Polityka przekształceń strukturalnych
1. Pojęcie polityki strukturalnej.
Polityka strukturalna obejmuje całokształt środków i narzędzi ekonomicznych stosowanych do kształtowania struktury produkcji, struktury jej rozmieszczenia i struktury obrotów z zagranicą. Polityka strukturalna opiera się na założeniu, że jej podmiot, czyli państwo, wie i jest świadome konieczności rozwijania pewnych elementów zastanej struktury w sposób szybszy niż pozostałych i jest gotowe w tym celu zastosować określone preferencje i instrumenty ekonomiczne. Istotą polityki strukturalnej jest właśnie system preferencji.
Najważniejsze zmiany strukturalne to zmiany zachodzące:
w układzie przedmiotowym (rodzajowym), który charakteryzuje działowo- gałęziową strukturę gospodarki
w strukturze terytorialnej, która określa rozmieszczenie elementów gospodarki narodowej w podziale na różne jednostki terytorialne kraju
w strukturze instytucjonalnej
w strukturze określającej podział pracy i specjalizację międzynarodową
Restrukturyzacja gospodarek krajów rozwiniętych wyraża się przede wszystkim:
w ograniczeniu produkcji i zatrudnienia w gałęziach przestarzałej technologii
zmniejszającym się popytem na ich wyroby
w jednoczesnym przyspieszaniu tempa wzrostu w gałęziach stosujących nowoczesne technologie, na wyroby których rośnie zapotrzebowanie zarówno na rynkach wewnętrznych, jak i na zewnętrznych.
Wyżej wymienionym czynnikom towarzyszy dynamiczny wzrost udziału sfery usług w dochodzie narodowym.
Postęp techniczny i technologiczny oraz towarzyszące im zmiany strukturalne w aparacie wytwórczym poszczególnych krajów powodują występowanie procesu decentralizacji organizacyjnych struktur przemysłowych. Dużą rolę zaczynają odgrywać przedsiębiorstwa małe. Zmienia się znaczenie skali produkcji w dążeniu do maksymalizacji rentowności. Przemiany w strukturze aparatu wytwórczego, form organizacji procesu produkcyjnego oraz popytu powodują także zmiany w strukturze i dynamice obrotów towarowych na rynkach światowych.
W ostatnich latach zwracają uwagę następujące kierunki zmian w handlu światowym:
zmniejszanie się udziału dóbr mało przetworzonych oraz zwiększanie się liczby i ilości towarów o wyższym stopniu przetworzenia
pogorszenie się relacji cen między towarami przemysłowymi a surowcami i produktami rolnymi (na niekorzyść tych ostatnich)
niebywale szybki wzrost międzynarodowych obrotów finansowych, związany ze zmianami kursów wymiany walut, przepływem kredytów i kapitału.
2. Cele polityki przekształceń strukturalnych.
Cele polityki przekształceń strukturalnych są znacznie zróżnicowane w poszczególnych krajach w zależności od ich warunków rozwojowych.
Dążenie do poprawy ekonomicznej efektywności gospodarki przez szybsze przemieszczanie zasobów gospodarki z dziedzin o niskiej efektywności ekonomicznej do tych, w których działalność przynosi wysokie dochody.
Przyspieszenie wzrostu gospodarczego i przeciwdziałanie bezrobociu.
Dążenie do unowocześnienia gospodarki przez szybszy rozwój tych dziedzin działalności, które spełniają rolę nośników współczesnego p[ostępu technicznego, technologicznego i organizacyjnego.
Dążenie do podniesienia konkurencyjności krajowych wyrobów na rynkach światowych oraz wzmocnienie proeksportowej orientacji gospodarki
Wykorzystanie procesu zmian strukturalnych do ograniczenia wpływu barier surowcowych, energetycznych, demograficznych, itd., występujących w procesie rozwoju.
3. Formy polityki przekształceń strukturalnych:
polityka dostosowawcza (rząd kładzie nacisk na rozwój nowych, dynamicznie rozwijających się dziedzin gospodarki; może również hamować upadek niektórych dziedzin, np. z przyczyn społecznych, ale stosuje to bardzo rzadko; czasem chroni się w ten sposób rolnictwo, górnictwo, hutnictwo)
polityka zapobiegawcza (opiera się na mechanizmie rynkowym i popieraniu prywatnej inicjatywy; rola rządu polega na usuwaniu ograniczeń hamujących sprawne funkcjonowanie rynku, powodujących jego usztywnienie, np. monopole)
polityka antycypacyjna (ułatwia przedsiębiorstwom dostosowanie się do nowych warunków gospodarowania w przyszłości; ma też na celu ułatwianie przesunięć zasobów kapitału i pracy do gałęzi „wzrostowych”, zazwyczaj nowych).
W praktyce gospodarczej dość trudno jest stosować tylko jeden typ polityki strukturalnej. Rząd powinien dbać przede wszystkim o to, by była to polityka konstruktywna, zapewniająca pomoc przedsiębiorstwom oraz pracownikom w trakcie dostosowań strukturalnych.
Zwolennicy przekształceń strukturalnych uznają rynek za niedoskonały, więc interwencja państwa zachęcająca do przemieszczania zasobów jest, według nich, bardziej pożądana niż mechanizm rynkowy. Przeciwnicy zaś są zdania, że interwencja państwa jest zbędna. Na tym tle w latach 80- tych w krajach należących do OECD wywiązały się dyskusje, które zaowocowały głęboką reorientacją polityki strukturalnej. Polityka strukturalna lat 80- tych miała za zadanie zwiększenie mobilności zasobów w gospodarce, co osiągnęła przez:
zwiększenie globalnej wydajności czynników produkcji w drodze poprawy alokacji zasobów, efektywności zarządzania oraz promocji zmian technologicznych
wpływanie na elastyczność systemu ekonomicznego.
4. Zmiany strukturalne na przykładzie Stanów Zjednoczonych.
W USA najwcześniej zaczęto stosować politykę „odnowy gospodarczej”. Już w 1983 roku dzięki umiejętnemu wykorzystaniu różnych mechanizmów gospodarczych Stany Zjednoczone weszły w okres przyspieszenia wzrostu gospodarczego. Do roku 1980 w USA notowano niepokojące zjawiska gospodarcze:
spadała wydajność pracy (w 1980 była niższa o 2,2% niż w 1978 roku)
stopa wzrostu PKB obniżyła się w latach 1973-80 z 3,8% do 2,7% w porównaniu z latami 1948-73
roczna stopa inflacji w 1979 r. wyniosła aż 13,3% przy stopie bezrobocia 7,5%
niski poziom kursu dolara, wysoki poziom nominalnych stóp procentowych.
