HENRYK WERESZYCKI
HISTORIA AUSTRII
WYDANIE DRUGIE POPRAWIONE I UZUPENIONE
WROCAW , WARSZAWA - KRAKÓW - GDASK - ÓD
ZAKAD NARODOWY IMIENIA OSSOLISKICH
WYDAWNICTWO
1986
Okadk, obwolut i wyklejke projektowa
JACEK SIKORSKI
Redaktor Wydawnictwa
STEFANIA SOWIKOWA
Redaktor techniczny•
ADAM PRzyUSKI
© Copyright Zakad Narotknw im. Ossoliskich - Wvdawicn\'<>. Wrocław 1986 Printed in Poland
ISBN 83-04-01680-X
Zakad Narodowy im. Ossoliskich-Wydawnictwo. Wrocaw 1986. Nakad 40000 egz. Objto ark. wyd. 26,10; ark. druk. 22.00: ark. form. A-I 29,26 Papier offset, kl. III, 80 g, 66x98. Gotowe diapozytywy przekazano do drukarni w listopad/ie 1985. Druk
ukoczono w styczniu 1986,
Drukarnia Wydawnicza im. W. L. Anczyca w Krakowie
OD AUTORA
w serii popularnonaukowych historii krajów wydawanej przez Ossolineum, ksika, któr dajemy czytelnikowi, jest trzeci zajmujc si tematami bardzo zblionymi. Zarówno historie Wgier, jak Czechosowacji traktoway o sprawach, z którymi czytelnik spotka si i w tej pracy. Austria we wczesnym tylko redniowieczu i dopiero po 1919 r. nie bya zczona ani z Czechami, ani z Wgrami. Dla autora wicHistorii Austrii by to problem do trudny, a w kadym razie jeli idzie o konstrukcje wykadu zasadniczy. Autor chcia napisa historie Austrii, a nie powtarza historii Wgier czy Czechosowacji. Nie jest to atwe zadanie; pisa historie Austrii przeznaczon dla szerszego krgu czytelników i nie zaznajomi czytelnika z odpowiednimi rozdziaami historii obu tych krajów, które byy z ni przez tyle wieków zwizane, byoby i naukowo rzecz biorc bdem niewybaczalnym; ale byoby i bdem, jeli idzie o przeznaczenie, jakie Wydawnictwo postawio tej serii syntetycznych opracowa historycznych. Gdyby odsya czytelnika do Historii Wgier czy Historii Czechoslo-wacji. Historia Austrii staaby si nieomal bezuyteczna. Kto z czytelników wziby j w ogóle do rki, jeliby zamiast do jednego tomu musia co pewien czas zaglda do dwu innych tomów koniecznych przy czytaniu tej ksiki. Autor zdecydowa si wicna powtarzanie niektórych informacji, które byy podane w dwu poprzednio opublikowanych opracowaniach dziejów tego samego naddunajskiego rejonu. Niemniej autor postanowi podawa tych informacji tylko tyle, ile mu si wydawao niezbdnie konieczne, aby narracja staa si sama przez si zrozumiaa, aby odpowiadaa rzeczywistoci historycznej, bo ta wanie sprzga te trzy kraje, zczone przez prawie 400 lat panowaniem jednej dynastii.
Zreszt autor nawet nie zamierza oddziela niejako sztucznie dziejów Austrii w tych wiekach od dziejów dynastii, która symbolizowaa czynnik najbardziej w owych epokach istotny, to jest czynnik pastwowy. Czytelnik dzisiejszy, yjcy w okresie, kiedy dobro i przeszo narodu uwaa si za kategorie naczelne, skonny jest na plan dalszy usuwa wag czynnika pastwowego. Wydaje mu si szczególnie czytelnikowi polskiemu - e naród ksztatowa i tworzy pastwo. Faktycznie jest to proces obustronny, szczególnie za w dawnych wiekach, kiedy wiadomo narodowa bya czym innym ni poczucie wizi narodowej w cza-
sach nam wspóczesnych. Rola pastwa w wiekach rednich, a nawet póniej, ucieleniona przez wadców i ich dynastie miaa dla ksztatowania si przynalenoci jednostki do wyszej zbiorowoci o wiele doniolejsze znaczenie. W rzeczywistoci w wikszoci wypadków to nie naród by ródem organizacji pastwowej, ale pastwa narzucay swoim poddanym poczucie wizi narodowej.
Jak za jest w przypadku Austrii? Czy naród austriacki stworzy pastwo, czy te naród austriacki jest dzieem pastwa. Jeli spojrze na t spraw z perspektywy wieków, to trzeba od razu odpowiedzie, e ani naród austriacki nie stworzy tego, co w dziejach Austrii najbardziej interesujce, najbardziej wielkie i zakorzenione w tradycji europejskiej, ani te pastwo ucielenione w dynastii habsburskiej nie stworzyo narodu austriackiego. Odpowied na to pasjonujce pytanie powinien czytelnik znale na kartach tej ksiki.
Piszc histori Austrii dla Polaków staraem si wszelkie istniejce zwizki midzy dziejami Austrii i Polski przy kadej sposobnoci uwypukli, a ponadto zwróci uwag na podobiestwa i rónice w rozwoju historycznym obu krajów. Istotnie bowiem kraj, który kiedy nazywa si Austri i który ni jest dzi, w wiekach rednich mia losy do podobne do Polski. Oba bowiem naleay do tego samego rejonu europejskiego i rozwój ich szed podobnymi drogami. Potem pod koniec wieków rednich z obu tych niewielkich pastw tworz si imperia. W Polsce od chwili, kiedy wchodzi w skad unii polsko-litew-skiej, w Austrii od chwili, kiedy po wielorakich próbach wreszcie definitywnie czy si ona w potrójnym austriacko-czesko-wgierskim królestwie pod berem dynastii, która równoczenie zdobywa naczeln pozycj w Europie, obejmujc nie tylko de facto dziedzicznie koron cesarsk, ale olbrzymie posiadoci hiszpasko-wosko-niderlandzkie wraz z koloniami amerykaskimi. W ten sposób losy Austrii staj si nierozerwalnie uzalenione od losów panujcej dynastii, wpltane w odlege geograficznie konflikty mocarstwowe. Historia austriacka w cisym tego sowa znaczeniu przestaje istnie, bo niejako roztapia si w dziejach cesarstwa. Stolica tego maego kraju, Wiede, staje si orodkiem dyspozycji politycznych, gospodarczych i kulturalnych dla spraw, które z jednej strony rozstrzygaj o losach pogranicza turecko-chrzecija-skiego, a z drugiej dla spraw krajów i ludów nad oceanem. Morzem ródziemnym, Pónocnym a nawet Batykiem. Austriacy w szeregach cesarskich musz walczy z Francuzami, Wochami, Hiszpanami i Szwedami, a równoczenie i z Turkami. Wreszcie Niemcy rozbite po wojnie trzydziestoletniej staj si raczej pojciem geograficznym. Powoli krystalizuj si tam dwa orodki, a to: wanie habsbursko-austriacki i pruski. Wiek XVIII to pocztek tej rywalizacji, która w poowie XIX w. usunie Austri z Rzeszy Niemieckiej. Wtedy zostanie ona ograniczona do obszaru naddunajskiego jako podwójna monarchia austriacko-wgierska i w tej formie doczeka si ostatecznego upadku dynastii Habsburgów. Obie republiki austriackie: po pierwszej i drugiej wojnie wiatowej, to jakby powrót do tego zalka, z którego w rednich wiekach zrodzio si wielkie wiatowe imperium.
I w tym znowu podobiestwo do dziejów polskich. Polska w wiekach rednich take staa si zacztkiem wielkiego imperium, które obejmowao ogromny obszar midzy Batykiem, Morzem Czarnym i stepami europejskiego Wschodu. Pod koniec XVIII w. imperium to przestao istnie, aby w tym samym momencie, kiedy powstaa I Republika Austriacka, zosta odbudowane jako pastwo redniej wielkoci, a po drugiej wojnie wiatowej, kiedy stworzono II Republik Austriack, powróci ostatecznie na terytorium, które byo pierwotn redniowieczn jego siedzib. Ale midzy losami Polski i Austrii jest te pewna zasadnicza rónica. W wiekach rednich pastwo polskie byo pewnym indywidualnym tworem. Wanie jedno etniczna ziem wchodzcych w granice panowania Piastów stanowia o tym, e mogo ono wytworzy w miar rozwoju cywilizacyjnego coraz silniej zaznaczajc si wie narodow. Ludzie mówicy po polsku w zasadzie nie mieszkali w wiekach rednich poza granicami królestwa polskiego. Oczywicie granice te byy zmienne i na przykad lsk znalaz si ju od XIV w. poza granicami pastwa, chocia mieszkaa tam ludno polska. Natomiast ksistwa nalece do Babenbergów czy Habsburgów nie miay zdecydowanej odrbnoci etnicznej. Byy zamieszkae przez ludno niemieck. W wiekach rednich to, co naleao politycznie do Austrii, byo tylko pewn czci Niemiec: zarówno politycznie, jak etnicznie i cywilizacyjnie. Wanie dopiero zwizanie si ziem austriackich silnym wzem pastwowym z Czechami i Wgrami, co ostatecznie dokonao si na pocztku XVI w., a wic w czasach nowoytnych, dao pocztek tej odrbnoci, jaka w pewnym sensie wydzielia Austri z reszty ziem i krajów niemieckich. W wiekach rednich zatem dzieje austriackie s tylko pewn czci historii niemieckiej. To. co w wiadomoci i tradycji europejskiej jest Austri, naprawd zaczyna si od czasów nowoytnych i dopiero ta Austria jest problemem interesujcym ze stanowiska historycznego. Dla czytelnika polskiego dzieje Bawarii czy Hanoweru s tylko jakimi ciekawostkami. Czytelnika polskiego mog w tym kontekcie interesowa tylko dzieje caych Niemiec. Jeli wic chce on si zapozna z histori Austrii, to naprawd wane s dla niego tylko dzieje nowoytne tego kraju. Autor niniejszej ksiki zdawa sobie z tego w peni spraw i dlatego potraktowa zarówno histori staroytn, jak redniowieczn krajów austriackich jako pewnego rodzaju wstp do dziejów tej Austrii, która jest dopiero zagadnieniem istotnym. Std ograniczy si w przedstawieniu historii redniowiecznej Austrii do pewnego minimum koniecznego, aby zrozumie jej dalsze losy.
•Jeli za idzie o zwizki austriacko-polskie, to istniay one przez cay cig dziejów od czasów redniowiecznych, chocia w kadej epoce w innym ksztacie. W wiekach rednich byy to zwizki tego samego krgu kulturalnego, co ujawniao si w zwizkach rodzinno-dynastycz-nych. Dochodzio do walk na peryferiach obu pastw, ju bowiem od
XIV w. cz ziem polskich, to jest lsk jako prowincja pastwa czeskiego, staje si wkrótce take czci pastwa habsburskiego. Od
XV w., kiedy obie dynastie, to jest Habsburgowie i Jagiellonowie, rywalizuj o panowanie w rodkowo-wschodniej Europie, a w pierwszym
rzdzie spieraj si o korony wgiersk i czesk, stosunki maj charakter walk i sojuszów mocarstwowych. Od XVI w. stosunki te staj si bardziej jednostronne. Polska traci wpywy na to, co si dzieje w krajach habsburskich, natomiast Habsburgowie odgrywaj stale role w wewntrznych sprawach polskich. czy si z nimi pewne potne stronnictwo, które reprezentuje zarówno orientacje wewntrznopolityczn, jak i zewntrzn. Chocia nikomu si to w Polsce szczególnie nie uwiadamia, to orientacja, która w XVII w. dy do oparcia potgi polskiej o Batyk i zrezygnowania z ekspansji w stron poudniowego wschodu, przeciwstawia si wpywom austriackim. Natomiast w sprawach wewntrznych stronnictwo habsburskie z reguy dyo do wzmocnienia wadzy królewskiej, a przeciwstawiao si hegemonii szlacheckiej.
