PODMIOTOWOŚĆ
Istota i koncepcje podmiotowości
O podmiotowości mówi się na gruncie rozważań filozoficznych
i psychologicznych. Bywa ona przedmiotem również rozważań teologicznych. Przykładem tych ostatnich jest między innymi encyklika Jan Pawła II „Laborem exercens”, w której mowa jest o prawie człowieka do bycia podmiotem swej pracy, co uzasadnia się tym, że Bóg upoważnił człowieka do czynienia sobie ziemi poddaną (Jan Paweł II, 1981).
W psychologii podmiotowość człowieka określa się w kontekście jego zdolności poznawczej i sprawczej. Czyni tak miedzy innymi
K. Korzeniowski, który definiuje podmiotowość jako „uświadomioną działalność, inicjowaną i rozwijaną przez jednostkę według jej własnych wartości i standardów” (K. Korzeniowski, 1983, s. 59). Rozumiana w ten sposób podmiotowość jest przeciwieństwem ubezwłasnowolnienia człowieka a tym samym uniemożliwienia mu realizowania własnych celów i poszukiwania sensu własnej egzystencji. Jest też przeciwieństwem człowieka bezsilnego, wyobcowanego i zagubionego moralnie (tamże,
s 62). Podmiotowość w koncepcjach psychologicznych, głownie takich autorów jak miedzy innymi: M. Kofta, K. Korzeniowski, K. Obuchowski, Z. Pietrasiński, J. Reykowski, Z. Spendel czy T. Tomaszewski traktowana jest jako status przysługujący człowiekowi, możliwy do osiągnięcia, a nie „dany” czy „zadany”. K. Obuchowski wyraża to następująco: „Standard podmiotowy nie jest więc dany osobie ludzkiej, stając się jej częścią. On tylko należy do osoby, jako jej wytwór intelektualnego ujęcia świata, refleksji o tym świecie” (K. Obuchowski, 1993, s. 10).
W filozofii zakłada się, że podmiotowość człowieka związana jest ściśle z jego przynależnością do gatunku ludzkiego. Z tej racji jest on zawsze „kimś” i zgodnie ze słowami E. Kanta, nie zasługuje nigdy na traktowanie go jedynie jako środka, lecz zawsze także jako celu samego
w sobie. Z racji swej podmiotowości człowiek nigdy nie może być tyko środkiem nawet do osiągania najbardziej wzniosłych celów.
W rozważaniach filozoficznych nad podmiotowością brak jest jednoznaczności. Toczą się na ten temat dyskusje między filozofiami
i filozofami, przedstawicielami religijnych, naukowych i literackich koncepcji człowieka. Padają różne odpowiedzi, w zależności od opcji światopoglądowej, argumentacji metafizycznej czy systemu filozoficznego. Zdaniem J. Lipca wyraźnie dają się wyodrębnić trzy stanowiska:
człowiek nie jest nigdy i w żadnym wymiarze podmiotem, bowiem sam nic nie może uczynić w żadnej sprawie, pozostając uzależnionym od jakiś sił, bytów nadrzędnych (radykalny determinizm),
człowiek bywa czasem podmiotem, czasami występuje jako przedmiot (determinizm umiarkowany),
człowiek jest zawsze i w każdej sytuacji podmiotem, jemu tylko przysługuje podmiotowość symbolizowana jego wolną wolą (indeterminizm) (J. Lipiec, 1997, s. 16).
