Problem wartości człowieka w Nad Niemnem E Orzeszkowej

W powieści "Nad Niemnem" Orzeszkowa stosuje trzy podstawowe kryteria moralnej oceny swoich bohaterów: stosunek do narodowych wartości, stosunek do pracy oraz sposób pojmowania wartości człowieka. Postaci przedstawione przez autorkę jako pozytywne wykazują się cechami szczególnie cenionymi przez ideologów pozytywizmu - są to: Benedykt, Marta, Kirłowa, Justyna oraz Bohatyrowiczowie. Szanują oni spuściznę narodową, bliskie są im idee wyzwoleńcze, pamiętają o wielkości dawnej Polski i starają się swoimi działaniami tę wielkość odrodzić. Ich patriotyzm przyjmuje ściśle pozytywistyczne oblicze i wyraża się poprzez pracę organiczną i pracę u podstaw. W powieści zagadnienie to odgrywa dominującą rolę, właśnie na konieczność bycia użytecznym dla innych poprzez własną pracę kładzie Orzeszkowa największy nacisk. Przemiana duchowa. jaka dokonuje się w Justynie, jest tego najlepszym dowodem - z panienki, która otrzymała salonowe wychowanie w bogatym domu p. Andrzejowej, przeobraża się w kobietę świadomą roli pracy w życiu ludzkim, u boku przyjaciół uczy się szacunku dla owoców własnego i cudzego wysiłku. Wszyscy bohaterowie, którzy nie trawią bezmyślnie czasu na próżniactwie, odnajdują spokój ducha i poczucie własnej wartości, ci natomiast, którzy żyją jak pasożyty kosztem swoich najbliższych, nic z siebie nie dając, są nieszczęśliwymi, rozgoryczonymi osobami, nie znajdującymi celu swojego istnienia. Demokratyzm autorki sprawia, że postaci powieściowe oceniane są przez czytelnika przez pryzmat ich osobowości a nie czynników zewnętrznych, takich jak pochodzenie czy stan posiadania. Najcieplej przedstawieni zostali ci, którzy nie wiele posiadają w sensie materialnym, ale są przyjaźnie nastawieni do otoczenia, wielkoduszni, życzliwi, doceniają wagę ludzkich uczuć, obdarzają innych sympatią i są dla nich użyteczni. Zdecydowanie sprzeciwia się Orzeszkowa uleganiu konwenansom i uprzedzeniom społecznym, propaguje szlachectwo duszy, zamiast szlachetnego urodzenia. Szczególny nacisk został położony w powieści na wychowanie młodego pokolenia, zwłaszcza dziewcząt. Wiadomo, że powszechny dostęp do nauki mieli w tym czasie mężczyźni, natomiast kobiety otrzymywały przeważnie wykształcenie nieprzydatne zupełnie w życiu, zamieniano je w salonowe lalki. które pozostawione swojemu losowi nie były w stanie się utrzymać, stąd właśnie one najczęściej stawały się rezydentkami w dworach bogatszych krewnych. Temu problemowi poświęciła Orzeszkowa dużo miejsca w swojej twórczości, daje się on również zauważyć w "Nad Niemnem" - Leonia, panny Darzeckie, a także z początku Justyna są tego znakomitym przykładem. Jedynie Justynie udaje wyrwać się z tego schematu i walczyć o swoje szczęście. Pomimo dużych możliwości edukacyjnych dla chłopców, niektórzy z nich zostają wychowani na jednostki nieprzydatne społeczeństwu, np. Zygmunt, Różyc. Właściwe wykształcenie otrzymuje Witold Korczyński, jest uczniem szkoły agronomicznej, swoją wiedzę wykorzystuje w praktyce, stara się uczyć chłopów tego, co sam już umie.