Oczywicie s to reminiscencje bardzo teoretycznej, powiedzmy historiozoficznej natury, a jeli o nich tu wspominamy, to tylko, aby zwróci uwag czytelnika, e zapoznajc si z dziejami Austrii równoczenie ma okazj do zastanowienia si nad najbardziej istotnymi zagadnieniami dziejów wasnego narodu.
Najcilejsze zwizki polsko-austriackie to okres polskiej niewoli. Niemaa cz dawnego przedrozbiorowego pastwa dostaa si pod panowanie austriackie. Losy ludnoci polskiej w cigu tych 146 lat ksztatoway si niejednolicie. Zrazu jest to ucisk umiarkowany, chocia ograniczony w zasadzie do warstwy szlacheckiej, której niekontrolowane panowanie nad chopami zostao przez wadze austriackie znacznie ograniczone. Ale potem to ju ucisk narodowy, poniewa rzd zaborczy walczy z tym, co Polakom pozostao jako jedyny skarb po wielkiej przeszoci, to jest z kultur polsk. Szkoa austriacka stara si wynaradawia; mao tego. do pierwszej poowy XIX w. wadza austriacka stara si rozbi spoisto narodow przez wiadome, a sztuczne przeciwstawianie poszczególnych polskich warstw spoecznych. Jest w tym znami nieprzejednanej wrogoci i zbrodniczej obudy, poniewa przedstawiajc si chopom jako obroca przed krzywd spoeczn, równoczenie nie pozwala wiatym grupom szlacheckim uwolni chopa z poddastwa i paszczyzny oraz ich uwaszczy. Zatrute owoce tej polityki to rze galicyjska w 1846 r.
Rok ten dla Austrii sta si zapowiedzi wielkiej spoeczno-poli-tycznej rewolucji w caym pastwie, które od tego czasu wpada w nieprzerwany kryzys; zarówno zagadnienia polityczne, jak narodowociowe tego niejednolitego pod kadym wzgldem tworu pastwowego domagaj si rozwizania. Dynastia szuka wyjcia z tych konfliktów, ale ponosi cige klski na zewntrz jak i niepowodzenia wewntrz. Dla Polaków okres ten to zakoczenie przeladowa narodowych, a w kadym razie okres, w którym kultura polska moe swobodnie rozwija si. W ten sposób zbieg przerónych niezalenych od dynastii okolicznoci powoduje, e Austria staje si w najciszej dla kultury polskiej epoce popowstaniowej azylem dla Polaków. Mog oni w latach autonomii galicyjskiej nie tylko rozwija kultur duchow, ale te bra udzia w swobodnym yciu politycznym i przygotowa kadry dla'administracji
polskiej, które uatwi po odbudowaniu pastwowoci polskiej zorganizowanie aparatu wadzy Odrodzonej Polski.
Tak si zoyo, e monarchia austro-wegierska w okresie konstytucjonalizmu moga si sta ochron dla maych narodów, bronic ich przed uciskiem z jednej strony niwelujcego pastwa carów, a z drugiej szowinistycznego imperializmu zjednoczonych pod hegemoni prusk Niemiec. W rzeczywistoci jedynie w stosunku do narodu polskiego, a raczej jego czci, Austria to dziejowe zadanie wykonaa. Rzecz tym ciekawsza, e Polacy byli pierwszym narodem pastwa habsburskiego, który rozpocz z panowaniem austriackim walk nie tylko wewntrzn, ale i na zewntrz, bo przecie Legiony Dbrowskiego zaczy zbrojn walk narodu polskiego po trzecim rozbiorze. Byy take pierwszym zwiastunem tego, e narodowoci buntujce sip przeciw austriackiemu panowaniu bd szukay pomocy u wrogów zewntrznych i w ten sposób uatwi sobie albo oderwanie si od pastwa austriackiego, jak to uczynili Wosi, albo te zmusz dynastie do przyznania im wewntrznej niezalenoci — jak Wgrzy. To bowiem, co zapowiadao si najpierw we Woszech, a potem na Wgrzech, miao si na wielk skal powtórzy w czasie pierwszej wojny wiatowej - doprowadzi do upadku mocarstwa austriackiego i Austri zredukowa do maej republiki. Ten wanie proces zapocztkowali Polacy.
Wskazujc te okolicznoci chcemy tylko zachci do przeczytania tej ksiki, sdzc, e zwaszcza Polaka interesujcego si wasn histori narodow dzieje austrackie mog równie zaciekawi i w niemaym stopniu pouczy. Jeli to nastpi, to autor bdzie móg uwaa, e speni swe zadanie.
Oddajc t ksik do rk czytelników pragniemy podzikowa tym, którzy przegldnli j przed oddaniem jej do druku, bo dziki temu udao si na pewno unikn wielu bdów i niecisoci. Szczególnie wdziczny jestem zaprzyjanionym kolegom, specjalistom poszczególnych okresów historycznych, którzy skontrolowali odpowiednie rozdziay, a to wymieniajc w porzdku chronologicznym: Aleksandrowi Krawczukowi, Jerzemu Wyrozumskiemu, Wadysawowi Czapliskiemu, Emanuelowi M. Rostworowskiemu i Wacawowi Felczakowi. Ogromn pomoc byy dla mnie uwagi recenzentów z ramienia Wydawnictwa, prof. prof. J. Buszki i J. Gierowskiego, którym na tym miejscu skadam serdeczne podzikowanie. Przy doborze ilustracji korzystaem z rad prof. L. Kalinowskiego, za co mu winien jestem wyrazy szczerej wdzicznoci.
PRZEDMOWA DO WYDANIA DRUGIEGO
ksika ta wkrótce po jej ukazaniu si w r. 1972 zniknea z póek ksigarskich: nakad zosta wyczerpany. Obecnie Wydawnictwo Zakadu Narodowego im. Ossoliskich postanowio j wznowi. Niniejsze drugie wydanie niewiele si róni od wydania pierwszego. Usunito dostrzeone bdy i usterki, uwzgldniono uwagi recenzentów, zreszt nielicznych, uzupeniono natomiast dzieje Drugiej Republiki Austriackiej o te lata, które miny midzy pierwszym a drugim wydaniem.
Na decyzj o wznowieniu wpyn niewtpliwie fakt, e dzieje Austrii wzbudzaj w Polsce cigle do szerokie zainteresowanie. I to nie tylko u tych ju nielicznych, którzy yli kiedy pod panowaniem austriackim albo o nim co wicej syszeli, ale i u szerszej publicznoci. Pragnie ona pozna histori tego piknego kraju, znanego jej czsto z podróy zagranicznych, poniewa jak przed wiekami przez Wiede prowadz nadal drogi do wielu krajów europejskich. Niemniej dla autora tej ksiki najwaniejszy jest inny krg czytelników, a mianowicie studenci historii i nauczyciele. Dla nich bowiem takie syntetyczne caociowe ujcie historii jednego kraju potrzebne jest dla ogólnego spojrzenia na histori powszechn.
Czerwic1983
I. AUSTRIA W CZASACH PRZEDHISTORYCZNYCH, RZYMSKICH I WCZESNEGO REDNIOWIECZA
POOENIE GEOGRAFICZNE
kraj, który dzi si nazywa Austri, nie ma wyranych granic geograficznych. Ogólnie mona powiedzie, e jest to obszar Alp Wschodnich otwarty w kierunku Kotliny Czesko--Morawskiej i Niziny Wgierskiej. Jego centrum ley w miejscu, gdzie krzyuj si przejcia prowadzce z kierunku poudniowego na pónoc i ze wschodu na zachód. Dlatego te przez kraj ten od najdawniejszych czasów przemieszczay si przez wieki najrozmaitsze ludy, przewanie jednak przychodzce ze wschodu i pónocy.
OKRES PRZEDHISTORYCZNY
Na pocztku VIII w. p.n.e., kiedy jeszcze rozwijaa si kultura okresu brzu, nastpi na ziemiach dzisiejszej Austrii rozkwit kultury okresu starszego elaza. Centrum jego znajdowao si wanie na terenie Alp Wschodnich, zwane od miejsca najliczniejszych znalezisk w Hallstatt, kultur halsztack. Dziki temu wiemy do duo o yciu ówczesnych mieszkaców tego kraju. Zapewne byli to przybysze pochodzenia ili-ryjskiego. Stosunkowo wysoka stopa yciowa oparta bya na górnictwie i rolnictwie. Na pewno nastpio wówczas ju rozwarstwienie ludnoci, bo znalezione tam przedmioty zbytku wiadcz o istnieniu klasy ludzi panujcych, uprzywilejowanych.
Ale ju w VII w. p.n.e. nastpi upadek tej kultury na skutek —. jak to si potem wielokrotnie powtarzao — najazdu plemion koczowniczych przybywajcych ze wschodu. Byli to Scytowie, irascy najedcy, którzy znad Morza Czarnego w swych wdrówkach by moe porwali take ludy kaukaskie i dotarli a do Europy Zachodniej. Najazdy te skoczyy si w IV w. p.n.e., kiedy zjawia si odwrotna fala ludów wdrownych, tym razem przychodzcych od zachodu Celtów.
CELTOWIE
Opanowali oni du cz Europy, bo i Hiszpani, Wyspy Brytyjskie, Gali, a take pónocn Itali, zadajc w 387 r. p.n.e. dotkliw
11
klsk Rzymianom nad Alli. Dotarli potem do Grecji i Maej Azji. Dziki temu obszar Austrii znalaz si w ywym kontakcie z tymi do odlegymi krajami, z którymi, jak to wskazuj znaleziska archeologiczne, nawizay si stosunki handlowe. Celtowie dzielili si na liczne plemiona, nazwy ich s albo pochodzenia celtyckiego, albo te przybrane
od krajów, gdzie si osiedlali, a którym nazwy naday ludy poprzednio tam zamieszkujce. Zachowaa si nazwa Bojów czy Bojuwarów, od których moe wywodzi si nazwa i Bawarii, i Bóhmen — niemiecka nazwa Czech. Przetrway w pamici nazwy Taurysków — dzi Taury, pasmo w Alpach Wschodnich, Wreszcie Norykowie i Retowie. Od nazw tych, których pochodzenie nie jest pewne, powstay nazwy tworzcych si organizacji pastwowych. Celtowie bowiem stanowili bezsprzecznie element pastwowotwórczy, chocia masa ludnoci pozostaa pochodzenia iliryjskiego. Utworzyli oni w II w. p. n. e. pastwa, z których najsilniejsze byy pastwo oryckie i retyckie. Po raz pierwszy na tych ziemiach zaczto na wzór grecko-macedoski wybija monet z wizerunkami poszczególnych wadców. Celtowie trudnili si przede wszystkim upraw roli i hodowl byda, ale te wydobywali sól, zoto i elazo. Zasadniczo pastwa te byy mozaik etniczn, co w nastpnych wiekach uatwio w niemaym stopniu ich romanizacj.