W ujęciu humanistycznym, na gruncie pedagogiki podmiotowość oznacza, że człowiek jest kimś, że ma określoną tożsamość, która go odróżnia od innych, że jego własna działalność zależy w znacznym stopniu od niego samego (D. Kołodziejska, 2001). Według autorki podmiotowość utożsamiana jest z główną zasadą działań pedagogicznych, która powinna wyznaczać zarówno kierunki jak i formy aktywności edukacyjnej a także uznaje się ją za cel zabiegów dydaktycznych i wychowawczych. Zdaniem autorki rozumienie podmiotowości jest zależne od perspektywy, w jakiej termin ten jest usytuowany. Podmiot w :
ontologii jest nośnikiem cech, substancją najbardziej suwerenną w swym istnieniu, tym, czemu przysługuje właściwa bytowość. Ontologiczny podmiot sam dla siebie stanowi wystarczającą rację istnienia,
gnoseologii jest rozumiany jako byt świadomy i poznający rzeczywistość przedmiotową. To byt dla siebie, nie zaś w sobie,
psychologii, to jednostka doznająca, działająca celowo, względnie autonomiczna i wewnątrzsterowana, zdolna do buntu,
etyce wyraża się w respektowaniu wyłącznie tych norm, które wypływają z wewnętrznych przekonań, sumienia, obejmujących własne poczucia, rozeznania, intencje i wrażliwość,
antropologii filozoficznej, to człowiek indywidualny, ktoś osobny, wyrażający siebie w pierwszej osobie liczby pojedynczej, człowiek samosprawczy i wewnętrznie aktywny, reżyser własnego życia, ktoś kto samodzielnie i własną mocą urzeczywistnia określone przez siebie wartości,
pedagogice jest wartością autoteliczną, nie instrumentalną, cele zbiorowości służą jednostce - nie na odwrót, poczucie wspólnoty wynika z potrzeb jednostki i nie stanowi narzuconego wyrazu powinności, człowiek jest utożsamiany z jakąś własną, wcześniejszą od kultury i wychowania niezmienną naturą
(tamże, s.).
T. Lewowicki twierdzi, że podmiotowość dotyczy kilku płaszczyzn funkcjonowania człowieka. Ma tu na myśli zarówno możliwość kreowania zarówno własnego życia, a także posiadanie wpływu na otaczającą nas rzeczywistość, możliwość kształtowania otoczenia materialnego oraz kreatywność w budowaniu stosunków międzyludzkich. Autor ten uważa, że podmiotowość ludzka kształtuje się w trzech wzajemnie przenikających się warstwach życia:
w relacjach ze światem materialnym - wówczas podmiot ujawnia się jako opozycja do przedmiotu działań materialnych,
w relacjach społecznych (człowiek-człowiek, jednostka-społeczeństwo) - wówczas podmiotowość realizuje się we współdziałaniu,
w płaszczyźnie subiektywnej - w relacji do samego siebie jako podmiotu.
Zdaniem autora, jednym ze składników osobowości jest świadomość związków z otoczeniem, rozumienie otoczenia i sytuacji w nim powstających oraz umiejętność formułowania zadań, programów własnej działalności oraz sposobów działania (T. Lewowicki, …..).
Podobnie definiuje podmiot W. Okoń. Według niego jest to jednostka ludzka mająca poczucie własnej odrębności wobec innych osób
i otaczającego ją świata, poznająca ten świat i nań oddziałująca, kierująca własnym postępowaniem i odpowiedzialna za własne decyzje oraz za przestrzeganie norm moralnych i prawnych ustalonych przez społeczeństwo (W. Okoń, …….)
M. Kofta przyjmuje, iż podmiotowość jest pojmowana jako potencjał rozwojowy człowieka, jako popęd do spontanicznej aktywności i rozwoju. Zauważa, że podmiotowość jest szczególną formą ustosunkowania do siebie i do świata w danej sytuacji. Autor relatywizuje podmiotowość do okoliczności sytuacyjnych, dzięki czemu staje się cechą stopniowalną, która zależnie od czynników zewnętrznych, a także od wcześniejszych doświadczeń przybiera różne wartości (M. Kofta,…..).
Zdaniem K. Korzeniowskiego podmiotowość polega na tym, że działalność jednostki jest inicjowana i rozwijana przez nią według jej własnych osobistych wartości i standardów. Jest ona szczególnym rodzajem regulacji stosunków człowieka z otoczeniem. Jej istotą jest to, że to właśnie człowiek reguluje stosunki, a nie jest miejscem, w którym przebiegają procesy regulacyjne. Aby jednostka mogła być podmiotem swojej działalności, musi sprawować kontrolę poznawczą nad otoczeniem
i sobą, w tym zaś co szczególnie istotne, musi być świadoma swojego osobistego systemu wartości (K. Korzeniowski,……)
M. Freiner podmiotowość kojarzy z autentycznym, równorzędnym nauczycielem, z udziałem uczniów w procesie kształcenia. Uczniowie są tutaj współuczestnikami i współtwórcami tego procesu. Istotą tego procesu jest bogate, wielokierunkowe komunikowanie się. Chodzi tu
o spontaniczne, wyzwalające komunikowanie się umożliwiające wymianę autentycznych poglądów, prezentację własnego rozumienia
i interpretowania zjawisk. Chodzi też o indywidualny, ale i wspólny namysł uczniów nad przyjmowanymi treściami bo tylko tak rozumiane kształcenie postrzegane jest jako płaszczyzna rozwoju jednostek aktywnych, twórczych, krytycznych (M. Freiner,……..).