By ograniczyć zjawiska zakłócające prawidłowe funkcjonowanie rynku, administracja R. Reagana wysunęła program gospodarczy zbudowany na podstawie wskazań tzw. „ekonomiki podaży”. Upatrywała ona w rynku najskuteczniejszego mechanizmu alokacyjnego, regulacyjnego i motywującego. Początkowo narzędzia ekonomiki podaży nie przynosiły widocznych efektów, ale pozwoliły stopniowo przejść do ostrożnego pobudzania wzrostu gospodarczego. Spadek stóp procentowych sprzyjał pobudzaniu wzrostu budownictwa mieszkaniowego i konsumpcji indywidualnej. Nastąpił też silny wzrost inwestycji produkcyjnych, który miał doprowadzić do długofalowego wzrostu gospodarczego. Zaczęto inwestować głównie w nowoczesne technologie i sprzęt w gałęziach, w których osiągnięte zyski mogły zrównoważyć efekt wysokiego poziomu stóp procentowych. Rosły także wydatki na badania, co umożliwiało obniżenie kosztów. Nastąpił dynamiczny wzrost wydatków zbrojeniowych (który pełnił rolę stymulującą innowacje cywilne), wydatków na badania kosmiczne, militarne, obwodów scalonych, itp. Wydatki zbrojeniowe wpłynęły m.in. na pobudzenie koniunktury gospodarczej, kształtowanie strukturalnych zmian w gospodarce, umacnianie konkurencyjności gospodarki na rynkach międzynarodowych. Polityka odnowy gospodarczej przyniosła do 1984 r następujące skutki:
stworzono ponad 6,5mln nowych miejsc pracy a stopa bezrobocia spadła do 7%
wartość krajowej sprzedaży przedsiębiorstw produkujących roboty wzrosła z 40mln $ w 1980 do 400mln $ w 1984r.
wzrost napływu kapitałów zagranicznych pozwolił sfinansować około 40% prywatnych inwestycji.
5. Restrukturyzacja.
Najbardziej dojrzałą formą polityki strukturalnej jest polityka restrukturyzacji, która polega na świadomej działalności państwa zmierzającej do przyspieszania procesu przemieszczania zasobów gospodarki z gałęzi przestarzałych, nierentownych do gałęzi nowoczesnych. Istotą restrukturyzacji są świadome przekształcenia w rozmiarach i proporcjach produkcji, metodach wytwarzania, układach własnościowych i systemach zarządzania.
W zależności od tego, na jakim poziomie podejmuje się decyzje co do kierunków restrukturyzacji, wyodrębnia się trzy podstawowe jej rodzaje: makrorestrukturyzację, mezzorestrukturyzację i mikrorestrukturyzację.
przez makrorestrukturyzację rozumie się politykę restrukturyzacji na szczeblu makro, czyli całej gospodarki narodowej, sterowaną przez państwo;
mikrorestrukturyzacja to proces restrukturyzacji w jednostkach i podmiotach gospodarczych najniższego szczebla (przedsiębiorstwa, firmy, itd.). Mikrorestrukturyzacja wiąże się ściśle i bezpośrednio z procesem innowacji, który jest jej bezpośrednią płaszczyzną. Realizowana ona jest z reguły w trzech postaciach: innowacji produktowej, technologicznej i organizacyjnej.
mezzorestrukturyzacja dotyczy restrukturyzacji na szczeblach pośrednich między poziomem makro i mikro, jak np. gospodarki regionu, gałęzi, czy branż.
Wiodącą i nadrzędną rolę w procesach restrukturyzacji odgrywa mikrorestrukturyzacja. Najlepsza nawet makrorestrukturyzacja nie może dać właściwego wyniku, jeżeli nie towarzyszy jej równocześnie głęboka restrukturyzacja w firmach, czyli mikrorestrukturyzacja. W zależności od stopnia nasilenia procesu restrukturyzacji rozróżnia się „restrukturyzację umiarkowaną” i „restrukturyzację radykalną”. W pierwszym przypadku wysiłek skierowany jest na zmiany asortymentu produkcji i jakości wytwarzanych wyrobów w już istniejących przedsiębiorstwach wg zasady „to samo tylko lepiej” bądź „ to samo tylko inaczej”. W restrukturyzacji radykalnej wysiłek jest skierowany na tworzenie nowych przemysłów wg zasady „co innego- inaczej”, w tym również kosztem ograniczania produkcji lub likwidacji tych istniejących przemysłów, które nie spełniają wymogów międzynarodowej konkurencji i opierają się na dotacjach celowych.
Polityka restrukturyzacyjna dąży najczęściej do rozwiązywania czterech głównych problemów:
zwiększania konkurencyjności danego kraju na rynkach światowych
przezwyciężania ograniczeń i barier rozwojowych, wynikających z niedostatecznej podaży czynników produkcji
lepszego dostosowania struktury produkcji do struktury potrzeb społecznych
przyspieszania postępu technologicznego i technicznego.
Restrukturyzacja realizowana jest za pomocą szerokiej gamy środków z zakresu interwencji państwa oraz regulacji zasad działania przedsiębiorstw i podmiotów gospodarczych.
Jako narzędzia polityki restrukturyzacji stosowane są:
Subsydia, czyli pomoc finansowa państwa w postaci dopłat do produkcji, eksportu, itp. (mimo krytycznego stosunku do subsydiów, w praktyce występuje szerokie subsydiowanie niektórych dziedzin gospodarki)
Kredyty subsydiowane, czyli kredyty o preferencyjnej stopie oprocentowania, to jest obniżonej w stosunku do jej poziomu rynkowego; różnica z tego tytułu jest wyrównywana bankom przez rządy z budżetu lub różnego rodzaju funduszów celowych
Pożyczki bądź ze środków budżetowych, bądź z różnego rodzaju funduszy
Tymczasowe kartele - jest to odejście od zasad wolnej konkurencji - po raz pierwszy w Japonii w 1978 r.