12
GERMANIE
Pod koniec II w. p. n. e. zjawili si tam Germanie. Bya to pierwsza historyczna w peni zawiadczona inwazja, a mianowicie Cymbrów i Teutonów, przed którymi bronili si Norykowie wspomagani przez Rzymian. Ale Norykowie naraeni w nastpnym wieku na najazdy ze wszystkich stron, bo od pónocy przez plemiona germaskie, a od wschodu przez Daków. poddali si w kocu Rzymianom, chocia zrazu stawiali im opór. Ostatecznie pod koniec I w. p. n. e. zarówno Retowie (r. 15). a potem Norykowie (r. 9) dostali si pod panowanie rzymskie. Po pobiciu Retów Norykowie uznali panowanie rzymskie drog ukadu, jako e przekonali si o bezskutecznoci oporu zbrojnego.
PANOWANIE RZYMSKIE
Najpierw królestwo Noryków rzdzone przez rodzimego wadc, byo formalnie sprzymierzecem Rzymu, ale w poowie I w. n. e. za cesarza Klaudiusza utworzono prowincj Norikum rzdzon przez rzymskiego urzdnika prokuratora. Cz wschodnia wesza w skad prowincji Panonii, a gówne centra to Yindobona, leca nad Dunajem w miejscu, gdzie dzi znajduje si Wiede, oraz Carnuntum nieco dalej na wschód. Zreszt i nazwy innych miast dzisiejszej Austrii pochodz od nazw twierdz rzymskich, jak choby w pobliu lecy Augsburg za czasów rzymskich Augusta Yindelicorum, czy Bregencja, rzymskie Brigantium, lub Wels rzymskie Ovilava.
Rzymianie nie tylko budowali wzdu Dunaju jako pónocnej granicy imperium twierdze, które stay si zalkami miast, ale te drogi o znaczeniu strategicznym, nadajce si zarazem do ywej wymiany handlowej. Tak wic wzdu Dunaju sza wielka droga czca Gali z Panoni, która miaa uatwi przerzucanie wojsk do miejsc zagroonych najazdami pónocnych barbarzyców. Droga ta poczona bya z sieci dróg prowadzcych do Italii. Oprócz oddziaów wojskowych i urzdników przybywali z Rzymu take i kupcy prowadzcy handel nie tylko z ludnoci miejscow, ale i z krajami lecymi za granicami imperium. Tak wic z pónocy sprowadzano miód, bydo i bursztyn.
W cigu wieków ludno ulegaa wolnej romanizacji, przy czym oczywicie warstwy wysze, bogatsze przyjmoway jzyk i kultur acisk atwiej ni ludno ubosza zamieszkaa w odleglejszych od gównych dróg wsiach, gdzie trudnia si rolnictwem i hodowl. Poniewa ro-manizacja odbywaa si wolno, niejako samoczynnie, wic przez cay czas elementy rzymskie i tubylcze celtycko-iliryjskie wspóyy i mieszay si ze sob.
W II w. n. e. zarówno Norikum, jak Recja stay si terenem najazdu plemion germaskich przychodzcych z pónocy, przede wszystkim Markomanów i Kwadów, mieszkajcych w dzisiejszych Czechach, Morawach i Sowacji. Za panowania cesarza Marka Aureliusza w r. 170 n. e.
13
najazd tych plemion spustoszy ziemie dzisiejszej Austrii i dotar a do pónocnej Italii. Marek Aureliusz w cikiej walce pokona ich jednak, chocia nie dokoczy podboju tych ziem lecych na pónocnym brzegu Dunaju, bo w czasie wojny w r. 180 zmar przypuszczalnie w Yindobonie. Najazd Markomanów doprowadzi jednak
lupiter Dolichenus, relief z Carnuntum 180 r. n.e.
do ogólnego zuboenia kraju, a wkrótce organizacja tych granicznych krajów cesarstwa ulega pewnego rodzaju militaryzacji. Wikszo onierzy rzymskich osiada na roli pracujc zarówno na swych gospodarstwach pooonych w samym pobliu obozów warownych, jak i penic cig sub wojskow. W ten sposób powstay pewnego rodzaju osiedla wojskowe.
Za czasów Dioklecjana ziemie póniejszej Austrii ulegy reorganizacji. Recja podzielona zostaa na dwie prowincje: zachodnia Retia prima i wschodnia Retia secunda. Norikum dzielio si na Norikum Ripense midzy Dunajem a grzbietem Alp i Norikum Mediterraneum na
14
poudniu. Panonia górna podzielona zostaa na Panonia prima na pónocy i Savia na poudniu; dzielia je rzeka Drawa. W okres c dioklecja-skim nastpia odbudowa gospodarcza tych krajów, o c ;ym wiadcz znaleziska archeologiczne.
POCZTKI CHRZECIJASTWA
Wtedy zaczto wanie przenika do tych krajów chrzecijastwo. w. Florian, który mia by jednym z pierwszych mczenników w tych stronach, by na pewno postaci historyczn, chocia z drugiej strony legenda jego powstaa znacznie póniej. W kadym razie od edyktu tolerancyjnego z r. 313 istnienie organizacji chrzecijaskiej jest ju i w tych krajach zawiadczone. W V w. chrzecijastwo byo ju religi panujc, chocia ludno zapadych górskich osiedli hodowaa w dalszym cigu kultom pogaskim.
WDRÓWKI LUDÓW
Pokój, który zapewni naddunajskim krajom okres Dioklecjana i Konstantyna, wkrótce zakoczy si na skutek rozkadu cesarstwa rzymskiego. Plemiona germaskie, które poprzednio osiedlay si jako podlege cesarzowi na pónoc od granicy, teraz osiedlay si wewntrz cesarstwa, a zatem od tego momentu ywio germaski zacz opanowywa te prowincje. W drugiej poowie IV w. najazdy germaskie staway si coraz silniejsze. Kwadowie zniszczyli wtedy Carnuntum, które si ju nigdy nie podnioso z ruin. Pod koniec IV w. pod naciskiem Hunów ruszyy na Zachód plemiona germaskie; wówczas te zostaa zdobyta Vindobona. W 433 r. prowincje Pannonia prima formalnie oddano Hunom, skd oczywicie ludno zromanizowana uciekaa, przesiedlajc si wanie do Norikum. Po upadku panowania Hunów zjawili si tam Gotowie, których wadza sigaa a po Vindobone. Wkrótce na skutek rozpadu cesarstwa zachodniego ludno zromanizowana zacza masowo przenosi si do Italii. Od 493 r. wschodnie kraje alpejskie znalazy si pod panowaniem króla Ostrogotów Teodoryka. Niebawem jednak przeszy pod panowanie Longo-bardów, którzy z kolei musieli ustpi przybywajcym ze wschodu A war om. By to okres tzw. wielkiej wdrówki ludów, w której giny resztki cywilizacji rzymskiej, a t cz Europy ogarniao barbarzystwo. Razem z Awarami dotarli tam i Sowianie. Ta fala wdrówki ludów natrafia z kolei na opór plemion germaskich, w pierwszym rzdne Bawarów, i wanie kraje dzisiejszej Austrii stay si terenem, na którym stary si plemiona sowiaskie i germaskie po raz pierwszy w ich dziejowym konflikcie.
15
SOWIANIE
Nasze wiadomoci o czasach wczesnego redniowiecza w tych krajach s bardzo skpe i niepewne. W cigu VI, VII i VIII w. przez kraje dzisiejszej Austrii przechodziy najrozmaitsze plemiona, osiedlay si, potem ruszay dalej, pozostawiajc po sobie nazwy miejscowoci, wedle których dzi mona si tylko domyla, kto zaludnia te górskie okolice. Sowianie zjawili si tam razem z Awarami, ludem pochodzenia mongolskiego, koczowniczym, który do Europy przyszed z dalekiej Azji, bo a z pogranicza Chin. W zasadzie Awarowie stanowili warstw panujc, ale czsto zdarzao si, e plemiona sowiaskie buntoway si skutecznie przed ich panowaniem, które w tradycji pozostao jako cikie i okrutne, ale zapewne nie byo a tak nieznone, skoro wiele wskazuje na to, i midzy sowiaskimi plemionami a Awarami istniay do dobre stosunki. W kadym razie pastwo Samona, które w VII w. istniao na terenie dzisiejszej Czechosowacji, a zapewne i dzisiejszych wschodnich krajów austriackich, byo prób uwolnienia Sowian spod jarzma awarskiego, a równoczenie oparcia si naciskowi plemion germaskich, z którymi i Sowianie, i Awarowie walczyli na zachodzie. Nazwy miejscowoci i znaleziska archeologiczne dowodz, e dzisiejsza Austria a gdzie do obszaru Tyrolu bya przez niemay czas zasiedlona przez Sowian, co jednak bynajmniej nie oznacza, e równoczenie nie mieszkaa tam ludno dawniejsza, a wic zarówno Germanie, jak wczeniejsi zromanizowani mieszkacy pochodzenia celtycko-iliryjskiego. Niemniej na ziemiach zwizanych z Austri pozostaa grupa Sowian dawniej nazywajcych si Karantanami, potem Sowecami, którzy trwale ju zwizali si z tym obszarem, chocia zawsze ich tam uwaano za ywio odrbny. Poniewa Awarowie tworzyli tylko bardzo cienk warstw panujc, nie pozostao po nich adnych innych ladów poza nazwami miejscowymi i charakterystycznymi grobami.
Jeli idzie o próby tworzenia organizacji pastwowych, to w tym pierwszym okresie wieków rednich trwaa na ziemiach austriackich walka midzy plemionami germaskimi, cilej ju niemieckimi, a waciwie bawarskimi, a sowiaskimi. Zreszt pochodzenie nazwy Bawarów nie jest wyjanione i wcale nie jest pewne, e nazwa ta ma zwizek z niemieck nazw Czech - Bóhmen, pochodzenia zapewne celtyckiego.
Zakorzenione w okresie rzymskim chrzecijastwo w czasie wdrówki ludów utrzymywao si tylko bardzo szcztkowo; w zasadzie organizacja kocielna zostaa zniszczona (biskupstwa), cho jeszcze pod koniec VI w. przenoszono biskupstwa bardziej na poudnie, gdzie nacisk Awa-rów i Sowian by mniejszy, a ludno zromanizowana, silniej wówczas zwizana z chrzecijastwem, bya bardziej zwarta.
RECHRYSTIANIZACJA
Rechrystianizacja kraju zacza si dopiero od czasu powstania na zachodzie pastwa frankoskiego, które popierao dziaalno misyjn
16
idc z Irlandii, Anglii i Frankonii. Centrum tej akcji znajdowao si w Burgundii, skd misje szy zrazu do kraju Alamanów nad Jezioro Bodeskie. Tam wanie na pamitk jednego z misjonarzy, Gallusa,
nazwano klasztor, a potem miejscowo Sanct Gallen i stamtd wanie okoo 600 r. dotary pierwsze misje na teren obecnej Austrii w rejon Brigantium. Kiedy pod koniec VIII w., po czasowym osabieniu, pastwo frankoskie za nowej dynastii Karolingów zaczo si wzmacnia, razem z tym wzmoga si i dziaalno misyjna. Wówczas to zaoono w Salzburgu klasztor w. Piotra, na rzecz którego wadcy bawarscy z rodziny Agilolfingów dawali wielorakie dary w postaci majtków. Zreszt dziaalno misyjna Salzburga i zakadanych w tamtych stronach klasztorów i biskupstw misyjnych prowadzona bya nie tylko wród niemieckich Bawarów, ale take wród plemion sowiaskich, które wówczas osiedlone byy w najbliszym ssiedztwie. Wanie druga poowa VIII w. to okres, w którym na ziemiach zachodnich dzisiejszej Austrii powstao wiele klasztorów o takim misyjno-cywili-zacyjnym charakterze, przy czym benedyktyni, których centrum jak wiadomo leao we Woszech, a mianowicie w Monte Cassino, zdobywali sobie coraz silniejsz pozycje. Niemniej take i wpywy dworu Karola Wielkiego, gdzie rol przodujc posiadali w dziedzinie kulturalnej mnisi pochodzenia irlandzkiego, nie pozostay obce orodkowi w Salzburgu.