Jak zauważa Z. Pietrasiński podmiotowość jest dostępną jedynie człowiekowi zdolnością uświadamiania sobie faktu podlegania przemianom i wpływania na nie dzięki swym własnym autonomicznym działaniom. Wymienia dwie postacie podmiotowości: poznawczą
i sprawczą. Podmiotowość poznawcza polega na posiadaniu przez jednostkę wiedzy o tym, że podlega ona przemianom, i że przemiany mają określone konsekwencje biograficzne. Wiedza ta może doprowadzić do prób oddziaływania na własny rozwój i los lub ograniczyć się do nieobojętnych emocjonalnie konstatacji, dzięki którym życie człowieka przekracza ramy codziennych zdarzeń i zyskuje wymiar biografii o mniej lub bardziej złożonej dramaturgii. Podmiotowość sprawcza według autora wyraża się w wykonywaniu pewnych działań na rzecz własnego rozwoju, które nie są jednak reakcją wymuszoną (Z. Pietrasiński, …….)
S. Seul-Michałowska popiera twierdzenie, że podmiotowość jest pojęciem, które przejawia się w trzech aspektach:
wewnętrznej organizacji i tożsamości człowieka oraz jego relacji z otoczeniem,
zdolności rozpoznania swojej sytuacji oraz jej przekształcenia
w zadanie do wykonania,
zdolności do selekcji i interpretacji napływających bodźców pod katem postawionego zadania (S. Seul-Michałowska, 1998, s. 24).
Na każdym etapie życia podmiotowość człowieka jest inna. Zmieniają się treści, modyfikowane przez kolejno następujące konteksty
w poszczególnych stadiach życia. M. Czerepaniak-Walczak twierdzi, że jednostka osiągająca podmiotowość samodzielnie, samorefleksyjnie, świadomie jest ideałem podmiotowości. Charakteryzują ją:
otwartość, twórczość, innowacyjność w dostrzeganiu
i rozwiązywaniu problemów, rezygnacja ze standardów, stereotypów, schematów, rytuałów.
zaczepność wobec świata we wszystkich jego obszarach
i wymiarach,
odwaga w podejmowaniu ryzyka i gotowość do ponoszenia odpowiedzialności,
operatywność w działaniu samodzielnym i zbiorowym,
wyobraźnia i zdolność przewidywania (predyktywność),
poczucie tożsamości indywidualnej i zbiorowej gwarantujące sukces w dążeniu do wolności (M. Czerepaniak-Walczak,…….).
Z. Spendel dzieli podmiotowość ma trzy warstwy:
formalną (wyraża jedność, tożsamość, stałość i niezmienność, czyli bycie tym samym w zmieniających się warunkach),
metafizyczną (wyraża racjonalność, zdolność do odpowiedzialności, świadomość i samoświadomość, aktywizm, autodeterminacje i autonomie),
aksjologiczną (wyraża wartość pozytywną, godną osiągania, pielęgnowania i ochrony) ( Z. Spendel, ……)
Natomiast Z. Zaborowski wyodrębnia:
podmiotowość pragmatyczną polegającą na autodeterminacji własnych działań, co przejawia się w wyborze własnych celów, zadań, warunków działania,
podmiotowość aksjologiczną polegająca na akceptacji określonych wartości,
podmiotowość reaktywną, która ujawnia się w sytuacjach nacisku i gróźb otoczenia, gdy jednostka musi stawić czoło ludziom, grupom, wyjawić jawnie swoje postawy i akceptowane wartości (Z. Zaborowski, …..)
