym tonem, stąd bluźnierstwa grzeczne,
Stąd owe nudne Muzy, a niezmiernie płodne,
Stąd zbiory anekdotów czytania niegodne,
Stąd - pod nazwiskiem żartów dowcipnych - potwarze,
Bajki w rząd abecadła, stąd dykcyjonarze,
Zgoła pisma niewarte nawet ksiąg nazwiska.
O Fauście! z twojej łaski druk głupstwa wyciska
Dałeś łatwość naukom, dowcipowi cechę,
Ma świat, prawda, z przemysłu twojego pociechę,
Lecz z tych skarbnic mądrości nieprzerachowanych
Za jedno dobre pismo - sto głupstw drukowanych.
Bajkami się lud bawi, drukarnia bogaci.
Nim diabła Bohomolec dał w swojej postaci,
Wieleż książek, powieści o strasznych poczwarach,
O wróżkach, zabobonach, upierach i czarach
Trwożyły nasze ojce. Ująwszy gromnice
Palił ławnik z burmistrzem w rynku czarownice,
Chcąc jednak pierwej dociec zupełnej pewności,
Pławił ją na powrozie w stawie podstarości.
Zdejmowały uroki stare baby dziecku,
Skakał na pustej baszcie diaboł po niemiecku,
Krzewiły się kołtuny czarami nadane,
Gadały po francusku baby opętane,
A czkając po kruczgankach na miejscach cudownych,
Nabawiały patrzących strachów niewymownych.
Co zbytnim dowierzaniem upłodził wiek przeszły,
W teraźniejszym podlące te przywary zeszły,
Ale też zbyt porywczym zaciekłszy się pędem,
Często, gdy błąd poprawia, śmie prawdę zwać błędem
Roztropną zdania nasze szalą trzeba mierzyć,
Źle jest nadto dowierzać, gorzej nic nie wierzyć.
Że się obrzask pokaże w źle chowanym winie,
Nie likwor temu winien, ale złe naczynie.
Trafia się płód odrodny, choć cnotliwej matki,
A dzikich latorośli poziome ostatki
Gdy ucina ogrodnik, drzewu to nie szkodzi.
Owszem, piękniej wybuja, lepszy owoc rodzi.
Jest granica, za którą przechodzić nie wolno.
Mając porę, ochotę i sposobność zdolną,
Dociekajmy, co możem, co dociec się godzi.
Wiek nasz w wielu odkryciach dawniejsze przechodzi.
Dzień dniu prawdę obwieszcza, godzinom godziny;
Z pracy ojców szczęśliwe korzystają syny,
A do zdatnegol2 rzeczy stosując użycia
Nowe wiekom późniejszym gotują odkrycia".
"Więc lepiej rzeczy idą, bo żywiej, bo sporzej".
"Sądź, jak chcesz, może lepiej, może też i gorzej".