Specjalne fundusze depozytowe- przedsiębiorstwa mogą przekazywać określoną wielkość środków ze swego zysku na specjalny fundusz celowy, który nie podlega opodatkowaniu do momentu wycofania środków z tego rachunku
Specjalne ulgi podatkowe i zróżnicowanie stopy opodatkowania przedsiębiorstw preferowanych lub przedsięwzięć określonego produktu
Podatki umarzalne (np. podatek energetyczny stosowany w Szwecji)
Stawki celne, chroniące szczególnie tzw. przemysły w pierwszej fazie rozwoju (infant industries)
Zakazy dopuszczania do obrotów określonych wyrobów
Bezpośrednia działalność organizacyjna państwa wyrażająca się tworzeniem nowych lub w przymusowym dzieleniu, lub scalaniu przedsiębiorstw, tzw. merges
Gwarancje eksportowe (tzw. export guarantees) w postaci zobowiązania państwa do sfinansowania ewentualnych strat na eksporcie
Udział rządów w zakupach akcji
Ponoszenie części kosztów prac badawczo- rozwojowych i wdrożeniowych w przemyśle oraz prowadzenie własnej polityki naukowo- technicznej, zmierzającej do rozwoju lub przyspieszenia procesu powstawania nowych przedsiębiorstw w dziedzinach technologicznie przyszłościowych.
W krótkiej historii wzrostu PKB bardzo istotną sprawą jest to, że tworzy ją obecnie inna gospodarka niż w latach 80- tych. Nie jest oparta na stali, węglu i przemyśle spirytusowym, lecz przede wszystkim na usługach (52- 55%), przemyśle (35- 38%) i daleko w tle rolnictwie (kilkanaście %). Gospodarka jest przede wszystkim mniej energo- i materiałochłonna, a ponieważ produkuje już więcej wyrobów niż w 1989r. jest zatem bardziej efektywna. Reformy gospodarcze wymusiły i spowodowały zarazem restrukturyzację gospodarki. Większą rolę odgrywa sektor usług niż przemysłu (podobnie jak przemysł 50 lat temu wziął górę nad rolnictwem). Innym powodem restrukturyzacji jest wymóg podnoszenia efektywności ekonomicznej i wydajności pracy. Klasycznym przykładem jest górnictwo węgla kamiennego. Jeszcze w 1994r. wydajność na jednego zatrudnionego w Polsce wynosiła 442 tony rocznie, a w Wielkiej Brytanii, która uporała się z problemem przerostu zatrudnienia, aż 4268 ton. W restrukturyzacji gospodarki znajdujemy się gdzieś w połowie drogi do najnowocześniejszych społeczeństw. Liczącym się producentem na świecie jesteśmy tylko w produkcji żyta (26,6% udział w produkcji globalnej w 1998r.), siarki (11,8%), ziemniaków (9,3%). Mamy zaledwie 0,5% udział w światowym tworzeniu PKB i 0,6% w globalnym eksporcie. Nieco lepiej niż w 1990r., ale nieci mniej niż za Gierka w nieefektywnej i przestarzałej strukturalnie gospodarce.
6. Obszar polityki strukturalnej.
Struktura gałęziowa
Struktura dochodu narodowego w Polsce (%)
|
1980 |
1990 |
Orient. 2000 |
Przemysł |
50,2 |
43,1 |
39,3 |
Budownictwo |
13,3 |
12,2 |
10,8 |
Rolnictwo |
12,7 |
14,0 |
15,2 |
inne |
26,4 |
30,7 |
34,7 |
Pracujący w gospodarce narodowej:
|
1989 |
1994 |
1997 |
orient. 2000 |
Ogółem |
16,51 mln |
14,48 mln |
15,44 mln |
14,92 mln |
Przemysł |
28,0% |
25,2% |
24,2% |
22,6% |
Budownictwo |
7,5% |
5,7% |
5,9% |
5,8% |
Rolnictwo i leśnictwo |
26,8% |
26,9% |
25,8% |
25,2% |
inne |
37,7% |
42,2% |
44,1% |
46,4% |
Produkt krajowy brutto:
1993 |
1994 |
1995 |
1996 |
1997 |
1998 |
1999 |
2000 |
3,8% |
5,2% |
7,0% |
6,1% |
6,9% |
5,5% |
4,1% |
4,5% |
Inwestycje zagraniczne w latach 1994- 99 wyniosły 19,923 mld $, co daje 515 $ w przeliczeniu na jednego mieszkańca (odpowiednio na Węgrzech 12,520 mld $ i 1253 $, w Czechach 12,425 mld $ i 1206 $).
Eksport, import i deficyt obrotów (w mld $):
|
Eksport |
Import |
Deficyt |
1996 |
24,4 |
37,1 |
12,7 |
1997 |
25,7 |
42,3 |
16,5 |
1998 |
28,2 |
47,0 |
18,8 |
1999 |
27,4 |
45,9 |
18,5 |
2) Struktura przestrzenna.- tworzy ją ludność, zasoby naturalne, majątkowe oraz jednostki gospodarcze w określony sposób rozmieszczone na terytorium kraju.
Czynniki wpływające na zmianę struktury przestrzennej to:
zmiany polityczne, społeczne i gospodarcze
przestrzenna organizacja społeczeństwa, gospodarki, państwa
wewnętrzna dynamika procesów gospodarczych, politycznych i społecznych.
Po drugiej wojnie światowej obowiązywał trójstopniowy podział administracji kraju: 17 województw, 330 powiatów, 704 miasta i 2993 gminy. W 1955 r. zniesiono gminy, a wprowadzono gromady- było ich 8790. Jednak ich ilość stale się zmniejszała; w 1972r. było ich 2365. W 1973r. zniesiono gromady i wprowadzono z powrotem gminy - 2365. Kolejna wielka reforma była 1 lipca 1975r. Zniesiono wtedy powiaty i wprowadzono aż49 województw; liczba gmin wahała się w granicach 2500. Dwuszczeblowy podział władzy istniał aż do 1 stycznia 1999. Wtedy to weszła w życie reforma administracyjna: powstało 16 województw, 308 powiatów ziemskich, 65 powiatów grodzkich, 2489 gmin. Największe dochody na mieszkańca są w woj. Mazowieckim, śląskim, wielkopolskim, pomorskim i zachodniopomorskim; najmniejsze zaś w woj. Podkarpackim, lubelskim i podlaskim.