Z pedagogicznego punktu widzenia podmiotowe traktowanie uczniów oznacza według M. Łobockiego przede wszystkim umożliwienie występowania każdemu z nich w roli podmiotu własnego działania, a nie jako przedmiotu oddziaływań nauczycieli. Autor zauważa, ze jest to równoznaczne z umożliwieniem im podejmowania odpowiedzialności za własne postępowanie, dokonywania wyborów i decyzji, działania
w poczuciu sprawstwa, czyli przyjmowania przez nich na siebie roli dobrowolnych i aktywnych uczestników zajęć szkolnych oraz ponoszenia konsekwencji za swoje postępowanie (M. Łobocki,1999, s. 165). Poszanowanie rozumianej w ten sposób podmiotowości uczniów znajduje swe uzasadnienie w przysługującym im prawie do stawania się w pełni ludźmi ( W. Daniecki, 1983, s. 134).
W. Kogut w podmiotowości dziecka dostrzega szanse na kreowanie samodzielnego, twórczego, zaangażowanego i odpowiedzialnego człowieka (W. Kogut, 1995, s. 136).
Podmiotowe traktowanie uczniów to w szczególności zapewnienie im poczucia odpowiedzialności, czyli poczucia - jak pisze W. Okoń własnej odrębności jednostki wobec innych osób i otaczającego ja świata, wobec potrzeby poznawania tego świata i nań oddziaływania, jak również wobec odpowiedzialności za własne decyzje. Zapewnienie uczniom takiego poczucia odpowiedzialności nie jest możliwe - zdaniem W. Okonia - bez zagwarantowania szkole co najmniej pewnego minimum poszanowania ich podmiotowości (W. Okoń, 1997, s. 226 i n.).
Zdaniem M. Łobockiego istnieje wiele możliwości podmiotowego traktowania uczniów. Do najważniejszych zalicza: okazywanie uczniom postaw zalecanych przez psychologie humanistyczną, rozumienie ich
w sensie personalistycznym, bliskie porozumiewanie się z nimi, umożliwianie im współudziału w organizowaniu lekcji i świadome unikanie uprzedmiotowiania uczniów. Innymi możliwościami podmiotowego traktowania uczniów może być okazywanie im rzeczowości, cierpliwości i zaufania, a także dochowanie wierności głoszonym przez siebie wartościom, zwłaszcza moralnym (M. Łobocki, 1999, s. 170).
Podsumowując, można powiedzieć, ze podmiotowość oznacza możliwość wpływania przez człowieka na to, co dzieję się w świecie zewnętrznym, w nim i z nim samym, w mniej lub bardziej autonomiczny sposób. Człowiek zaś jest podmiotem wówczas, gdy może - opierając się na systemie własnych wartości - formułować cel lub kierunek działalności, wybierać lub tworzyć program czynności i sprawować kontrole poznawczą nad jego realizacją, co oznacza, że rozumie to co robi, przewiduje kolejne czynności, porównuje dotychczasowy i przewidywany przebieg działania
z wyjściowym celem oraz własnymi wartościami, ocenia sposób realizacji celu i zaprzestaje działań lub kontynuuje czynności. Brak któregokolwiek
z tych elementów prowadzi do uprzedmiotowienia człowieka.
2. Pojęcia i związki frazeologiczne związane z podmiotowością
M. Czerepaniak -Walczak uważa, że złożoność siatki pojęciowej podmiotowości spotęgowana jest z jednej strony wieloznacznością terminów składających się na nią, z drugiej zaś wielością kontekstów interpretacyjnych. Powszechnie przyjmuje się, że podmiot jest kategorią filozoficzną i oznacza świadomy byt wyznaczający postać przedmiotu (M. Czerepaniak-Walczak, 1994, s. 7).
Według M. A. Krąpiec podmiot może wchodzić w relacje z przedmiotem zróżnicowane ze względu na przypisywaną mu funkcję. Funkcja poznania wyznacza relację aktywnego, świadomego podmiotu poznającego przedmiot. W wyniku tego poznania podmiot zmienia siebie. W akcie poznania przedmiot nie ulega zmianie. Zmiana jest właściwością podmiotu (M. A. Krąpiec, 1991, s. 150).
Odmienny charakter relacji wskazuje Heidegger. Wyznacza on podmiotowi funkcję przekształcania przedmiotu, wykorzystywania go, używania. Jeśli przedmiotem jest człowiek, podmiot wchodzi z nim w relację i podejmuje zadanie zmieniania go i doskonalenia według własnych wartości (za: M. A. Krąpiec, 1991, s. 109).
