Elementy systemu ochrony pracy w Polsce
Elementy systemu ochrony pracy w Polsce można umownie podzielić na trzy sektory różniące się usytuowaniem, zakresem uprawnień i obowiązków oraz odpowiedzialnością.
Sektor wykonawczy łączy się z funkcją pracodawcy i osób kierujących pracownikami, którzy są odpowiedzialni za wykonywanie zadań wynikających z przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy. W sektorze tym funkcjonuje również służba bezpieczeństwa i higieny pracy, służba medycyny pracy, komisja bezpieczeństwa i higieny pracy.
Sektor nadzoru tworzą organy państwowe nadzorujące przestrzeganie przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, w tym Państwowa Inspekcja Pracy, Państwowa Inspekcja Sanitarna, Państwowa Straż Pożarna, Urząd Dozoru Technicznego. W sektorze tym funkcjonują również związki zawodowe i społeczna inspekcja pracy.
Sektor naukowo-badawczy obejmuje jednostki naukowo-badawcze i badawczo-rozwojowe, które działają jako instytucje samodzielne (np. instytuty, centra) lub funkcjonują w ramach uczelni (np. instytuty, katedry, zakłady). W sektorze tym funkcjonują również firmy i jednostki konsultingowe (doradcze), firmy i ośrodki szkoleniowe, stowarzyszenia zawodowe i naukowo-techniczne.
Pracodawca ponosi odpowiedzialność za stan bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładzie pracy, jest obowiązany chronić zdrowie i życie pracowników poprzez zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy.
Obowiązki pracodawcy w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy charakteryzują nie tylko przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ale także zasady bezpieczeństwa i higieny pracy oraz aktualne osiągnięcia nauki i techniki, dlatego stan wiedzy naukowej i technicznej wyznacza potencjalne granice obowiązków pracodawcy.
W szczególności pracodawca jest obowiązany m.in.:
organizować pracę w sposób zapewniający bezpieczne i higieniczne warunki pracy;
zapewnić przestrzeganie w zakładzie pracy przepisów i zasad bhp, wydawać polecenia usunięcia uchybień w tym zakresie oraz kontrolować wykonywanie tych poleceń;
reagować na potrzeby w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa i higieny pracy oraz dostosowywać środki podejmowane w celu doskonalenia istniejącego poziomu ochrony zdrowia i życia pracowników, biorąc pod uwagę zmieniające się warunki wykonywania pracy;
zapewnić rozwój spójnej polityki zapobiegającej wypadkom przy pracy i chorobom zawodowym uwzględniającej zagadnienia techniczne, organizację pracy, warunki pracy, stosunki społeczne oraz wpływ czynników środowiska pracy;
uwzględniać ochronę zdrowia młodocianych, pracownic w ciąży lub karmiących dziecko piersią oraz pracowników niepełnosprawnych w ramach podejmowanych działań profilaktycznych;
zapewnić wykonanie nakazów, wystąpień, decyzji i zarządzeń wydawanych przez organy nadzoru nad warunkami pracy;
zapewnić wykonanie zaleceń społecznego inspektora pracy.
Pracodawca jest obowiązany przekazywać pracownikom informacje o:
zagrożeniach dla zdrowia i życia występujących w zakładzie pracy, na poszczególnych stanowiskach pracy i przy wykonywanych pracach, w tym o zasadach postępowania w przypadku awarii i innych sytuacji zagrażających zdrowiu i życiu pracowników;
działaniach ochronnych i zapobiegawczych podjętych w celu wyeliminowania lub ograniczenia zagrożeń, o których mowa wyżej;
pracownikach wyznaczonych do udzielania pierwszej pomocy oraz do wykonywania działań w zakresie zwalczania pożarów i ewakuacji pracowników.
Do przestrzegania przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy obowiązany jest nie tylko pracodawca, ale również wszyscy pracownicy i osoby kierujące pracownikami.