3) Struktura własnościowo- organizacyjna
Odziedziczona po „realnym socjalizmie” własnościowa struktura polskiej gospodarki zdominowana była przez sektor publiczny, który z końcem lat 80-tych wytwarzał ponad 70% PKB. W przemyśle sektor publiczny wytwarzał ponad 90% produkcji dodanej, a w budownictwie ok. 75%. W rolnictwie indywidualne gospodarstwa rolne dysponowały blisko 80% powierzchni użytków rolnych i taka też jest wartość produkcji dodanej w sektorze prywatnym. Głównym pozytywnym efektem transformacji w Polsce jest zasadnicza zmiana struktury własnościowej. Udział sektora prywatnego w tworzeniu PKB wzrósł z 31% w 1990r. do 68% w 1996r. Innymi pozytywami są: wzrost udziału w produkcji oraz zatrudnieniu małych i średnich przedsiębiorstw, zmniejszenie procesu monopolizacji, wzrost znaczenia sektora prywatnego w systemie bankowym, w systemie ubezpieczeń, powstanie giełd towarowo-usługowych, a przede wszystkim rynku kapitałowego.
7. Proces prywatyzacji polskiej gospodarki.
Przemiany własnościowe.
W Polsce głównym kierunkiem przeobrażeń gospodarki stały się przekształcenia własnościowe. W lipcu 1990r. Sejm uchwalił ustawę o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (ustawa z dn. 13 lipca 1990r. o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych), która zdefiniowała podstawowe kierunki i zasady przekształceń własnościowych w Polsce.
Wymieniona ustawa obowiązywała do 7 kwietnia 1997r. Obecnie prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych opiera się na ustawie z dn. 30 sierpnia 1996r. o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych obowiązującej od dnia 8 kwietnia 1997r. oraz następujących aktach prawnych:
ustawie z dn. 25 września 1981r. o przedsiębiorstwach państwowych
ustawie z dn. 19 października 1991r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa oraz o zmianie niektórych ustaw
ustawie z dn. 5 lutego 1993r. o przekształceniach własnościowych niektórych przedsiębiorstw państwowych o szczególnym znaczeniu dla gospodarki państwa
ustawie z dn. 30 kwietnia 1993r. o narodowych funduszach inwestycyjnych i ich prywatyzacji
30 listopada 1990r. zainicjowano proces prywatyzacji, ogłaszając sprzedaż akcji pięciu wielkich przedsiębiorstw państwowych. Oznaczało to przechodzenie od gospodarki kolektywistycznej do gospodarki, w której dominuje własność prywatna.
Prywatyzację można podzielić ze względu na jej wielkość na:
prywatyzację małą - sprzedaż małych przedsiębiorstw, np. zakładów gastronomicznych lub wyłączonych składników majątku (maszyny, budynki)
prywatyzację średnią - sprzedaż małych i średnich podmiotów lub leasing majątku produkcyjnego
prywatyzację dużą - przekształcenie średnich i wielkich przedsiębiorstw w spółki kapitałowe i ich sprzedaż.
Na całokształt przekształceń struktury własności składają się następujące formy przeobrażeń:
Prywatyzacja Kapitałowa i Likwidacyjna
Program Powszechnej Prywatyzacji (PPP)
Program Komercjalizacji Przedsiębiorstw Państwowych (PKPP)
Program „Stabilizacja. Restrukturyzacja. Prywatyzacja.”(SRP)
Prywatyzacja Założycielska
Reprywatyzacja
Ad a) Prywatyzacja ta polega na prywatyzowaniu przedsiębiorstw państwowych wykorzystując następujące procedury:
prywatyzacja kapitałowa - polegająca na przekształceniu przedsiębiorstwa państwowego w Jednoosobową Spółkę Skarbu Państwa w celu umożliwienia indywidualnej sprzedaży akcji lub udziałów, albo ich wniesienie do narodowych funduszy inwestycyjnych (NFI). Ten proces prywatyzacji dotyczy dużych pod względem majątku i zatrudnienia przedsiębiorstw działalności nierolniczej. Udział w prywatyzacji mogą brać pracownicy przedsiębiorstw, menedżerowie, krajowi i zagraniczni inwestorzy oraz wszyscy kupujący akcje oferowane do publicznej sprzedaży. Wielkość puli bezpłatnych akcji i udziałów dla pracowników prywatyzowanych przedsiębiorstw ustalono na 15%.
prywatyzacja likwidacyjna - polegająca na likwidacji przedsiębiorstw budżetowych w celu sprzedaży ich majątku, wniesienia go do powstającej spółki lub oddania w odpłatne użytkowanie (czyli leasing). Tę metodę stosuje się przy likwidacji małych i średnich przedsiębiorstw, znajdujących się w złej sytuacji rynkowej. Przedsiębiorstwo przestaje istnieć prawnym i fizycznie.
likwidacja przedsiębiorstw państwowych gospodarki rolnej - polega na przyjęciu ich majątku przez Agencję Własności Rolnej Skarbu Państwa w celu restrukturyzacji i prywatyzacji w trybie sprzedaży, wniesienia do spółki lub oddania w odpłatne użytkowanie (leasing). Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa przeznacza zyski z prywatyzacji na realizację własnych zadań, np.. tworzenie warunków lepszego wykorzystania istniejącego potencjału produkcyjnego. Budżet z tytułu tej prywatyzacji nie osiąga żadnych dochodów.
Ad b) PPP - realizowany jest od 1994r. Celem PPP jest dostosowanie do zasad gospodarki rynkowej kilkuset dużych przemysłowych przedsiębiorstw państwowych poprzez zwiększenie konkurencyjności i efektywności ich działania, rozszerzenie dostępu do rynków zbytu, kapitału, nowoczesnych technologii i technik zarządzania z jednoczesnym umożliwieniem dorosłym obywatelom Polski aktywnego udziału w procesie przekształceń własnościowych oraz w rynku kapitałowym. Program opiera się na koncepcji tzw. narodowych funduszy inwestycyjnych tworzonych w celu gromadzenia i obrotu akcjami prywatyzowanych przedsiębiorstw oraz odpłatnego przekazywania świadectw udziałowych wszystkim pełnoletnim obywatelom z możliwością zamiany tych świadectw na akcje prywatyzowanych przedsiębiorstw.