Istotne miejsce w siatce pojęciowej terminu podmiotowość zajmują atrybuty podmiotu jako natury ludzkiej. Właściwości te tworzą triadę, na którą składa się poznanie, dokonywanie wyboru oraz realizowanie swoich możliwości (T. Kobierzycki, 1989, s. 103). Tak rozumiany podmiot, swoją obecność wyraża w aktach podmiotowych - materialnych, manifestujących się w wytwarzaniu rzeczy oraz niematerialnych przyjmujących postać poznania, miłości, decyzji itp. Akty te dane są tylko podmiotowi. Obejmują one różne dziedziny ludzkiego działania. Wśród nich wskazać można między innymi prawo, moralność, politykę, naukę, wychowanie. Dziedziny te, tworząc realne możliwości podmiotowego działania, są terenem powstawania i realizowania roszczeń podmiotowych (K. Wielecki, 1989, s. 39). Zdaniem autora być podmiotem to tyle, co mieć wpływ na treść, formę i przebieg zdarzeń, w których się uczestniczy, działać zgodnie z własna wolą, ale też z nastawieniem na zmianę siebie i świata społecznego i przyrodniczego (tamże, s. 47).
Współczesne nauki społeczne posługują się terminem podmiotowość dla opisania i interpretacji różnych zjawisk. Podmiotowość bywa pojmowana jako kategoria:
filozoficzna - idea, fundamentalna cecha człowieczeństwa, wyrażająca się w akcie podmiotowania (M. A. Krąpiec, 1991, s. 117). Jest ona atrybutem gatunku ludzkiego umożliwiającym subiektywne doświadczenie i przeżywanie świata, kierowanie własnym postępowaniem (M. Kofta, 1998, s. 28),
ideologiczna - wartość, postulat wysuwany ze względu na określony interes społeczny (K. Wielecki, 1989, 53),
socjologiczna - fenomen społeczny, dający się zaobserwować i opisać pod postacią działań, podejmowanych przez jednostkę lub/i grupy społeczne, ukierunkowanych na realizację roszczeń podmiotowych. Działania te przybierają postać aktów podmiotowych, zarówno materialnych jak i niematerialnych (I. Uhl, 1991),
psychologiczna - cecha, właściwość jednostki, jej zdolność do aktu sprawczego, szczególny stan świadomości warunkujący akty podmiotowe oraz wywieranie wpływu na otoczenie (K. Korzeniowski, 1991, s. 32),
pedagogiczna - cel nadrzędny (T. Bach-Olasik i inni, 1991), warunek i czynnik rozwoju (M. Łobocki, 1990).
Kontekst znaczeniowy podmiotowości wzbogacony jest związkami frazeologicznymi. Znaczące miejsce wśród nich zajmuje poczucie podmiotowości. Oznacza ono szczególny stan świadomości, przeświadczenie, że jest się twórcą zdarzeń i stanów, jest się podmiotem (K. Korzeniowski, 1991, s. 33).
A. Gurycka, analizując owo poczucie podmiotowości jako kategorię teleologiczną szczególnie mocno podkreśla trzy jego wymiary;
poczucie wolności w sytuacjach wyboru i decyzji, któremu towarzyszy poczucie osobistej odpowiedzialności;
poczucie wpływu na zdarzenia, będące następstwem swobodnego wyboru działań i dostrzegania ich efektów;
poczucie przyczynowości osobistej, wyrażające się w formułowaniu celów osobistych i planów działań, procesach samokontroli oraz konstruowaniu własnego świata wartości (A. Gurycka, 1999, s. 113-114).
Innym kontekstem interpretacyjnym jest pole podmiotowości. Określenie to służy do wskazania sfer życia, w których podmiotowość może być realizowana. J. Reykowski wskazuje przykładowe pola podmiotowości: rodzinne, polityczne, zawodowe, społeczne itp. (J. Reykowski, 1989, s. 201)
Kolejnym kontekstem pojęciowym jest typ podmiotowości. Wyróżnienie tego aspektu nawiązuje do postaci podmiotu jako bytu sprawczego i zezwala na wskazanie podmiotowości indywidualnej i kolektywnej (P. Buczkowski, 1989, s. 143).