Osoba kierująca pracownikami, podobnie jak pracodawca, jest obowiązana znać, w zakresie niezbędnym do wykonywania ciążących na niej obowiązków, przepisy o ochronie pracy, w tym przepisy oraz zasady bezpieczeństwa i higieny pracy.
W szczególności osoba kierująca pracownikami jest obowiązana m.in.:
organizować stanowiska pracy zgodnie z przepisami i zasadami bhp;
dbać o sprawność środków ochrony indywidualnej oraz ich stosowanie zgodnie z przeznaczeniem;
organizować, przygotowywać i prowadzić prace, uwzględniając zabezpieczenie pracowników przed wypadkami przy pracy, chorobami zawodowymi i innymi chorobami związanymi z warunkami środowiska pracy;
dbać o bezpieczny i higieniczny stan pomieszczeń pracy i wyposażenia technicznego, a także o sprawność środków ochrony zbiorowej i ich stosowanie zgodnie z przeznaczeniem;
egzekwować przestrzeganie przez pracowników przepisów i zasad bhp;
zapewniać wykonanie zaleceń lekarza sprawującego opiekę zdrowotną nad pracownikami.
Pracownik jest obowiązany przestrzegać przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, a także przepisów przeciwpożarowych, w szczególności jest obowiązany m.in.:
znać przepisy i zasady bhp, brać udział w szkoleniu i instruktażu z tego zakresu oraz poddawać się wymaganym egzaminom sprawdzającym;
wykonywać pracę w sposób zgodny z przepisami i zasadami bhp oraz stosować się do wydawanych w tym zakresie poleceń i wskazówek przełożonych;
dbać o należyty stan maszyn, urządzeń, narzędzi i sprzętu oraz o porządek i ład w miejscu pracy;
stosować środki ochrony zbiorowej, a także używać przydzielonych środków ochrony indywidualnej oraz odzieży i obuwia roboczego, zgodnie z ich przeznaczeniem;
poddawać się wstępnym, okresowym i kontrolnym oraz innym zaleconym badaniom lekarskim i stosować się do wskazań lekarskich;
niezwłocznie zawiadomić przełożonego o zauważonym w zakładzie pracy wypadku albo zagrożeniu życia lub zdrowia ludzkiego oraz ostrzec współpracowników, a także inne osoby znajdujące się w rejonie zagrożenia, o grożącym im niebezpieczeństwie;
współdziałać z pracodawcą i przełożonymi w wypełnianiu obowiązków dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy.
Ważną rolę w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy pełnią wyspecjalizowane organy państwa, sprawujące zewnętrzny nadzór i kontrolę nad warunkami pracy.
Podstawowe organy państwowego nadzoru i kontroli nad warunkami pracy to m.in. Państwowa Inspekcja Pracy (PIP), Państwowa Inspekcja Sanitarna (PIS), Państwowa Straż Pożarna (PSP), Urząd Dozoru Technicznego (UDT), Główny Urząd Nadzoru Budowlanego (GUNB), Państwowa Agencja Atomistyki (PAA), Wyższy Urząd Górniczy (WUG), Rada Ochrony Pracy (ROP). Inne specjalistyczne organy nadzoru i kontroli to m.in.: sądy, prokuratura, policja, urzędy skarbowe, urzędy pracy, Polskie Centrum Badań i Certyfikacji (PCBC), Polskie Centrum Akredytacji (PCA), Główny Urząd Statystyczny (GUS), Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS), Najwyższa Izba Kontroli (NIK), Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów (UOKiK), Główny Inspektorat Weterynarii (GIW), Główny Inspektorat Transportu Drogowego (GITD), Główny Inspektorat Ochrony Środowiska (GIOŚ), Biuro do Spraw Substancji i Preparatów Chemicznych.
Pracownicy, w celu reprezentacji obrony swoich praw i interesów, mają prawo tworzyć związki zawodowe. Związki zawodowe oraz kierowana przez nie społeczna inspekcja pracy sprawują w zakładach pracy społeczny nadzór nad warunkami pracy.