POCHWAŁA GŁUPSTWA

A ja mówię, że głupstwo niezłym jest podziałem”.
„Mądrość przecież zaszczytem, nierozum zakałem[2]”.
„Nie wchodzę ja w dysputę, rzecz jest niby jawna,
Maksyma teraźniejsza tak jako i dawna
5Każe szukać mądrości, a głupstwa się chronić.
Umieli zawżdy ludzie od dobrego stronić,
A że głupstwo jest dobrem, stronili od niego.
Patrz na mędrca — tetryka[3], głupca — wesołego:
Tu pryska z twarzy zdrowie, tam zapadłe oczy,
10Wlecze się chuda mądrość, spasłe głupstwo toczy.
A co lepsza, kto głupi, mądrością jest dumny,
A co gorsza, kto mądry, zna, że mniej rozumny.
Nasz pan Paweł, choć w głupstwie dni swoje postradał,
Skoro wszedł, wszystkich zgłuszył, Michała przegadał,
15Michała, co wiek z księgą trawi w gabinecie.
Prawda, Paweł raz po raz nic do rzeczy plecie,
Ale żwawo i głośno, więc go zgraja słucha,
Zmiłuje się na koniec, przecie udobrucha,
Da mówić Michałowi, który w kącie wzdycha,
20Zaczyna, dobrze mówi, ale mówi z cicha,
Aż w śmiech, co go słuchali, więc milczy, zlękniony;
Dopieroż tym tryumfem głupiec uwielbiony[4]
Łże, bredzi, decyduje, a w zgrai nacisku[5]
Odbiera plauz[6] mądrości i ma sławę w zysku.
25Ale — rzeczesz — pan Paweł nie probuje rzeczy[7],
Że czasem przykład jeden doświadczeniu przeczy,
Nie idzie, żeby zawżdy podobne bywały.
Prawda, ale w tej mierze dowód okazały,
Pawłów jest tysiącami, a rzadki w złym stanie.
Każdy w podobnym sobie ma upodobanie,
Więc głupi prędko znajdzie, komu się podoba.
Mędrzec, wieku okrasa i kraju ozdoba,
Laur ma, prawda, ale ten ni grzeje, ni tuczy,
Głupstwo go jawnie nęka, zazdrość w kącie mruczy.
35Półmędrków rodzaj zjadły[8] z bliska i z daleka,
Gdy nie może ukąsić, jak szczeka, tak szczeka.
Sroga bitwa, a o co — o liść[9] lub kadzidła.
Bogdaj to w bractwie głupich! Tam szczęścia prawidła,
Tam korzyści, tam rozkosz coraz żywsza z wiekiem,
Każdy kontent, bo czuje, że jest wielkim człekiem.
40Fraszka sława na potem, co teraz, to moje.
O Pawle, niech ogłoszę uwielbienie twoje!
Pozwól — śmieje się — wielkiś — śmieje się i wierzy,
A że szczodrym wydziałem[10] łaski swoje mierzy,
Za to żem winny jemu szacunek oznaczył[11],
45Lekkim głowy skinieniem obdarzyć mnie raczył;
Tak Jowisz u Homera utwierdzał wyroki[12].
Choć stopień uwielbienia posiada wysoki,
Zniża się czasem Paweł, kiedy tego godni
Jurgieltowi[13] chwalacze, autorowie głodni,
Ci, których niezmazana w sądzeniu rzetelność
Gotowa za grosz patent dać na nieśmiertelność,
A przypisując dzieło temu, co druk płaci,
Pieniężnym bohatyrem kronikę bogaci[14].
Indy[15], Persy i Medy, Party, Baktryjany[16]
55Zwyciężył Aleksander. Więcej zawołany[17]
Nasz mecenas[18], bohater, zdziałał i dokazał,
Zapłacił szczodrobliwie, dawne dzieje zmazał.
On sam sławy posiadacz, a prawem dziedzicznym,
Bo się przodków szeregiem zaszczycając licznym,
60Pomimo Niesieckiego[19] sławny antenaty[20]
Stryjeczne i cioteczne licząc majestaty,
Tam gdzie słońce zapada, gdzie powstaje zorza,
Sławny z dzieł, z krwi, z talentów od morza do morza.
Co druk głosi, to prawda: od czegoż by służył?
65Płaci on wielkim mężom, w czym się świat zadłużył.
Płaci sławą, a że się wszystko w świecie płaci,
Głupi możny, głodnego gdy mędrca bogaci,
Staje się jeszcze większym i mędrszym nad niego. Po sławie cóż nad zdrowie jest pożądańszego?
A może i przed sławą? To dobro jedyne.
70Cóż po tym, w życiu niezdrów, że po śmierci słynę,
Co mi po dobrym mieniu, gdy użyć nie mogę,
Co po wszystkim, gdy słabość wznieca śmierci trwogę.
Tam, kędy zdrowia nie masz, jaki zysk powabi?
Rycerstwo króci życie, mądrość zmysły słabi,
75Praca siły wywnętrza, skrzętność zbyt zaprząta,
Wszędzie gorycz w pośrodku korzyści się pląta;
Zgoła w zysku bez zdrowia musiemy szkodować.
Jakże siły utrzymać? Jak czerstwość zachować?
Próżno krzyczy Hipokrat[21], próżno Galen[22] szepta,
80Głupstwo, głupstwo, o bracia, jedyna recepta!
Skarbie nie dość wielbiony! Choć wielu bogacisz,
Nie przebierzesz się[23] nigdy, ceny nie utracisz.
Obdarzasz, lecz niewdzięcznych; choć miła spuścizna,
Głupców tłumy niezmierne, a nikt się nie przyzna,
85Wszyscy mądrzy — nikt siebie prawdziwie nie widzi,
Czym nie jest, tym być pragnie, czym jest, tym się brzydzi.
MaskaPełno w świecie obłudy, wkrada się i w fraszki.
Wewnątrz skryta osoba, z wierzchu same maszki[24].
Zrzućmy je, niech odkrycie głupstwo światem włada,
90Sławę, honor, bogactwa, rozkoszy posiada.
Czemuż się szczęścia wstydzić? — Mądrość, Mędrzec, Dzień po nocy wschodzi,
Zrzucił świat uprzedzenia, wiek złoty się rodzi.
Niechaj mądrość, jakie chce, przepisy stanowi,
Próżne są. — Mądrzy sławni, ale głupi zdrowi”[25].

---