Zdaniem J. Reykowskiego sytuacje edukacyjne mogą być interpretowane jako warunek podmiotowości indywidualnej albo kolektywnej, to znaczy aktu podmiotowania własnej osoby albo grupy. W tym kontekście podmiotowość indywidualna rozumiana jest jako stan osoby, która posiada atrybuty podmiotu, czyli chce i może być sprawcą, dokonywać wyboru oraz realizować swoje możliwości. Podmiotowość kolektywna zaś wyraża się w poczuciu, że my jako grupa możemy wywierać wpływ na otoczenie i kontrolować wspólny los (J. Reykowski, 1989, s. 210).
Przedstawiając sieć pojęciową omawianego terminu wskazać jeszcze należy upodmiotowienie. Według M. Czerepaniak-Walczak upodmiotowienie to stan, który występuje jako konsekwencja realizacji dążeń podmiotowych. Terminem tym określa się upełnomocnienie podmiotu do realizacji własnych preferencji oraz ponoszenia skutków sprawstwa. Stan ten jest rezultatem przeżyć osobistych i wpływów otoczenia społecznego (M. Czerepaniak-Walczak, 1994, s. 11).
Przedstawiony przegląd kontekstów znaczeniowych podmiotu i podmiotowości pozwala na zdefiniowanie tych pojęć. Można zatem przyjąć za J. Kozieleckim, że być podmiotem (indywidualnym-zbiorowym) to tyle, co móc świadomie, zgodnie z uznawanym systemem wartości wywierać wpływ na siebie i otoczenie oraz ponosić konsekwencje własnej aktywności. Podmiotowość zaś jest właściwością podmiotu, przybierającą różne natężenie w poszczególnych polach. Tak rozumiana podmiotowość przejawia się w poczuciu sprawstwa, dostępie do dysponowania wartościami i możliwości realizacji własnych preferencji oraz odpowiedzialnością za czyny (J. Kozielecki, 1988, s. 45).
3. Wskaźniki i warunki rozwoju poczucia podmiotowości
Zdaniem W. Kogut w badaniach pedagogicznych dotyczących podmiotowości ucznia bardziej miarodajnym określeniem jest „poczucie podmiotowości”. Słowa „poczucie używa się na oznaczenie przekonań czy przeświadczeń , które nie są sformułowane w formie kategorycznych stwierdzeń, ale są dość silne, aby wpłynąć na postępowanie człowieka. Za główne wskaźniki poczucia podmiotowości autorka uważa:
poczucie tożsamości,
poczucie sprawstwa czyli poczucie własnej możności działania
i szerokiego zakresu spraw, na które ma się wpływ,
poczucie zaangażowania w procesie w procesie samowychowania,
poczucie realizacji i kontroli obranych celów życiowych, własnych potrzeb i zainteresowań,
poczucie odpowiedzialności za swoje działanie,
poczucie partnerskich, dialogowych i autentycznych kontaktów interpersonalnych (W. Kogut, ????, s. 222).
Według W. Kogut efektem wychowania powinna być osoba
o właściwym poziomie dojrzałości, co w kontekście podmiotowości oznaczać może osobę o wysokim poczuciu podmiotowości, a więc taką która:
zna siebie, swoje silne i słabe strony, posiada adekwatną, zobiektywizowaną ocenę, wie kim jest i jakim człowiekiem chce
i może zostać, cechę tę można określić jako tożsamość (samowiedza),
posiada własny ideał osoby, plan własnego życia, aspiracje perfekcjonistyczne, zainteresowania, system wartości i dokonuje wyborów zgodnie z własnymi preferencjami, jest zaangażowana w kreowanie siebie, swój rozwój,
posiada plan swojego życia, podejmuje działania realizujące go, przekształcając we ten sposób siebie i świat otaczający, zachowuje przy tym cierpliwość i optymizm, wierząc, ze jakość jej życia uzależniona jest przede wszystkim od niej, od jej zdolności, chęci, wytrwałości, cechę tę określa się jako sprawstwo,
zdaje sobie sprawę z konsekwencji własnych wyborów i działań, jest gotowa do ponoszenia konsekwencji, cechę tę nazywamy odpowiedzialność (i rozumiemy w sensie pozytywnym
i negatywnym),
jest świadoma tego, że jej działania, realizacja planu życiowego, wybory są ograniczone podmiotowością innych ludzi i normami społecznymi, jest człowiekiem uspołecznionym,
umie współdziałać, posiadając umiejętności interpersonalne, traktuje innych zgodnie z zasadami partnerstwa (W. Kogut, 2004, s. 86).