Wszyscy pracownicy mają prawo zrzeszania się w związki zawodowe. Związki zawodowe i ich organizacje mają prawo do rokowań, w szczególności w celu rozwiązania sporów zbiorowych i zawierania układów zbiorowych. Każdy pracodawca obowiązany jest do stworzenia możliwości działania organizacjom związkowym.
Społeczna inspekcja pracy (sip) jest to społeczna służba pełniona przez pracowników, która ma na celu zapewnienie przez pracodawcę bezpiecznych i higienicznych warunków pracy oraz ochrony uprawnień pracowniczych. Społeczną inspekcją pracy kierują zakładowe organizacje związkowe, a jej organami są społeczni inspektorzy pracy.
Ważne zadania w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy realizują wyspecjalizowane służby wewnętrzne pracodawcy lub podmioty zewnętrzne działające na zasadzie zlecenia, które pełnią funkcje kontrolne i doradcze nad warunkami pracy.
Podstawowe organy kontrolne i doradcze działające na rzecz pracodawcy to służba bezpieczeństwa i higieny pracy, służba medycyny pracy, komisja bezpieczeństwa i higieny pracy. Inne specjalistyczne organy kontrolne i doradcze pracodawcy w zakresie bhp to m.in.: komórka ds. zintegrowanego systemu zarządzania, komórka ds. systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, firmy i ośrodki szkoleniowe, firmy i jednostki konsultingowe, uczelnie i inne jednostki naukowo-badawcze, organizacje zawodowe i naukowo-techniczne.
Służba bezpieczeństwa i higieny pracy (służba bhp) jest to wyodrębniona w strukturze zakładu pracy jednoosobowa lub wieloosobowa komórka organizacyjna, która podlega bezpośrednio pracodawcy oraz pełni funkcje doradcze i kontrolne w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy. Pracodawca tworzy służbę bhp, powierza wykonywanie zadań tej służby pracownikowi zatrudnionemu przy innej pracy, sam wykonuje zadania tej służby lub zleca wykonywanie zadań tej służby podmiotowi zewnętrznemu, w zależności od: rodzaju prowadzonej działalności, liczby zatrudnionych pracowników, warunków pracy w zakładzie pracy, nasilenia zagrożeń zawodowych.
Służba medycyny pracy ma za zadanie ochronę zdrowia pracujących przed wpływem niekorzystnych warunków związanych ze środowiskiem pracy i sposobem wykonywania pracy oraz sprawowanie profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracującymi. Obowiązek objęcia pracowników opieką zdrowotną spoczywa na pracodawcy, a służbę medycyny pracy stanowią głównie lekarze oraz ewentualnie pielęgniarki, psycholodzy i inne osoby o odpowiednich kwalifikacjach zawodowych w zakresie medycyny pracy.
Komisja bezpieczeństwa i higieny pracy (komisja bhp) jest to organ doradczy i opiniodawczy pracodawcy w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, który zatrudnia więcej niż 250 pracowników. W skład komisji bhp wchodzą pracownicy służby bhp, lekarz medycyny pracy, społeczny inspektor pracy, a także przedstawiciele pracowników wybrani przez zakładową organizację związkową lub w przypadku jej braku przez pracowników w trybie przyjętym w zakładzie pracy.
Ważną rolę w zakresie nauki i edukacji w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy pełnią uczelnie, np. politechniki, uniwersytety, które prowadzą działalność naukowo-badawczą i badawczo-rozwojową oraz realizują kształcenie na studiach wyższych i studiach podyplomowych na kierunku lub specjalności w zakresie „bezpieczeństwa i higieny pracy”.
Wśród jednostek naukowo-badawczych i badawczo-rozwojowych wiodącą rolę w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy pełnią Centralny Instytut Ochrony Pracy w Warszawie oraz Instytut Medycyny Pracy w Łodzi.
3