Realizacja programu obejmuje następujące podstawowe działania:
wybór przedsiębiorstwa (ostatecznie zlikwidowano 512 przedsiębiorstw)
wybór członków rad nadzorczych NFI - metoda dwuetapowego konkursu
druk i dystrybucja świadectw udziałowych, w okresie dystrybucji od 22 listopada 1995r. do 26 listopada 1996r. świadectwa odebrało 96% uprawnionych obywateli
zamiana świadectw udziałowych na akcje NFI, każde świadectwo reprezentuje udziały 15 NFI, a za ich pośrednictwem w 512 spółkach
dematerializacja świadectw udziałowych, czyli złożenie ich w biurach lub domach maklerskich na rachunkach inwestycyjnych, warunkujące ich udział w publicznym obrocie
dopuszczenie NFI do obrotu publicznego przez Komisję Papierów Wartościowych
organizacja obrotu papierami wartościowymi wprowadzonymi przez PPP (świadectwa udziałowe powszechne i rekompensacyjne, akcje NFI, akcje spółek) w systemie giełdowym i pozagiełdowym
uporządkowanie, uzupełnienie i bieżąca aktualizacja aktów prawnych i przepisów wykonawczych regulujących procesy prywatyzacyjne
Oprócz pozytywnych ocen PPP istnieją niestety również krytyczne. Wskazuje się w nich, że nie jest to program prywatyzacji powszechnej, gdyż obejmuje tylko stosunkowo drobną część przedsiębiorstw państwowych, że nie zapewnia uwłaszczenia społeczeństwa i może spowodować łatwe przejęcie większości udziałów przez zorganizowane grupy spekulacyjne. Zastrzeżenia budzi także powierzanie zarządu NFI zagranicznym firmom, które mogą się kierować interesami obcych mocodawców.
Ad c) PKPP - miał na celu zapewnienie równych szans i jednakowych warunków działania wszystkim podmiotom gospodarki narodowej. Komercjalizacja - czyli przekształcenie w Jednoosobowe Spółki Skarbu Państwa przedsiębiorstw przewidzianych do prywatyzacji na drodze kapitałowej, była pomyślana jako trwający nie dłużej niż dwa lata okres przejściowy. Komercjalizacja przedsiębiorstw państwowych nie objętych prywatyzacją oznaczała zmianę ich stosunku prawnego, czyli przeniesienie funkcji dotychczasowych organów założycielskich na Skarb Państwa.
Przekształcenie w spółkę wywołuje zmiany natury prawnej, organizacyjnej i ekonomicznej w celu:
pobudzenia do prorynkowej restrukturyzacji przedsiębiorstw
odchodzenie od branżowego modelu gospodarki państwowej
wzmocnienie nadzoru nad państwowymi jednostkami gospodarki
usprawnienia systemu zarządzania kontroli w tych jednostkach.
Za realizację programu przewidzianego na lata 1995- 98 był odpowiedzialny Minister Przekształceń Własnościowych oraz organy założycielskie (centralne lub terenowe organy administracji państwowej). Zadaniem ich było dokonanie selekcji przedsiębiorstw, przygotowanie ich do przekształcenia w spółkę lub do postępowania naprawczego, ugodowego lub układowego. Aktualnie procedury te reguluje ustawa o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw z 30 sierpnia 1996r.
Ad d) SRP - program będący uzupełnieniem prywatyzacji kapitałowej, likwidacyjnej i powszechnej, dotyczy głównie przedsiębiorstw o złej kondycji finansowej, które nie rokują nadziei na przetrwania w warunkach gospodarki rynkowej. Stabilizacja oznacza wsparcie finansowe. Restrukturyzacja ma polegać na zmianach zarządzania i finansowania w celu wprowadzenia przedsiębiorstw na ścieżkę rozwoju, powinna objąć środki obrotowe, majątek trwały oraz infrastrukturę, a także procesy zarządzania i kontrolę jakości. Realizacją tego programu mają zająć się spółki tworzone przez EBOiR (Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju) wraz z polskimi bankami uczestniczącymi w programie. Udziałowcami tych spółek może być także Skarb Państwa i Agenda Rozwoju Przemysłu. Tworzenie tych spółek jest jednym ze sposobów minimalizowania ryzyka inwestycyjnego w Polsce.
Ad e) Prywatyzacja założycielska - to forma przekształceń strukturalnych, polega na tworzeniu nowych prywatnych podmiotów gospodarki, głównie w formie spółek. Prywatyzacja założycielska obejmuje głównie sektory: handlu, usług i drobnej wytwórczości. Formę spółki nadaje się głównie małym i średnim przedsiębiorstwom, często rodzinnym. W 1993r. sektor prywatny przewyższył sektor publiczny pod względem liczby pracujących oraz wielkości produkcji i usług.
Ad f) Reprywatyzacja - w tej dziedzinie istnieje wielkie opóźnienie. Brak stosownych uregulowań prawnych blokuje reprywatyzację. Problem ten występuje we wszystkich krajach Europy Środkowej i Wschodniej przechodzących od gospodarki kolektywistycznej do gospodarki rynkowej. W Polsce dyskutowano różne projektu: poselskie, rządowe oraz stowarzyszeń byłych właścicieli. Projekty te różnią się od siebie pod względem zakresu i formy rekompensat ( zwrot w naturze, bony reprywatyzacyjne, prawo pierwokupu dawnych nieruchomości od Skarbu Państwa lub gminy). Problem ten wymaga jednak rozwiązań politycznych.
Wielkość roszczeń reprywatyzacyjnych i majątku na ich pokrycie.
Ogólna wartość szacunkowa przejętego przez Państwo mienia od obywateli wynosi około 190mld zł. Szacunek ten został dokonany przy założeniu wpływu potencjalnej liczby 170 tys. wniosków reprywatyzacyjnych, co wynika z badań przeprowadzonych metodami statystycznymi. Przewiduje się, że realna skala roszczeń może wynieść ok. 95mld. zł. Z uwagi na konieczność bezpiecznego pokrycia majątkowego istniejących zobowiązań Skarbu Państwa, w tym reprywatyzacji, Rada Ministrów założyła obniżenie wartości świadczeń reprywatyzacyjnych o 50% w stosunku do wartości roszczeń. Skarb Państwa na realizację roszczeń reprywatyzacyjnych przeznaczy nieruchomości o wartości 22,9mld. zł. liczonej w cenach stałych z roku 1998 oraz majątek kapitałowy pochodzący z akcji i udziałów prywatyzowanych spółek (łącznie do ok. 20,5mld.zł).