M. Czerepaniak-Walczak uważa, iż podmiot doświadcza poczucia własnych atrybutów wówczas, gdy występują trzy korelaty podmiotowości: moc sprawcza, własne preferencje oraz ponoszenie konsekwencji. Obrazuje to rysunek nr 1. Zarówno zakres, jak i pole poczucia podmiotowości są dynamiczne, w ustawicznym dialektycznym rozwoju (M. Czerepaniak-Walczak, 1994. s. 18).
Rys. nr1 Korelaty poczucia podmiotowości |
Moc sprawcza podmiotu wyraża się w poczuciu, że jest on przyczyną lub współprzyczyną zdarzeń (J. Kozielecki, 1988, s. 45). Sprawstwo jest następstwem decyzji. Decydowanie zaś jest immanentną właściwością człowieka (M. A. Krąpiec, s. 261). Nie każdy człowiek jednak pragnie podejmować decyzje, mieć poczucie sprawstwa. Jak pisze M. A. Krąpiec, dla niektórych konieczność decydowania jest tak przerażająca, że podejmują decyzję niezdecydowania się osobiście, ograniczając się wyłącznie do ulegania czy posłuszeństwa jakiemuś systemowi,
a konkretnie innemu człowiekowi lub grupie ludzi, którzy maja w swoje ręce wziąć trud decyzji i ewentualnej odpowiedzialności (tamże, s. 262).
Zdaniem M. Czerepaniak-Walczak poczucie indywidualnego sprawstwa osiąga różne poziomy na poszczególnych polach podmiotowości. Zróżnicowanie jego standardów uwarunkowane jest wieloma czynnikami, wśród których niewątpliwie istotnym jest wiek osoby oraz poziom jej kompetencji (M. Czerepaniak-Walczak, 1994, s. 19).
Drugim korelatem poczucia podmiotowości jest realizacja własnych preferencji. Według tejże autorki samodzielne decydowanie
o podejmowanych działaniach i wyborze celów uwikłane jest w proces wartościowania i jest wyrazem dostępu do dysponowania wartościami materialnymi i niematerialnymi. Podobnie jak poczucie indywidualnego sprawstwa, dostęp do dysponowania wartościami i realizacja własnych preferencji osiągają różne standardy na różnych polach (tamże, s. 200). Udział w realizacji cudzych preferencji i narzuconych wartości prowadzi do reaktancji (J. Reykowski, 1989, s. 203) czyli negatywnej reakcji emocjonalnej, wyrażającej się w mniejszym zaangażowaniu, pogorszeniu wyników oraz spadku atrakcyjności obowiązkowych czynności.
Wyrazem poczucia podmiotowości jest gotowość do ponoszenia konsekwencji własnego sprawstwa. Ten element poczucia podmiotowości przejawia się w przyjmowaniu sprawiedliwych ocen za czyny, które były udziałem osoby. Bezkarność bądź niezasłużone nagrody/kary ograniczają gotowość podmiotu do ponoszenia konsekwencji. Wpływają na przypisywanie sobie zasług albo obarczenie wina innych ludzi. Towarzyszą temu nierzadko roszczenia i krytykowanie, które w rzeczywistości jest obrona przed odpowiedzialnością (A. Dzierzgowska, 1991).
Współwystępowanie omówionych korelatów poczucia podmiotowości nie jest jednakowe dla każdego z nich. Ich wielkość oraz usytuowanie zdaniem M. Czerepaniak-Walczak zmienia się w zależności od pola podmiotowości, etapu rozwoju osoby oraz wielu innych czynników (M. Czerepaniak-Walczak, 1994, s. 21).
4. Dotychczasowe wyniki badań nad sposobem traktowania uczniów przez nauczycieli
Zdaniem W. Puśleckiego o podmiotowym uczestnictwie uczniów w procesie szkolnego kształcenia mówi się i pisze w formie populistyczno-postulatywnej, oderwanej zwykle od realiów szkoły. Jeszcze rzadziej podejmuje się reprezentatywne badania nad podmiotowym uczestnictwem uczniów w edukacji szkolnej. Przeprowadzone zaś badania tym zakresie charakteryzują się fragmentarycznością, brakiem reprezentatywności oraz obciążone są błędami pomiarowymi .