17
MARCHIA NADDUNAJSKA
W dziedzinie politycznej niezaleno ksicia bawarskiego z dynastii Agilolfingów po utrwaleniu si potgi pastwa Karola Wielkiego zostaa zamana po klsce w r. 787 i zamkniciu w klasztorze ostatniego z rodziny bawarskich ksit plemiennych Tassilo. Tymczasem zaraz rozptay si walki z Awarami, którzy siedzieli na wschód od rzeki Enns, a wic na granicy midzy dzisiejsz Austri Górn a Doln. W 803 r. wojska Karola Wielkiego zmusiy ich do poddania si, a kraj na wschód od Enns otwarty zosta dla osadnictwa frankosko--bawarskiego i sowiaskiego, gdy rozpad pastwa Awarów zwalnia i plemiona sowiaskie z niewoli awarskiej. Zgodnie z systemem utrwalonym na innych granicach pastwa Karola Wielkiego i w tym rejonie stworzy on marchie, którym podlegay mniejsze hrabstwa oraz plemienni ksita. Przez stworzenie Marchii nad Dunajem, bo tak brzmiaa pierwotna jej nazwa, oddzielono od Bawarii dzisiejsze kraje austriackie. Marchia ta obejmowaa kraj midzy rzek Enns a Lasem Wiedeskim, na wschód stworzono Panoni Górn do rzeki Raab, dalej na poudniowy wschód Doln Panoni do jeziora Balaton. Margrabiemu podlegali take Karantanowie. Podobnie margrabstwo Friaul pomidzy Saw a Draw panowao nad sowiaskimi plemionami a po Istri, gdzie pewn niezaleno mia plemienny ksi Chorwatów. Oczywicie, nie oznaczao to, e w tych marchiach panowa stay pokój, tak np. soweski ksi Liudewit prowadzi przez cztery lata (819—823) walki z wadz frankosk, w czasie których sowescy ksita zostali wymordowani, a od tej pory ten may lud sowiaski pozbawiony zosta swojej warstwy wyszej. Sowecy liczyli na pomoc Bugarów, którzy wtedy zjawili si w dzisiejszych Wgrzech i na Bakanach. Byo to koczownicze plemi, podobnie jak Awarowie, i z nimi musieli bawarscy wadcy prowadzi teraz zacite walki od chwili, kiedy w 827 r. zajli oni kraj midzy Saw a Draw. Dopiero po jedenastu latach król Ludwik Niemiecki odzyska te ziemie dla pastwa frankoskiego.
Ale wanie wtedy przeciw tym Bugarom Sowianie potrafili stworzy bardziej na pónoc organizacj pastwow stosunkowo bardzo siln. Byo to Pastwo Wielkomorawskie, którego rozkwit przypada na drug poow IX w. Pozostawao ono w najbliszym kontakcie z marchiami frankoskimi, jako e obejmowao dzisiejsze Morawy, Sowacj i cz Wgier. Otwaro ono swe granice dla kolonizacji przychodzcej ze sowiasko-germaskich krajów granicznych, które podlegay ju wpywom misji chrzecijaskich z orodka w Salzburgu. W ten sposób ponownie na tym terenie spotkay si wpywy dwu kultur, poniewa w Pastwie Wielkomorawskim chrzecijastwo zostao wprowadzone przez przychodzcych z Bizancjum apostoów, w. Cyryla i Metodego, a wic zwizanych z nim w dziedzinie religijno-kocielnej.
W tym te czasie nastpiy pewne zmiany w organizacji Marchii naddunajskiej. Odpady Friaul i Istria, a reszta zostaa podporzdkowana jednemu wadcy. Nie oznaczao to jednak jakiego wzmocnienia,
poniewa by to okres czstych walk wewntrznych pomidzy poszczególnymi ksitami. Równoczenie jest to okres tworzenia si wielkiej wasnoci pochodzcej z nada królewskich, w krajach bowiem zdobytych caa ziemia teoretycznie naleaa do króla, który j rozdawa zarówno instytucjom kocielnym, jak i panom wieckim. Pooenie chopa byo wówczas jeszcze do korzystne, a mianowicie byli oni w tych nadgranicznych ziemiach osadzani z obowizkiem suby wojskowej, co im dawao du swobod. Dopiero kiedy jazda zacza zdobywa coraz wiksze znaczenie, wówczas chopi walczcy pieszo tracili swoje spoeczne stanowisko.
Trzeba zaznaczy, e osadnictwo byo wówczas prowadzone pod kierunkiem i opiek kocieln, a w rzeczywistoci byo ono form ekspansji politycznej cile zwizanej z dziaalnoci misyjn. Jeli wicorganizacja pastwowa w tych krajach oddzielona zostaa od Bawarii, to wadza kocielna w dalszym cigu naleaa do Salzburga, który od r. 798 jest arcybiskupstwem, a trzeba zaznaczy, e bez wspódziaania organizacji kocielnej wszelka wadza polityczna bya wówczas niepena.
NAJAZD MADZIARÓW
Cay ten rozwój pastwowo-kulturalny zosta przerwany pod koniec IX w. na skutek najazdu nowego plemienia koczowniczego — Madziarów. Zjawili si oni na Nizinie Panoskiej i osiedli midzy Dunajem i Cis, skd rozpoczli na pocztku X w. wyprawy upiecze we wszystkich kierunkach, sigajc a do Atlantyku i Adriatyku. W 906 r. zniszczyli oni Pastwo Wielkomorawskie i opanowali kraje dzisiejszej Austrii a po rzek Enns. Dopiero nowo zorganizowane pastwo niemieckie pod panowaniem cesarza Ottona I zatrzymao i odepchno najazd madziarski. Bitwa nad rzek Lech pod Augsburgiem w r. 955 staa si punktem zwrotnym w dziejach tego rejonu Europy.
II. AUSTRIA
ZA CZASÓW BABENBERGÓW
K
MARCHIA WSCHODNIA
iedy w 962 r. Otton I koronowa si na cesarza, zwizki midzy Niemcami a Wochami zacieniy si. To wanie byo powodem, e cesarze niemieccy wielk wag musieli przypisywa do losu krajów, które .leay na pograniczu. Std tworzenie si marchii, a potem niezalenych ksistw w Alpach Wschodnio-Po-udniowych. W dodatku Otton I, jak i jego nastpca Otton II zdawali sobie spraw z tego, e ksita plemienni (Herzoge) majcy silniejsze oparcie u swoich poddanych mniej s skonni do ulegoci królowi niemieckiemu czy cesarzowi rzymskiemu — jeli wadca niemiecki uzyska taki tytu — ni ksita duchowni i wieccy. Dlatego to wanie od plemiennego ksistwa bawarskiego odrywali w tej epoce marchie, a potem je usamodzielniali, szczególnie wanie w tych stronach, przez które przebiegay szlaki z Niemiec do Woch. Tote Otto II wkrótce po objciu tronu, bo w r. 976, oderwa od Bawarii Karynti i Marchi Wschodni (Ostmark). Margrabi Marchii Wschodniej, któr ju wówczas nazywano coraz powszechniej Ostmark, my za bdziemy j nazywa Austri, zosta Luitpold (976—994) z rodziny Babenbergów.
W walce z Wgrami rozszerzy Luitpold swoje posiadoci a do Lasu Wiedeskiego. Stolic jego by Melk, gdzie wkrótce powstao synne opactwo, istniejce do dzi. Nastpca Luitpolda Henryk I (994— 1018) móg w wyszym stopniu powici swoje panowanie osadnictwu zarówno wieckiemu, jak i duchownemu, poniewa w tym czasie Wgrzy zaprzestali swoich upieczych wypraw, a stworzyli pastwo osiade- Jedyne wojny, które ten ksi prowadzi, to wojny z polskim ksiciem Bolesawem Chrobrym. Kiedy Chrobry opanowa Czechy i Morawy, król niemiecki Henryk II rozpocz z nim walk, wówczas margrabia Henryk jako jego lennik pomaga mu i star si kilkakrotnie z wojskami Chrobrego na Morawach. Za nastpcy Henryka, Adalberta (1018— 1055), trzeba byo prowadzi ponowne cikie wojny z Wgrami, gdzie po mierci w. Stefana do gosu przysza pogaska reakcja, a razem z ni zdobyczne wyprawy na zachód. Cesarz Konrad II, a potem Henryk III pokonali ostatecznie Wgrów i przesunli ich granice bardziej na wschód, dziki czemu marchia austriacka, której wadca bra czynny udzia w tych walkach, rozszerzya znacznie swe granice, wanie wtedy powstaa ta geograficzna jednostka, która i dzi stanowi Austri waciw, tzn. Austri Górn i Doln. Nastpca Adal-
20
berta Ernest zwany Dzielnym (1055-1075) prowadzi cige walki z. Wgrami i zgin w bitwie nad rzek Unstrut.
Z kolei i jego nastpca Luitpold II (1075- 1095) nie rzdzi w okresie spokoju, poniewa wanie wtedy wybucha w Niemczech walka midzy cesarzem Henrykiem IV a Grzegorzem VII, zwana walk o inwestytur. Margrabia stawa raz po stronie cesarza, który go wtedy wynagrodzi nowymi nadaniami, a kiedy indziej po stronie papiea, w wyniku czego posiadoci jego stay si przedmiotem najazdów raz wojsk cesarskich, a raz ksicia czeskiego Wratysawa, który marchi spustoszy, ale jej nie zatrzyma i wycofa si z uparni do Czech. Dopiero za Luitpolda III (1095-1136) zapanowa w Austrii spokój. Wadca ten bowiem stara si poredniczy midzy walczcymi w Niemczech stronami, a sam do wojen tych si nie miesza. Dziki temu zosta potem (1485) kanonizowany i przeszed do legendy z przydomkiem Pobony. Za jego te czasów Babenbergowie spokrewnieni z wielu dynastiami stali si jednym z najwietniej szych rodów niemieckich, a jego córka Agnieszka wysza za m za ksicia polskiego Wadysawa Wygnaca (syn Otto by biskupem w Freising i synnym kronikarzem czasów Fryderyka Barbarossy). Nastpc Pobonego by Luitpold IV, zwany Szczodrym (l 136— 1141); spowinowacony z Hohenstaufami sta po ich stronie w czasie walk toczonych w Niemczech z ich przeciwnikami Welfami.