Inwestycje zagraniczne - mają istotny wpływ na proces prywatyzacji.
Kapitał zagraniczny uczestniczy w przekształceniach struktury własnościowej w Polsce przez:
prywatyzację założycielską, tj. tworzenie wspólnych przedsięwzięć gospodarczych typu join venture, spółek akcyjnych lub spółek z o.o.
prywatyzację kapitałową, czyli kupno udziałów i akcji prywatyzowanych przedsiębiorstw, uczestnictwo w pierwotnym i wtórnym rynku kapitałowym, najczęściej w charakterze tzw. inwestorów strategicznych
prywatyzację likwidacyjną, tj. przejmowanie mienia likwidowanych przedsiębiorstw państwowych.
Udział kapitału zagranicznego może być realizowany także w formie funduszy inwestycyjnych, leasingowych, czy tworzenia związków kredytowych.
Formy przekształceń własnościowych to także:
Akcjonariat pracowniczy (ESOP) - istotą jego jest sprzedaż przedsiębiorstwa załodze. Całość operacji może być finansowana z kredytu bankowego założonego na wiele lat. Akcję przeprowadza bank, który nadzoruje działalność przedsiębiorstwa do momentu, gdy pracownicy spłacają z zysku zaciągnięty kredyt. W Polsce klasyczna forma ESOP jest mało znana. Barierą jej wykorzystania jest niedowład systemu bankowego i wysoka stopa procentowa. Najbardziej popularna jest w USA.
Najpopularniejszą metodą prywatyzacji jest oddawanie majątku przedsiębiorstw państwowych w odpłatne użytkowanie spółkom osób fizycznych z udziałem pracowników, które błędnie nazywa się spółkami pracowniczymi. W rzeczywistości w co ósmej spółce większość kapitału znajduje się w rękach osób nie zatrudnionych w przedsiębiorstwie, większość kapitału jest przejęta przez kadrę kierowniczą.
Do sektora przedsiębiorstw prywatnych należą również spółdzielnie. Spółdzielczość obejmuje w Polsce głównie budownictwo mieszkaniowe, drobną wytwórczość przemysłową (spółdzielnie inwalidów), obsługę rolnictwa (mleczarstwo, handel, sprzęt rolniczy). Kolejną formą przekształceń jest rozwój przedsiębiorstw komunalnych. Przedsiębiorstwa komunalne są własnością jednostek samorządu terytorialnego, które mogą także tworzyć nowe przedsiębiorstwa państwowe przekazywane władzom samorządowym przez władze rządowe. Przedsiębiorstwa komunalne najczęściej pełnią funkcję zakładów użyteczności publicznej, głównie w ramach gospodarki komunalnej, a także w budownictwie, przemyśle, gospodarce mieszkaniowej.
Własność komunalna wraz z własnością państwową tworzy sektor publiczny. Obejmuje on także przedsiębiorstwa mieszane, w których dominujący udział ma sektor publiczny. Liczba przedsiębiorstw komunalnych systematycznie maleje, a najczęstszą ich formą są zakłady budżetowe oraz komunalne spółki prawa handlowego (akcyjna, z o. o.).
Tempo i skala procesu prywatyzacji.
Od połowy roku 1990 do końca 1999 procesem przekształceń własnościowych objęto 6438 przedsiębiorstw państwowych, tj. około 74% istniejących w momencie jego rozpoczęcia. Spośród tych przedsiębiorstw 21,9% przekształcono w jednoosobowe spółki Skarbu Państwa, 26,6% poddano prywatyzacji bezpośredniej, 25,7% likwidacji z przyczyn ekonomicznych, a 25,7% stanowiły zlikwidowane państwowe gospodarstwa rolne, których mienie przejęła Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa. Drogą komercjalizacji w jednoosobowe spółki Skarbu Państwa przekształcono 1419 przedsiębiorstw państwowych, z których 256 sprywatyzowano kapitałowo, a 512 włączono do programu NFI. Komercjalizację z konwersją wierzytelności objęto 8 przedsiębiorstw państwowych. Najbardziej efektywną formą prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych była prywatyzacja bezpośrednia, którą objęto 1710 przedsiębiorstw, a w 1641 (96%) proces ten zakończono. Były to głównie przedsiębiorstwa o dobrej kondycji ekonomicznej, w których liczba pracujących nie przekraczała 500 osób, prowadzące działalność produkcyjną (39,9%), budowlaną (21,5%) i handlową (17,7%). Najwięcej przedsiębiorstw sprywatyzowano metodą bezpośrednią w województwie mazowieckim (190) i dolnośląskim (168). Najczęstszym sposobem zagospodarowania majątku prywatyzowanych w tym trybie przedsiębiorstw (ok.68%) było oddanie go w leasing spółkom pracowniczym. W stan likwidacji z powodu złej kondycji ekonomicznej postawiono 1655 przedsiębiorstw państwowych. Sfinalizowano 45% procesów likwidacyjnych prowadzonych w tym trybie. Większość procesów likwidacyjnych dokonywana była metodą sprzedaży poszczególnych składników majątku.
W 1999r, podobnie jak w roku poprzednim, drogą kapitałową sprywatyzowano 16 jednoosobowych spółek Skarbu Państwa (bez banków i firm ubezpieczeniowych) wszystkie z udziałem inwestora krajowego. Wpływy z prywatyzacji kapitałowej (włącznie z bankami i firmami ubezpieczeniowymi) wyniosły 12949,7 mln. zł. wobec 6590 mln w 1998r.