Z przeprowadzonych przez autora badań nad podmiotowym uczestnictwem uczniów w edukacji wczesnoszkolnej, mierzonym ich wpływem na proces kształcenia, wynika jednoznacznie, iż ów wpływ jest niewielki. Taki wniosek uzasadniają rezultaty zastosowanej obserwacji, jak i badań sondażowych. W pierwszym przypadku ogólny wskaźnik interesującego nas wpływu wynosi 8,1%, natomiast w drugim -35,1% (W. Puślecki, 1998,s. 446).
A. Janowski badając opinie uczniów o nauczycielach szkół średnich wykazał, że zaledwie ¼ badanych uważa, że nauczyciele postępują z nimi uczciwie, a 63% uważa, że nauczyciele ich nie rozumieją. Zdecydowanie pozytywnie oceniło swoich nauczycieli tylko 16,2% badanych, a zdecydowanie negatywną opinię wyraziło 44,3% uczniów (A. Janowski, 1976, nr 1).
J. Kośmider i M. Mielcarek badały stosunek uczniów do nauczycieli szkół średnich. Badaniami objęto populację 1367 uczniów. Z badań wynika, że tylko 5% ocenia zdecydowanie pozytywnie stosunek swoich nauczycieli do nich. Najwięcej badanych (47,4%) uznało, że stosunek nauczycieli do uczniów można określić jako „taki sobie”, a zdecydowanie negatywną opinię w tym zakresie wyraziło 18% uczniów (J. Kośmider, M. Mielcarek, 1978, nr 10).
Z badań przeprowadzonych przez D. Łappo wynika, że 50% badanych uczniów czuje się w szkole niezbyt dobrze, a na zdecydowanie złe samopoczucie wskazało 14% uczniów. Ukrytą niechęć do nauczycieli przejawiało aż 63% badanych uczniów (D. Łappo, 1980, nr 10).
Reasumując całość dotychczasowych rozważań, należy podkreślić, iż szkoła musi zacząć nadążać za szybkością dokonujących się przemian społeczno-politycznych. Nie może dochodzić do wytworzenia się dysonansu między tym życiem, do którego przygotowuje młode pokolenie, a współczesnymi i perspektywicznymi potrzebami narodu (M. Śnieżyński, 1990, s. 58).
W. Kogut w 1995 roku przeprowadziła badania nad stanem poczucia podmiotowości krakowskich licealistów na grupie liczącej 450 uczniów. Analizując wyniki uzyskane w całej populacji badawczej, autorka stwierdziła, że młodzież objęta badaniami charakteryzuje się:
niskim poziomem samowiedzy i negatywnym poczuciem tożsamości w obszarze szkoły,
niskimi możliwościami oddziaływania na rzeczywistość, w której żyje,
słabym poziomem identyfikacji z celami szkoły,
słabym zaangażowaniem w pracę nad sobą i we własny rozwój,
niskim poczuciem odpowiedzialności,
negatywną oceną kontaktów interpersonalnych pomiędzy nauczycielami, a uczniami (W. Kogut, 1997, s. 48).
W jednym z krakowskich liceów W. Kogut przeprowadziła dwukrotnie badania (1995, 2002), aby odpowiedzieć na pytanie: czy podmiotowość licealistów tej samej szkoły zmieniła się w ciągu ostatnich lat? W. Kogut reasumując wyniki badań stwierdza, że stan poczucia podmiotowości uczniów tego liceum niewiele się zmienił. Różnice uzyskane statystycznie nie są istotne. Analiza wypowiedzi uczniów, przeprowadzonych przez autorkę nasuwa przypuszczenie o słabej wychowawczej funkcji szkoły w kształtowaniu podmiotowej aktywności uczniów, poczucia sprawstwa, umiejętności programowania sobie życia, poczucia odpowiedzialności za siebie i innych.
Zdaniem autorki w szkole w ciągu ośmiu lat niewiele się zmieniło, a idea podmiotowości przenika do praktyki szkolnej z wielkimi trudnościami ( W. Kogut, 2004, s. 84).
4