ODERWANIE SI AUSTRII OD BAWARII
Nastpca Luitpolda IV Henryk II (1141- 1177), zwany Jasomirgott od staego powtarzania powiedzenia Jasomirgott (Tak mi Bóg), uniezaleni ostatecznie i formalnie Austri od Bawarii; otrzyma tytu ksicia, a wic suwerena, jako e margrabia oznacza wadc podlegego i w teorii nie dziedzicznego. W ten sposób Austria staa si jednym z wanych czonów Rzeszy Niemieckiej. Kiedy za syn Henryka II Luitpold V (1177-1194) otrzyma take i marchi styryjsk (Steier-mark — Styria), sta si jednym z silniejszych wadców niemieckich, a jego rezydencja Wiede ogniskowaa wietne ycie rycerskie zwaszcza za ksit Fryderyka I (1194-1198) i Luitpolda VI (1198-1230). Trzeba wspomnie, e Luitpold V wyprawia si do Ziemi witej uczestniczc w III wyprawie krzyowej i przy zdobyciu Akkonu wda si w spór z królem angielskim Ryszardem Lwie Serce. W czasie powrotu króla kaza go uwizi i przetrzymywa jaki czas na zamku w Diirenstein, potem otrzyma cz okupu, jaki za króla wypacili cesarzowi Anglicy.
Ostatnim Babenbergiem by Fryderyk II (1230- 1246), który prowadzi cige walki zarówno z Wgrami, jak Czechami; star si te z Tatarami w czasie ich wyprawy, która skoczya si w bitwie pod Legnic w 1241 r. Pomaga on królowi Wgier Beli IV i za to otrzyma pewne posiadoci nadgraniczne. Si tego ksicia bya jego zamono. Czasy bowiem ostatnich Babenbergów to rozkwit gospodarczy jego posiadoci.
21
ROZWÓJ GOSPODARCZY I OSADNICTWO
Okres tworzenia si pastwa austriackiego po odparciu najazdów madziarskich, a wic w okresie Babenbergów, obok politycznej ma jeszcze waniejsz gospodarcz stron, gdy ona wanie stanowi podstaw politycznego rozwoju. Idzie tu przede wszystkim o kolonizacj. Kraje na wschód od Bawarii byy w cigu IX i X w. systematycznie niszczone i wyludniane, zwaszcza bardziej dostpne nizinne obszary. Tote ludno pierwotnie tam osiedlona chronia si w mniej dostpne górskie okolice. Tam wanie zachoway si osiedla sowiaskie, albowiem coraz intensywniejsza od XI w. kolonizacja zaludnia raczej strony nizinne, atwiej dostpne i bardziej urodzajne. Kolonizacja ta ma charakter niemiecki, s to bowiem chopi sprowadzani z bardziej zachodnich krajów niemieckich. Sprowadza ich stamtd przede wszystkim wielka wasno, to znaczy wielcy panowie feudalni oraz instytucje kocielne, zarówno bi-
22
skupstwa, jak i klasztory. Król, czyli najwyszy pan feudalny, ma tu raczej roi? drugorzdn. Do rflego^w teorii naley caa ziemia i on j nadaje swoim wielkim wasalom - wieckim i duchownym. Za to s oni mu winni posuszestwo lenne, to znaczy w pierwszym rzdzie maj na jego rozkaz stawia si z oddziaami rycerstwa czy dawa mu wiadczenia pienine.
Jeli idzie o osadnictwo w krajach austriackich, to najwiksz w tym rol odgryway biskupstwa: Salzburg, Pasawa, potem Brbcen i Freising. Natomiast w wypadku zakonów najpierw klasztory benedyktyskie, a potem cysterskie dokonay ogromnej pracy kolonizatorskiej nie tylko zreszt tworzc nowe osady, ale równoczenie upowszechniajc wysz technik roln i kultur zarówno materialn, jak i duchow. Pod tym wzgldem kraje austriackie nie róniy si od reszty krajów tej czci Europy w tym okresie, to znaczy stosunki pod tym wzgldem podobne byy do tego, co w tym samym czasie, chocia z pewnym opónieniem, dziao si w Polsce.
Osady tworzono albo na polach uprawnych, albo zdobywano grunt przez trzebienie lasów, które odbywao si bd przez wyrb, bd te przez wypalania, co upamitnio si w nazwach poszczególnych wsi. Prac t wykonywali chopi poddani. Chopów wolnych byo wówczas na ziemiach austriackich stosunkowo niewielu w porównaniu z krajami zachodnimi, nawet niemieckimi. Jest to zreszt charakterystyczne dla tej czci Europy rodkowej. Ówczesna Austria pod wzgldem gospodarczym naley z grubsza rzecz biorc do tego samego rejonu co Polska.
Jak wspomnielimy, osadnictwo tego okresu podnosi nie tylko gospodarczo te ziemie, ale te niemczy je. Sowianie zachowali swe siedziby tylko w miejscach mao dostpnych, górzystych. Wieki trwa proces powolnego ustpowania zasiedlenia sowiaskiego. Najpierw znikay drobne wysepki sowiaskie, natomiast obszary wiksze zachoway si a do koca istnienia pastwa austriackiego w dzisiejszej Sowenii. Niemniej nazwy miejscowoci wiadcz o tym, e w porównaniu ze stanem dzisiejszym zasig sowiaskiego zasiedlenia w czasach redniowiecznych by znacznie wikszy.
Jeli idzie o form osadnictwa, to zrazu szczególnie na halach górskich tworzono jednostkowe gospodarstwa, które zreszt byy czstsze u Sowian ni potem u osadnictwa niemieckiego. W okresie najintensywniejszego osadnictwa uzyskanego przy trzebieniu lasów najbardziej typow form s wsie, majce zreszt tak jak w Polsce rozmaity ksztat zalenie od warunków ich powstania. Okolica — typowa dla Sowian — to najbardziej czsty sposób tworzenia wsi w okresie najsilniejszego rozwoju osadnictwa we wschodnich czciach krajów austriackich. Domy byy tak ustawione, e poty zwrócone na zewntrz wsi stanowiy pewnego rodzaju obron. Poniewa wówczas stosowano ju gospodark trójpolo-w, wobec tego odpowiednio wydzielano any, które z reguy dotykay domostwa i budynków gospodarskich. Prac nad stworzeniem takiej osady i nad jej utrzymaniem wykonywa z reguy chop poddany, a folwark paski czsto pooony by w pobliu wsi, skd otrzymywa swoj si robocz. Z reguy dziaalno osadnicza bya prowadzona
23
przez wielk wasno, natomiast rycerstwo raczej gospodarowao na ju utworzonych wsiach, które dostawao jako lenno z obowizkiem suby wojskowej.
Wie i folwark tworzyy podstawow jednostk spoeczno-gospo-darez tego okresu. Dawne zwizki rodowe poszy w zapomnienie, natomiast przynaleno do jednej wsi i do jednego pana tworzya podstawow wi spoeczn, w której ramach nie tylko dokonywaa si dziaalno gospodarcza, ale rodzina czy jednostka znajdowaa oparcie i bezpieczestwo. Tak wic ta najnisza komórka spoeczna speniaa na najniszym szczeblu te funkcje, które dzi spenia pastwo. Tak zreszt byo nie tylko do koca redniowiecza, ale w niemaym stopniu a do upadku porzdku feudalnego w ogóle, a wicw Austrii a do poowy XIX w.
POCZTKI MIAST
W tym samym czasie, kiedy osadnictwo rolnicze prowadzone byo tak intensywnie, e okoo XIII w. bardziej zagcio ludno chopsk tych krajów ni w czasach póniejszych, zaczy rozwija si miasta. Podobnie jak w caej tej czci Europy powstaway one samorzutnie z osiedli rzemielniczych czy handlowych, miejsc jarmarków, które powoli rozwijajc si z podoa jeszcze o charakterze wiejskim przeksztacay si w gminy miejskie. W czasach póniejszych zakadano miasta od razu z wytyczonymi granicami, nadawano im prawa i przywileje. Miasta te tworzono w takich miejscach, gdzie ju poprzednio istniay niejako zalki miejskie, a zaoyciel, z reguy wielki pan feudalny wiecki lub duchowny, korzysta z tego, co ju byo, a wymagao tylko pewnego planu i uregulowania, a co pocigao za sob oczywicie niemae nakady pienine.
Okoo wic 1200 r. przewaa we wszystkich niejako dziedzinach gospodarki spoecznej rozwój naturalny, ywioowy, a nie planowy. Daniny chopów to przewanie jeszcze produkty przez nich wytworzone czy ich praca na rzecz pana. Ale wtedy jeszcze ludnoci byo mao, a moliwoci osadniczych duo. Zatem praca ludzka i w ogóle jednostka ludzka bya w cenie. Std na ogó wedle ówczesnych wiadectw uwaano, e poziom ycia chopa by wysoki i powodzio mu si dobrze. Ale rozwój miast, rozwój handlu pobudzonego wyprawami krzyowymi, napyw towarów ze wschodu i coraz wzmagajca si gospodarka pienina, wypychajca gospodark naturaln, powoli prowadziy do zuboenia wsi, a bogacenia si miast i panów feudalnych.
DANINY
Jeli idzie o daniny, to w krajach austriackich w owych czasach daniny zboowe stanowi raczej owies ni yto. Pszenica i jczmie
24
wymieniane s w ówczesnych ródach rzadko. Winnice byy uprawiane z reguy przez zakony lub wielkich panów, a nie przez chopów. Podobnie hodowla byda jeszcze si wówczas nie rozwina, przewaaa hodowla owicnie tyle dla misa, ile dla weny. Natomiast hodowla wi stanowia do rozwinit ga gospodarcz. Bydo rogate hodowano czciej na górskich halach ni w dolinach bardziej urodzajnych. Jeli idzie o pszczelnictwo, to byo ono w upadku; poprzednio najpierw Rzymianie, a potem Sowianie bardziej si temu oddawali ni osadnicy niemieccy.
PIERWOTNY PRZEMYS I HANDEL
Pierwotnym przemysem byo wydobywanie soli, zarówno kopalnianej, jak warzonej. Sól wanie tworzya najgówniejszy przedmiot handlu jako artyku pierwszej potrzeby. Spawiano j rzekami, dopywami Dunaju, a poprzez t wodn magistral woono do okolic, gdzie jej nie wydobywano. Drugim produktem ówczesnego górnictwa byo elazo, zreszt tak jak sól produkowane w tych krajach od czasów przedhistorycznych. Zrazu, kiedy drzewa wszdzie byo pod dostatkiem, prymitywne huty budowano w tych miejscach, gdzie znajdowano rud, ale potem trzeba byo to rozdzieli, a huty i kunie przenoszono w okolice bogate w lasy. Potem kunie napdzane byy si wody i znowu hutnictwo oddalio si od produkcji wyrobów kuniczych.
Jeli Salzburg - jak nazwa wskazuje - by gównym orodkiem wydobywania soli. to Styria, a potem Karyntia byy centrami górnictwa. Oprócz, elaza wydobywano take w maej iloci srebro i zoto. np. w Tyrolu.