Według danych Ministerstwa Skarbu Państwa, w końcu grudnia 1999r, spośród 512 spółek uczestniczących w programie NFI, 226 (bez spółek w obrocie publicznym) posiadało inwestora strategicznego (w 34 z nich zakończono transakcje sprzedaży akcji Skarbu Państwa), 47 objęto postępowaniem upadłościowym, 11 likwidacją, 25 znajdowało się w obrocie giełdowym na WGPW, 13 w obrocie pozagiełdowym, 4 wykreślono z rejestru handlowego. W 1999r dominującą formą przekształceń własnościowych była nadal prywatyzacja bezpośrednia. Zakończono 122 rozpoczęte w tym trybie procesy prywatyzacyjne. Wpływy z prywatyzacji bezpośredniej wyniosły 388,7 mln zł. Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa w 1999r. kontynuowała działalność związaną z restrukturyzacją oraz zagospodarowaniem mienia przyjętego po byłych państwowych gospodarstwach rolnych, z Państwowego Funduszu Ziemi i innych tytułów. Od początku działalności do końca grudnia 1999r. do Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa włączono grunty o powierzchni 4666 tys. ha, w tym 3754 tys. ha po państwowych gospodarstwach rolnych, a 602 tys. ha z PFZ.
W końcu 1999r. w zasobie WRSP pozostawało 3622 tys. ha gruntów, których podstawową formą zagospodarowania była dzierżawa ( 2692 tys. ha, tj. 74,3% powierzchni gruntów pozostających w Zasobie.).Łączne zmniejszenie powierzchni gruntów Zasobu w wyniku sprzedaży, nieodpłatnego przekazania, wniesienia w formie aportu do spółek oraz przekształcenia prawa wieczystego użytkowania w prawo własności wyniosło 1044 tys. ha, tj.22,4% powierzchni gruntów przyjętych ( w tym w wyniku sprzedaży 846 tys. ha, tj.18,1%). Do 1999r. Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa przejęła 332 tys. mieszkań, z czego sprzedała 266 tys.(80%).
Przekształcenia własnościowe w Polsce tworzą liczne kontrowersje. Podstawowe problemy w dyskusji na temat prywatyzacji dotyczą jej zakresu, tempa, form i metod, efektywności, udziału kapitału zagranicznego, negatywnych następstw społecznych, ekonomicznych, kosztów, efektów dla budżetu, rynku pracy, trafności wyceny, wypełniania funkcji opiekuńczych przez państwo, prawa pracy itd.
Także stosunek społeczeństwa do prywatyzacji podlegał pewnej ewolucji. Początkowo przyjmowano ją pozytywnie, później zaczął się spadek poparcia. Pojawiły się obawy i nieufność związana z angażowaniem się w procesy prywatyzacji kapitału zagranicznego. Prywatyzacja oznacza bowiem nie tylko transfer majątku, ale także w znacznej mierze i transfer władzy. Wątpliwości dotyczyły również metod wyceny przedsiębiorstw publicznych do prywatyzacji kapitałowej. Opierały się one na kryterium wielkości zysku osiąganego przez przedsiębiorstwo. Zysk w bardzo wielu przedsiębiorstwach nie kształtuje się na bardzo wysokim poziomie, co w oczywisty sposób wpływa na ich wycenę. W rezultacie wpływy do skarbu państwa z tytułu prywatyzacji są niewielkie, koszty postępowania prywatyzacyjnego stosunkowo wysokie, opinię publiczną bulwersowały zaś informacje o niskiej cenie, po której zakłady przemysłowe przechodzą w prywatne ręce.
9. Przekształcenia własnościowe przedsiębiorstw państwowych (stan 31 lipca 2000r):
W okresie od 1 sierpnia 1990 roku do końca 2000 roku rozpoczęto procesy prywatyzacyjne w 5101 przedsiębiorstwach państwowych w trybie ustawy o ppp., ustawy o kippp. oraz art. 19 ustawy o pp. W rejestrze przedsiębiorstw państwowych wg stanu na dzień 30 czerwca 2000r. figurowały 2382 przedsiębiorstwa państwowe.
Wg stanu na dzień 31 lipca 2000r. skomercjalizowano 1488 przedsiębiorstw państwowych (tj. 29,2% ogółu przekształcanych przedsiębiorstw), w tym 1473 jednoosobowe spółki Skarbu Państwa, 15 spółek z udziałem wierzycieli na podstawie Działu III ust. o kippp. (komercjalizacja z konwersją wierzytelności).
W okresie od 1 sierpnia 1990 roku do 31 lipca 2000 roku w MPW/MSP i Agencji Prywatyzacji udostępniono akcje/ udziały w 927 spółkach Skarbu Państwa: 274- poprzez prywatyzację pośrednią (jsSP), 15- na podstawie Działu III ust. o kippp., 126- w ramach BPU - zamiana wierzytelności na akcje, 512- poprzez wniesienie akcji/ udziałów do Narodowych Funduszy Inwestycyjnych.
W okresie styczeń-lipiec 2000 roku rozpoczęto prywatyzację w 12 jednoosobowych spółkach Skarbu Państwa. W miesiącu lipcu rozpoczęto prywatyzację w 2 jednoosobowych spółkach Skarbu Państwa. W okresie styczeń-lipiec 2000r. kontynuowano prywatyzację w 33 spółkach w drodze sprzedaży kolejnych pakietów akcji/udziałów należących do Skarbu Państwa; w tym miesiącu lipcu w 3 spółkach. Od 1 sierpnia 1990r. do końca lipca 2000r. zaakceptowano 1942 wnioski o kippp. (tj.38,0% ogółu przekształcanych przedsiębiorstw). Z rejestru pp. wykreślono 1791 przedsiębiorstw. W ciągu 7 miesięcy 2000r. zaakceptowano 95 wniosków o prywatyzację bezpośrednią, a do wykreślenia z rejestru pp. Doprowadzono w przypadku 64 przedsiębiorstw. W okresie od 1 sierpnia 1990r. do końca lipca 2000r. nie wyrażono sprzeciwu wobec 1671 wniosków o likwidację z powodu złej kondycji finansowej w trybie art. 19 ustawy o pp. (tj. 32,8% ogółu przekształcanych przedsiębiorstw). Do wykreślenia z rejestru pp. doprowadzono w 847 przedsiębiorstwach, a w 624 ogłoszono upadłość. Do końca lipca 2000r. MSP nie wyraziło sprzeciwu wobec 30 wniosków o likwidację z przyczyn ekonomicznych, natomiast w 27 przypadkach zakończono likwidację w tym trybie, a w przypadku 6 przedsiębiorstw ogłoszono upadłość.
10. Pierwszy plan Balcerowicza
Był to program gospodarczy, który stawiał na dwa główne cele:
Stabilizacja gospodarki - zrównoważenie rynku i stłumienie inflacji
Transformacja systemu społeczno- gospodarczego - prywatyzacja gospodarki i jej urynkowienie
Realizacja planu przebiegała w dwóch fazach. Celem pierwszej fazy było: niedopuszczenie do wzrostu tempa inflacji, a w miarę możliwości jej obniżenie; zredukowanie deficytu budżetowego; powstrzymanie ucieczki od złotego. Aby nie dopuścić do narastania tempa inflacji w tej fazie należało: przeciwdziałać monopolistycznym praktykom cenowym i likwidacji struktur monopolistycznych; prowadzenie aktywnej polityki rezerw towarowych w celu interwencji na rynku; zaprzestanie produkcji charakteryzującej się skrajnie wysokim zużyciem surowców; wzmacnianie podatkowego mechanizmu przeciwdziałania inflacyjnemu wzrostowi wynagrodzeń; uatrakcyjnienie długookresowego oszczędzania przez regulowanie stopy oprocentowania wkładów odpowiednio do poziomu inflacji. Druga faza przemian to fundamentalne zmiany systemowe. Celem tej fazy było wprowadzenie w życie radykalnych działań antyinflacyjnych, które przy konsekwentnej realizacji umożliwić miały zdecydowane obniżenie tempa wzrostu cen i przywrócenie równowagi rynkowej.
Wprowadzeniu tych działań antyinflacyjnych służyć miały:
przekształcenia własnościowe zbliżające strukturę własności do istniejącej w krajach wysoko rozwiniętych
zwiększenie samodzielności przedsiębiorstw państwowych
pełne wprowadzenie mechanizmu rynkowego, a w szczególności swoboda stanowienia oraz likwidacja reglamentacji i obowiązkowego pośrednictwa
stworzenie warunków dla konkurencji wewnętrznej przez politykę antymonopolową oraz pełna swoboda tworzenia nowych przedsiębiorstw
otwarcie gospodarki na świat poprzez wprowadzanie wymienialności złotego
przebudowa finansów państwa, a w tym całościowa reforma systemu podatkowego
uruchomienie rynku kapitałowego
utworzenie rynku pracy.
Podjęta została zasadnicza reforma systemu finansów państwa:
nowelizacja prawa budżetowego
reforma systemu podatkowego
integracja systemu funduszy pozabudżetowych z budżetem państwa
dostosowanie gospodarki finansowej przedsiębiorstw do warunków rynku walutowego.
Zreformowany został system podatkowy, którego głównymi składnikami stały się:
podatek dochodowy od osób prawnych, jednolity dla wszystkich jednostek gospodarczych
podatek od wartości dodanej VAT, zastępujący dotychczasowy podatek obrotowy
podatek od dochodów osobistych, którego podstawą wymiaru powinny stanowić praktycznie wszystkie dochody osiągane przez poszczególne osoby.
Najważniejszym elementem tego planu uznano prywatyzację, zaletami są:
różnorodność ścieżek prywatyzacji
wzrost ekonomicznej efektywności produkcji
zwiększenie wolnej konkurencji
ograniczenie zakresu monopolizacji.
Sukcesy przekształceń strukturalnych w Polsce (pierwszy plan Balcerowicza):
zmniejszenie roli przemysłu ciężkiego
wzrost zatrudnienia w usługach
wzrost udziału w produkcji zatrudnienia firm małych i średnich
wzrost roli sektora prywatnego w systemie bankowym
szybkie zrównoważenie rynku
stworzenie korzystnych warunków szybkiego rozwoju prywatnej przedsiębiorczości i wzrostu udziału sektora prywatnego w gospodarce
dynamiczny wzrost obrotów handlu zagranicznego
zmniejszenie stopy inflacji
wzrost przeciętnej wydajności pracy
poprawa efektywności gospodarowania czynnikami produkcji w przedsiębiorstwach.
Skutki uboczne przekształceń strukturalnych w Polsce (pierwszy plan Balcerowicza):
gwałtowny spadek tempa wzrostu gospodarczego mierzonego PKB na początku lat 90-tych
pojawienie się masowego bezrobocia
duży spadek przeciętnej płacy realnej oraz pojawienie się znacznych obszarów ubóstwa
załamanie się budownictwa mieszkaniowego
pojawienie się połaci odłogiem leżącej ziemi (dawne PGR-y).
Aby zrealizować cele planu Balcerowicza podjęto szereg działań, m. in.:
uwolnienie cen (swobodne ich kształtowanie się na rynku)
wprowadzenie tzw. wewnętrznej wymienialności złotego
dość rygorystyczna polityka budżetowa
zaostrzona polityka pieniężna
zwiększenie samodzielności przedsiębiorstw państwowych
zniesienie administracyjnego rozdzielnictwa produktów, surowców i materiałów
liberalizacja handlu zagranicznego
wspieranie rozwoju sektora prywatnego
zapoczątkowanie przebudowy sektora podatkowego (VAT)
zapoczątkowanie przebudowy sektora bankowego
stworzenie podstaw rynku kapitałowego.
11. Drugi plan Balcerowicza
Realizacja pierwszego planu Balcerowicza pozwoliła zahamować galopującą inflację, zapełnić półki sklepowe towarami, itp. Jednak powstało wiele opóźnień w reformowaniu Polski: nie zlikwidowano monopolu np. w telekomunikacji, nie spowolniono wzrostu deficytu w handlu zagranicznym.
Założenia drugiego planu Balcerowicza:
w sferze gospodarczej
podwojenie dochodu Polaków w ciągu dziesięciu lat
obniżenie inflacji do 5%
obniżenie bezrobocia o 30% do roku 2000
odbiurokratyzowanie gospodarki przez likwidację zbędnych lub szkodliwych przepisów
uzdrowienie finansów publicznych
zlikwidowanie deficytu
obniżenie podatków
zmniejszenie ulg podatkowych
zreformowanie systemu emerytalnego
usunięcie monopoli
zreformowanie rynku pracy
w sferze pozagospodarczej
rozwój szkolnictwa wyższego
uzdrowienie służby zdrowia przy zachowaniu publicznego finansowania podstawowego pakietu usług i wprowadzenie konkurencji w zakresie usług medycznych
doprowadzenie do pełnej integracji Polski ze strukturami NATO i UE
umocnienie pozycji gmin i zapewnienie im autonomii finansowej i wzrostu kompetencji, tworzenie samorządowych powiatów i województw.
5