Osadnictwo pozostajce zrazu przewanie w rkach klasztorów, którym ksita nadawali ziemie do zagospodarowania, potem rozwijao si w dobrach ksicych, w dobrach wielkich panów, a równoczenie zakadano miasta, nadawano im przywileje. Posiadoci austriackie korzystay z tego, e leay na drodze handlowej, która w zwizku z wyprawami krzyowymi stawaa si coraz waniejsza. Ponadto na rozwój handlu wpyway te bogactwa kopalniane, które w tym czasie zaczto dobywa przewanie w Styrii, jak sól i elazo. Dochody ksit austriackich byy jednymi z najwyszych w Rzeszy i ustpoway tylko wadcom Czech. Co prawda w tym wanie czasie rycerze prowadzili coraz czstsze walki midzy sob, a wkrótce rozwino si raubryterstwo, plaga, która w tym okresie niszczya ca Rzesz. W dziedzinie zarówno kultury materialnej, jak i duchowej si twórcz byo nadal duchowiestwo przede wszystkim zakonne. Ono to organizowao zarówno trzebienie lasów, jak i wprowadzao wysz technik roln. Niebawem rol t przejmie od nich wielka wasno wiecka, wielcy panowie feudalni. Natomiast w dziedzinie wszelkiej dziaalnoci humanitarnej, jak szpitale, opieka nad ubogimi, a co najwaniejsze w dziedzinie z wolna podnoszcej si kultury duchowej, jeszcze dugi czas wyczno bdzie zachowana przez ducho-
25
wiestwo. Wanie przy klasztorach powstan pierwsze szkoy, suce co prawda modemu duchowiestwu, ale take pierwsze szkoy o charakterze wieckim. Ju pod koniec panowania Babenbergów zaoono szko wieck w Wiedniu.
Góttweig, piecz kolegiaty, poowa XIII w.
POOENIE CHOPÓW
Podstaw gospodarcz spoeczestwa byli oczywicie chopi, przewanie poddani niewolni, którzy naleeli niejako do inwentarza majtku i razem z majtkiem zmieniali waciciela. Byli te chopi czynszowi. Podlegali oni panu wsi, który posiada nad nimi peni wadzy tak dalece, e bez jego pozwolenia nie mogli zawiera zwizków maeskich, a pan dawa je lub odmawia zalenie od tego, czy potrzebowa przyrostu swojej siy roboczej. Bya to wic niejako prymitywna, zapewne mao skuteczna, regulacja urodzin. Kiedy rycerze przestawali si bezporednio interesowa gospodarowaniem na wsi, oddawali swe majtki
26
w dzieraw, która stawaa si coraz czciej dziedziczna, a co w rezultacie bardzo podnioso wydajno rolnictwa, jako e dzierawcom, którzy zobowizani byli do ustalonych czynszów i wiadcze, zaleao na wygospodarowaniu moliwie wielkiego dochodu ze swojej dzierawy. Poniewa daniny i czynsze chopów czynszowych byy przez dugi czas niezmienne, a technika rolna wzrastaa stale, przynioso to wkrótce dobrobyt tej kategorii chopów.
ROZWÓJ MIAST I ROLA WIEDNIA
Rozkwit miast nastpi dopiero w okresie wypraw krzyowych, które w caej Europie pobudziy wymian handlow. Bogacce si miasta uzyskiway coraz szerszy samorzd, kupujc od ksicia wiele przywilejów, jak prawo skadu i przywileje targowe, a potem prawo miejskie, dajce im samodzielne sdy i wasny zarzd. Wzorowano si w Austrii na ustroju miast dolnoreskich, znajdujcych si wtedy w okresie wielkiego rozkwitu. Zrazu rozwijay si miasta na drodze z Niemiec do Wenecji, a wic miasta styryjskie czy lece nad Dunajem. Dopiero pod koniec tej epoki zaczai Wiede przewysza pod wzgldem zamonoci i ludnoci inne miasta Austrii i Styrii.
Od pocztku XIII w. wzrasta coraz bardziej bogactwo tego miasta, lecego na drodze handlowej Dunaju idcej z zachodu na wschód i odchodzcej do Wenecji na poudnie, o czym mówilimy, i na pónoc w stron Czech. Pozycja Wiednia zostaa formalnie stwierdzona w przywileju miejskim, jaki otrzyma w 1221 r. Dawao to miastu panujc rol handlow, tworzc w tym miecie skady towarów, skd powstay fortuny wielkich kupców. Tam te utworzono mennic, a to dziki temu, e w wieki miejscowociach ówczesnych posiadoci Babenbergów dobywano oprócz miedzi srebro, a nawet zoto. Prawo miejskie nadane Wiedniowi stao si wzorem dla innych miast, które wtedy zakadano w tym rejonie, a w szczególnoci w Czechach, Siedmiogrodzie i na Wgrzech. Jest tu analogia do prawa magdeburskiego, na którym zakadane byy w tym samym czasie miasta pooone bardziej na pónoc, na przykad w Polsce. Trzeba tu jednak doda, e Wiede w tej epoce nie mia bezporedniego kontaktu handlowego z Krakowem, a towary woskie szy do Krakowa nie przez Wiede, a przez Norymberg.
Wiede jako ywy orodek handlowy narzuca take swój pienidz w do rozlegym obszarze geograficznym, dopiero jednak od koca XII i pocztku XIII w. Poprzednio, bo okoo r. 900, uywano do powszechnie monet bizantyskich. Potem za cesarza Ottona I zaczto w Bawarii wydawa wasn monet i ta wypara inne pienidze, co odnosi si naturalnie do krajów austriackich cile zczonych w owych wiekach z Bawari. Henryk II Jasomirgott kaza bi wasne pienidze srebrne; zotych wówczas prawie wcale w uyciu w tych krajach nie byo. Wskutek wypraw krzyowych moneta kruszcowa odpywaa na wschód. Wobec tego biciem monety zajy si z upowanienia ksicia
27
prywatne mennice, w pierwszym rzdzie w Wiedniu, któremu wanie Jasomirgott nada ten przywilej. Od pocztku XIII w. pienidze wiedeskie rozpowszechniy si szeroko. Jedna marka srebrna, wagi ok. 280 g, warta bya 240 fenigów, czyli tzw. funt fenigów dzielony na 8 szylingów. Do koca mniej wicej XIV w. zachowa on swoj nominaln warto, potem ulega dewaluacji i dopiero w drugiej poowie XV w. zaczto ponownie bi w Wiedniu dobr monet. W poowie XIII w. weszy w krajach austriackich w obieg take pienidze zote bite we Florencji, tzw. floreny. W obiegu te bya zota moneta z Nadrenii, gulden reski, który ok. 1450 r. wart by 240 wiedeskich fenigów. Zdobycie przez Wiede roli wanego orodka handlowego byo w pierwszym rzdzie wynikiem jego pooenia geograficznego. Trzeba bowiem tu doda, e przez cae nieomal redniowiecze obok dróg wodnych — rzeki zawsze byy gównymi szlakami handlowymi — komunikacja wci jeszcze korzystaa z dróg wybudowanych przez Rzymian. Wiele mostów skonstruowanych jeszcze przez Rzymian przetrwao do czasów nowoytnych. W okresie wypraw krzyowych Wiede sta si faktyczn stolic Austrii. Henryk II Jasomirgott chtnie przebywa w tym miecie. Wiede lea bowiem na drodze, któr krzyowcy szli na wschód, najpierw Dunajem na Bakany, a potem przez porty woskie z Wiednia przez Semmering do Adriatyku. Std rozkwit Wiednia jako centrum handlowego, a w konsekwencji i ycia kulturalnego zarówno w dziedzinie materialnej, jak i duchowej.
III. OKRES PANOWANIA PIERWSZYCH HABSBURGÓW
P
WALKA O SPADEK PO BABENBERGACH
o wymarciu Babenbergów w linii mskiej w 1246 r. zgodnie z tzw. przywilejem mniejszym z r. 1156, wydanym wtedy, kiedy margrabia Austrii zosta ksiciem, bya moliwo dziedziczenia po Babenbergach take w linii eskiej. yjce wówczas dwie ksiniczki z rodu Babenbergów daway wicprzez odpowiednie zampójcie tytuy obcym wadcom do starania si o dziedzictwo Austrii i Styrii. Ostatecznie zwyciy ksi, a póniej król czeski Ottokar z rodziny Przemylidów, który ju w r. 1251 przyczy do swych posiadoci Austrie; po walce z wgierskimi Arpadami, którzy jaki czas wadali Styri, opanowa i ten kraj w 1261 r., a w-1269 r. take Krain i Karynti. Rycerstwo austriackie i styryjskie zdecydowanie popierao Ottokara Przemysa nie chcc dosta si pod panowanie wgierskie ani bawarskie, bo oczywicie i ssiednia Bawaria te aspirowaa do spadku po Babenbergach. Panowanie Ottokara opierao si na mieszczastwie, drobniejszym rycerstwie i instytucjach kocielnych, a zwrócone byo przeciw wielkim panom feudalnym, którzy stawiali opór wadzy królewskiej. Zburzy on te szereg zamków opornych feudaów i wprowadza pokój wewntrzny; od duszego bowiem czasu kraje te nkane byy walkami midzy panami feudalnymi. Z tego wanie wzgldu znajdowa on poparcie w miastach i klasztorach, którym zaleao na uregulowanych stosunkach wewntrznych.
Walka o spadek po Babenbergach miaa znaczenie dla caego.tego rejonu Europy i tym si tumaczy, e i w Polsce znajdujcej si wówczas w okresie rozdrobnienia dzielnicowego zarysoway si wród ksit niejako dwa stronnictwa. Jedni popierali Wgrów, jak np. Bolesaw Wstydliwy, a inni Czechów, co byo powodem do wzajemnych walk. Tak wic w 1253 r. Bolesaw Wstydliwy dokona razem z Wadysawem Opolskim najazdu na Morawy, a w r. 1273 tene Wadysaw Opolski ju jako stronnik czeski najecha ziemie Bolesawa Wstydliwego.
Panowania Ottokara nad tak wielkimi ziemiami Rzeszy nie udao si jednak utrzyma. Byo jasne, e Przemylida dy do korony królewskiej nad ca Rzesz. Dlatego te w 1273 r. wybrano królem niemieckim Rudolfa z Habsburga (1273—1291), stosunkowo sabego wadc, bo w ten sposób chciano unikn panowania, które by ukrócio samodzielno poszczególnych ksit niemieckich. W 1276 r. zorganizowa nowy
29
król wypraw na posiadoci pozaczeskie Ottokara, a rycerstwo austriacko-styryjskie poparo nowego wadc. Ottokar nie przyj rozprawy wojennej i drog kompromisu w 1278 r. zrzek si posiadoci austriackich, a za to zosta zatwierdzony na swoich czesko-morawskich. Rudolf Habsburg zatrzyma wic dla siebie Austri, Styri, Krain i Karynti, bardzo zrcznie godzc ze swoj wadz zarówno wielkich panów, jak rycerstwo, miasta i klasztory.
Rudolf I, nagrobek w krypcie katedry w Spirze
OBJCIE AUSTRII PRZEZ HABSBURGÓW. ALBRECHT I
Okazao si jednak, e Ottokar mia jeszcze wielu zwolenników w tych krajach i dlatego podj na nowo walk z Rudolfem. Po stronie Habsburga stany Wgry, a po stronie Przemylidy szereg ksit niemieckich, nie chccych wzmocnienia wadzy nowego króla w Niemczech. Ottokar znalaz sprzymierzeców take i wród polskich ksit tak, e w wojskach, które wystawi przeciw Rudolfowi, Polacy stanowili okoo jednej trzeciej si. Zapewne w tym wypadku daa
30
o sobie zna sowiaska wspólnota polsko-czeska. Ostatecznie doszo do rozstrzygajcej bitwy na polach morawskich pod Suchymi Krutami (Diirnkrut) 26 VIII 1278 r., w której Rudolf odniós pene zwycistwo, a Ottokar w czasie ucieczki z pola kieski zosta zabity. Natomiast wyprawa Rudolfa do Czech nie powioda si ze wzgldu na opór, jaki tam stawiano jego niemieckim wojskom. Wobec tego Habsburg zakoczy walk w sposób charakterystyczny dla dalszej polityki jego dynastii. Oeni swego syna Rudolfa z córk Ottokara Agnieszk, a syna i dziedzica Ottokara, Wacawa, ze swoj córk Gut.
Przejcie dziedzictwa Babenbergów przez Habsburga zwizao losy Austrii na 640 lat z t dynasti. Formalnie dopiero w r. 1282 syn Rudolfa Albrecht zosta wadc Austrii, Styrii i Krainy. Niemniej od tego momentu wszystkie te kraje staj si orodkiem i podstaw potgi domu habsburskiego i razem z nim zdobywaj sobie coraz to wiksze znaczenie.
Pozycja Rudolfa jako króla niemieckiego zaleaa od potgi jego wasnych posiadoci, bo bez tego nie móg wykonywa wadzy nad Niemcami. By on jednak pierwszym królem niemieckim, który nie stara si o koron cesarsk, bo mona j byo uzyska tylko przez wypraw do Rzymu, gdzie z rk papiea otrzymywao si godno cesarsk. Rudolf zrozumia, e nie da si kontynuowa polityki Hohen-staufów i stara si o panowanie nad Niemcami i Wochami. Dla Rudolfa przyszo potgi niemieckiej leaa na wschodzie. Stara si te o zhodowanie Wgier, ale mu si to nie udao. Natomiast jako wadca niemiecki wsawi si tym, e zwalcza skutecznie anarchi raub-ryterów, przez co umoliwi gospodarczy rozwój caego pastwa, a zwaszcza posiadoci swoich i swojej rodziny.
T polityk najpierw w krajach austriackich, a potem w Niemczech jako król wybrany po mierci Rudolfa (1291) prowadzi jego syn Albrecht (ksi Austrii od 1282 r., a król niemiecki od 1298 r. do swojej mierci w 1308 r.). Zreszt Albrecht w pierwszych latach swoich rzdów w Austrii uwikany zosta w cige i cikie walki z wielkimi panami i z Wiedniem. Ostatecznie udao mu si wszystkich przeciwników zbrojnie pokona, przy czym bra udzia w walkach osobicie, czsto naraajc si bezporednio. Mia jednak obok rycerskoci i silnego poczucia wadzy take zdolnoci polityczne, poniewa nigdy swoich pokonanych przeciwników nie doprowadza do ostatecznej zguby, a po osigniciu zwycistwa wyciga do nich rk do zgody. O koron królewsk w Niemczech musia te walczy, poniewa po mierci jego ojca Rudolfa elektorzy wybrali królem Adolfa nasauskiego. Dopiero po pokonaniu go zosta Albrecht wybrany królem. Stara si wprawdzie jak jego ojciec o ustanowienie dziedzicznoci tronu niemieckiego, ale okazao si to niemoliwe. Podobnie nie udao si Albrechtowi poczy korony czeskiej ze swoj dynasti. Wprawdzie po mierci ostatniego z Przemylidów, Wacawa III, osadzi Albrecht jako król niemiecki w Czechach swego syna Rudolfa, ale ten umar zaraz po objciu tronu; korona czeska przesza w inne rce, a przygotowania do wojny o Czechy przerwaa mier Albrechta zamordowanego przez jego bra-
31
tanka Jana, majcego równie pretensje do dziedzictwa czeskiego. Po mierci Albrechta jego synowie nie zdoali uzyska korony niemieckiej, która przesza wówczas na Luksemburgów. Zreszt potga rodowa Habsburgów zostaa osabiona na skutek utraty ich dziedzicznych posiadoci w Szwajcarii, która zbuntowaa si, tworzc niezaleny od Niemiec zwizek samodzielnych kantonów. Bitwa pod Morgarten w 1315 r. zachwiaa panowaniem habsburskim w tym kraju.
ZMIANY GOSPODARCZO-SPOECZNE. ALBRECHT II I RUDOLF IV
Jeden z modszych synów Albrechta I Albrecht II (1330— 1358) nie miesza si ju do walk o koron niemieck, która na przeszo 100 lat pozostaa poza jego rodzin, ale za to utwierdzi swoje panowanie nie tylko w Austrii i Styrii, ale w Karyntii i Krainie. Miao to o tyle wane znaczenie, e ziemie te leay na drodze handlowej do Adriatyku, co przysparzao wadcom austriackim bogactw. Zwizane to byo zreszt z ogólnymi przeobraeniami gospodarczymi. Pienidz zoty zaczyna wypiera monet srebrn, potga wadcy uzaleniona bya ju nie w tym stopniu, co dawniej od liczby rycerzy, jak mia do dyspozycji, ale od gotówki, za któr coraz powszechniej tworzono wojska zacine: piechot uzbrojon w uki. Znaczenie miast wzrastao coraz bardziej, a warowne zamki nauczono si zdobywa, amic w ten sposób potg wielkich panów feudalnych. W pewnym sensie mona te uwaa za znak czasu, e Albrecht II chocia sparaliowany podróowa noszony w lektyce, a wic w adnym wypadku nie móg ju bra osobistego udziau w bitwach jak jego przodkowie i jego starsi bracia; jednake panowanie tego ksicia miao niemae znaczenie dla dalszych losów Austrii. Zreszt poza tym by to czas wielkich klsk elementarnych nie tylko w jego posiadociach, ale w caej ówczesnej Europie. W 1338 r. plaga szaraczy zniszczya wikszo pól uprawnych, a w r.. 1348 szerzya si epidemia „czarna mier", duma pucna, która spustoszya w pierwszym rzdzie miasta. W samym Wiedniu przez dugie miesice okoo 500 zmarych grzebano dziennie.. Jeszcze przez dziesi nastpnych lat miasta byy opustoszae, a wiele domów niezamieszkaych.
Krótkie panowanie Rudolfa IV (zwanego der Stifter - zaoyciel, 1358— 1365) przypadao na czas, w którym ssiednie pastwa rzdzone byy przez wybitnych wadców - w Czechach Karol IV, na Wgrzech Ludwik Wielki/a w Polsce Kazimierz Wielki. Karol IV wyda w r. 1356 Zlot bull, która ograniczaa liczb elektorów Rzeszy do 7:3 duchownych, a 4 wieckich, przy czym wród tych ostatnich nie byo ksicia austriackiego. To skonio Rudolfa do naiwnego faszerstwa, mianowicie doda do przywileju, który Henryka Jasomirgotta podnosi do rangi ksicia, jeszcze dalszy, tzw. przywilej wikszy, wystawiony rzekomo przez Cezara i Nerona, a którego cesarz Karol nie chcia potwierdzi, chocia najpierw da zbada jego autentyczno Petrarce, jako e sam
32
nie zorientowa si w oczywistym faszerstwie. wiadczy to o poziomie ówczesnej elity spoecznej i tumaczy, dlaczego podobny falsyfikat móg w owych czasach powsta. W kadym razie od tego czasu niektórzy Habsburgowie zaczli uywa tytuu arcyksiecia, ale dopiero pierwszy cesarz z rodziny Habsburgów, Fryderyk III, zatwierdzi formalnie ten tytu dla wszystkich czonków swojej dynastii.
Albrecht II, posg z górnego rzdu figur Wysokiej Wiey przy katedrze w. Stefana w Wiedniu, 1360-1380
Rudolf zasuy si w wielu dziedzinach, regulujc sprawy pienidza i podatków przewanie na korzy miast i handlu. Midzy innymi umoliwi on spat czynszów, którymi na rzecz dawnego waciciela obcieni byli mieszczanie, paccy feudaowi za grunty, na których stay ich budynki. Podobnie uregulowa on daniny z powinnoci kocielnych, a równoczenie umoliwi redukcj posiadoci „martwej rki", to
33
znaczy dóbr pozostajcych w rkach instytucji kocielnych, których nie wolno byo sprzedawa. Wszystko to uatwio rozwój gospodarki pieninej. Najsawniejsze jednak dzieo Rudolfa IV to zaoenie w Wiedniu na miejscu zbudowanego przez Henryka Jasomirgotta romaskiego kocioa parafialnego pod wezwaniem w. Stefana, nowego kocioa.
ttrtu
Rudolf IV. portret, okoo i365
którego fundamenty zaoono w 1359 r. ju w stylu gotyckim. Budowano ten koció jak wikszo wity redniowiecznych przez dugie lata. poniewa ostatecznie wykoczono go w 1433 r. Niemniej pozosta on prawdziwym pomnikiem dla Rudolfa. Równie doniose dzieo Rudolfa to ufundowanie uniwersytetu w Wiedniu w 1365 r., trzeciej w kolejnoci chronologicznej tego typu fundacji w Europie rodkowej -pierwszy uniwersytet Karola w Pradze w 1348 r., potem w Krakowie w 1364 r.
34
Jeli idzie o przyszo dynastii, a zatem i Austrii, przedmiertne rozporzdzenie Rudolfa uzgodnione z jego brami miao niezmiernie doniose znaczenie. Otó wedle tego ukadu wszyscy bracia wspólnie s wacicielami wszystkich posiadoci i skarbu rodzinnego. Prowadzi jednak i kieruje dziaaniami caej rodziny najstarszy. W ten sposób
Katedra w. Stefana w Wiedniu
powstao to, co póniej nazywao si domem habsburskim, w jzyku polskim i innych sowiaskich w czasach nowoytnych domem ra-kuskim od zamku ecego na pograniczu Austrii z Morawami.
Podobne znaczenie dla przyszoci miay midzynarodowe ukady Rudolfa. Z cesarzem, królem czeskim Karolem IV, uoono si. e po wymarciu jednego z obu domów cao dziedzictwa przejdzie na drug dynasti. Podobny ukad zawarto przedtem z Wgrami. W ten sposób zarysowaa si ju wówczas ewentualno zjednoczenia przez Habsburgów czy te inn spokrewnion dynasti krajów austriackich z Czechami i Wgrami. Zatem susznie nadano Rudolfowi przydomek Zaoyciel z tym, e wówczas mylano raczej o kociele w. Stefana i uni-
35
wersytecie ni potdze domu habsburskiego czy póniejszej monarchii naddunajskiej. Zreszt jeszcze jeden wany nabytek dla Habsburgów zosta przeprowadzony przez Rudolfa, a to maestwo z dziedziczk Tyrolu jednego z braci Rudolfa. Ostatecznie Rudolf przyj tytu hrabiego Tyrolu i odtd ten kraj, przez który przechodziy bardzo wane drogi z Niemiec do Woch, znalaz si jak Karyntia i Kraina w rkach habsburskich, co miao ogromne znaczenie dla rozwoju handlu i miast, a wictych czynników, które stanowiy o bogactwie i potdze pastwa.
Dokonawszy tego wszystkiego zmar Rudolf bardzo modo, bo w 26 roku ycia. Jego grób znajduje si w kociele w. Stefana jako fundatora. Nie mona zaprzeczy, e by jedn z najwikszych indywidualnoci swojej rodziny i stworzy zadatki na jej potg; a co bardzo te wane, pewne tradycje, którym dynastia pozostaa dugie wieki wierna i którym zawdziczaa swoj rol dziejow.
ROZBICIE JEDNOCI ZIEM AUSTRIACKICH
Wbrew ukadowi rodzinnemu wkrótce po mierci Rudolfa IV posiadoci habsburskie rozpady si na dwie czci, a mianowicie jedne pozostay w rkach starszego brata Albrechta III (1356— 1395), a drugie w rkach modszego Leopolda III (1365—1386); osabio to zarówno potg dynastii, jak i pastwa austriackiego. Pomimo to jednak nastpoway dalsze nabytki terytorialne przewanie albo drog ukadów rodzinnych, czyli dziedziczenia, albo drog zakupów. Nie zawsze si takie starania udaway. Warto moe wspomnie, e w 1371 r. Leopold III swego modszego syna Wilhelma zarczy z córk Ludwika Wielkiego, króla Wgier i Polski, Jadwig, co mogo otworzy Habsburgom widoki na dziedziczenie zarówno na samych Wgrzech, jak i w Polsce. Istotnie, kiedy Jadwiga odziedziczya koron polsk, Wilhelm zjawi si w Krakowie, aby poj Jadwig za on. Panowie polscy nie dopucili jednak Habsburga do polskiej korony, któr, jak wiemy, oddali ksiciu litewskiemu Jagie.
Tworzenie coraz to wikszych jednostek terytorialnych stanowuo ogóln tendencj owej czci Europy feudalnej, co leao nie w interesie panów feudalnych, a wanie miast, które potrzeboway dla swojej dziaalnoci gospodarczej silnych pastw mogcych utrzyma pokój wewntrzny i ochroni przed upieczymi najazdami z zewntrz. Tak wic w 1374 r. przypada Austrii Gorycja z okolic, a w 1382 r. dobrowolnie podda si panowaniu ksit austriackich Triest, bronic si w ten sposób przed konkurencj potnej republiki Wenecji. Ten nabytek utrwala najistotniejsz racj bytu pastwa austriackiego, jako bronicego drogi z Niemiec nad Adriatyk. Podobne znaczenie miay nabytki na pograniczu Tyrolu i Szwajcarii, bo one zapewniay bezpieczn drog z Niemiec do Woch pónocnych. Natomiast wanie w tym samym czasie kurczyo si panowanie Habsburgów w Szwajcarii.
36
Klska Leopolda III pod Sempach (1386), w której zgin, bya dalszym krokiem - po bitwie pod Morgarten — do wyzwolenia tych kantonów spod zwierzchnictwa Habsburgów. Pod Sempach wyginli cikozbrojni feudalni rycerze Leopolda, którzy w wwozie górskim nie mogli walczy konno ulegajc ucznikom piechoty chopskiej.
Jeli z dwu braci Leopold by wojowniczy i prowadzi szereg wojen bez wikszej myli politycznej, to Albrecht unika niepotrzebnych walk zbrojnych, kadc przy tym niemae zasugi dla rozwoju kulturalnego. Midzy innymi on wanie odnowi uniwersytet wiedeski, uzyskujc od papiea pozwolenie na zaoenie wydziau teologicznego, bez którego autorytet wszechnicy w ówczesnym wiecie by niepeny. Podobne zreszt byy, jak wiadomo, losy uniwersytetu krakowskiego, który równie dopiero w tym mniej wicej czasie, to znaczy na samym pocztku XV w., uzyska za panowania Jagiey moliwo wszechstronnego rozwoju wanie przez uzyskanie fakultetu teologicznego.
SEJMY STANOWE
Wkrótce po mierci Albrechta III nastpi dalszy rozpad posiadoci habsburskich, tak e w pierwszych latach XV w. istniay ju trzy linie dynastyczne uprawnione do podziau posiadoci austriackich. Równoczenie odnowiy si walki panów feudalnych midzy sob i znowu plaga raubryterstwa nkaa kraje Habsburgów. W wyniku tych stosunków coraz wiksze znaczenie zdobyway sobie reprezentacje stanów, to znaczy przedstawicieli wyszej hierarchii kocielnej, rycerstwa i miast. Chopi poza Tyrolem nie stworzyli wasnego ciaa przedstawicielskiego. Stany zdobyway sobie tym wikszy autorytet i wpyw na rzdy, im sabsza bya pozycja ksit, zwaszcza gdy po mierci Rudolfa IV nastpio rozdrobnienie terytorialne. Znowu ogólny rozwój stosunków spoecznych i gospodarczych odzwierciedla si w tych zmianach. Ksita w zasadzie opierali sw si na rycerstwie feudalnym, które byo zobowizane do lennej wiernoci swoim seniorom. Natomiast stany w razie potrzeby opacay wojska najemne, które potrafiy przywróci porzdek naruszany przez walczcych ze sob feudaów. Coraz bardziej te dbay o to. by ogranicza wadz ksit w pierwszym rzdzie w dziedzinie podatkowej. Wedug dawnych zwyczajów ksi mia bardzo ograniczone prawo nakadania podatków; zbiera tylko te daniny, jakie tradycyjnie byy mu nalene, na nakadanie nowych ciarów musia szuka zezwolenia przedstawicieli stanów. O wzrocie autorytetów stanów wiadczy take potwierdzanie przez ich przedstawicieli ukadów, które ksi zawiera w sprawie dziedziczenia takich czy innych posiadoci, a to -jak wspominalimy - byo przecie gównym sposobem powikszania posiadoci rodzinnych panujcej dynastii. Tak wic dopiero aprobata stanów stanowia gwarancj tych ukadów.
Ju w drugiej poowie XIV w. przedstawicielstwo stanów zaczo si organizowa i przybiera pewne ustalajce si formy, z czego powstay sejmy krajowe (Landtag). Wynikao to z faktu, e w powszechnym
38
przekonaniu redniowiecza istniaa pewnego rodzaju niepisana umowa midzy ksiciem a poddanymi: oni byli obowizani do wiernoci i pomocy ksiciu, on do obrony na zewntrz i wewntrz kraju. Rudolf IV stwierdza to wyranie goszc, e kiedy ksi znajdzie si w trudnym pooeniu, na przykad w czasie wojny, i potrzebuje pienidzy, musi zwróci si do swoich poddanych, którzy wtedy maj obowizek przyzna mu nowe obcienia na jego rzecz. W Austrii pierwszy sejm (Landtag, to znaczy dla jednego kraju, bo sejm dla caego pastwa nazywa si Reichstag) jest zawiadczony w 1396 r. i zapewne w tym samym czasie odby si w Styrii. Wadca zwoywa wszystkich swoich poddanych imiennie — oczywicie nie chopów, bo ci byli poddanymi panów feudalnych, wasalów ksicia — kiedy ich potrzebowa do zgody na nowe podatki czy inne wiadczenia. Wolno si byo tym panom zarówno wieckim, jak i duchownym zjecha tylko na wezwanie ksicia, bo jeliby si zebrali sami, nabraoby to charakteru buntu przeciw wadcy. Nieco jednak inaczej powsta sejm w Tyrolu. Ju bowiem w r. 1362 zebrali si poddani hrabiego Meinharda w Boen, zreszt nie tylko panowie wieccy i duchowni, ale i chopi, „wszyscy bogaci i biedni z gór", i zaprosili swego hrabiego, aby z nimi radzi nad potrzebami kraju. W roku nastpnym hrabina Magorzata (zwana Maultasch) za „rad" stanów „szlachetnych i nieszlachetnych, bogatych i biednych" zrzeka si panowania nad Tyrolem.
Wczeniej ni w ksistwach austriackich wytworzyy si przedstawicielstwa stanowe w ksistwach duchownych. W patriarchacie Akwilei, do którego pod wzgldem organizacji kocielnej naleaa niemaa cze poudniowych krajów austriackich, ale który posiada w swojej wasnoci take sporo wasalów wieckich czy duchownych i miast, i wsi, ju na pocztku XIII w. utworzono parlament, zoony z czterech kurii, a to z praatów, baronów, rycerzy i przedstawicieli miast. Bez zezwolenia tego parlamentu patriarcha nie tylko nie móg nakada nowych podatków i wydawa nowych praw. ale nawet prowadzi wojny i zawiera pokoju. Naley jednak wzi pod uwag, e do tego patriarchatu naleay take ziemie woskie z ich bogatymi miastami na pograniczu republiki weneckiej. Podobnie i w posiadociach arcybiskupstwa Salz-burga istnia ju w XIII w. pewnego rodzaju sejm krajowy.
Wraz z czstym zbieraniem si tych sejmów krajowych ustalaa si te ich organizacja; przewodniczy im albo marszaek krajowy (Land-marschall — w krajach cile austriackich), albo starosta krajowy (Landes-hauptmann). Austriacki marszaek krajowy ju w XV w. otrzymywa pensj w pienidzach (600 funtów fenigów) i w dodatkach w winie i zbou. Sejm wybiera dla zaatwiania pewnych konkretnych spraw o mniejszym znaczeniu Wydzia (Ausschuss), który móg dziaa bez zwoywania penego sejmu. Stosunek wadzy ksicej i stanów nie by uregulowany adnymi ustalonymi przepisami; opiera si na zwyczaju, przy czym wiele zaleao od realnych si midzy obu stronami, a te zmieniay si czsto. Kiedy ksi by energiczny i bogaty, potrafi swoj wol stanom narzuca, kiedy za w rodzinie panujcej istniay spory, a terytorium posiadane przez ni byo podzielone midzy rywali-
39
yjcych czonków dynastii, wówczas naturalnie rola stanów zwikszaa si. Fryderyk III zwoywa te równoczenie sejmy dla trzech krajów — Styrii, Karyntii i Krainy — wtedy nazywao si to sejmem generalnym. Potem w XVI w. zwoywano take wydziay sejmów kilku krajów, nazywao si to sejmem wydziaowym, jak na przykad w Innsbrucku w 1518 r., co byo niejako zapowiedzi powstania parlamentu pastwowego (Reichstagu).
Sejmy austriackie skaday si z praatów, czyli dostojników kocielnych zarówno wieckich, jak i zakonnych, panów, czyli baronów, tzn. wielkich feudaów, rycerzy, tzn. uboszych feudaów, i przedstawicieli miast. Jedynie w Tyrolu na sejmie zjawiali si take przedstawiciele chopów. Wynikao to z tego, e górale zawsze mieli wiksz niezaleno w stosunku do panów, skoro mieszkali w trudno dostpnych górach i zajmowali si pasterstwem, mylistwem i gospodark len.
Chocia przedstawiciele Kocioa mieli pewien specjalny autorytet, to jednak ich znaczenie polityczne byo mniejsze od trzech innych stanów. W pónym redniowieczu toczya si przewanie walka midzy wielkimi panami a rycerstwem, które mogo jednak szuka oparcia albo u przedstawicieli Kocioa, albo nawet u przedstawicieli miast. Ogólna tendencja sza w tym kierunku, aby ogranicza wadz wielkich panów na rzecz wadzy pastwowej reprezentowanej przez ksicia. Chocia ksi nie zawsze i nie w kadym kraju popiera t zasadnicz tendencj.
PIERWSZE POCZENIE Z CZECHAMI I WGRAMI
Jak ju wyej wspomnielimy, istniaa dno do jednoczenia maych organizmów pastwowych w wiksze. W tym przecie czasie nastpia unia polsko-litewska oraz unia skandynawska. W rejonie naddunajskim Czechy, Wgry i Austria byy niejako predysponowane do utworzenia wielkiego pastwa, co w zwizku ze zjawieniem si Turków osmaskich narzucao si tym, którzy patrzyli na sprawy pastwowe z szerszego punktu widzenia. Zreszt i ksita austriaccy musieli ju w tym czasie walczy z Turkami, którzy po zajciu Boni dochodzili do Karyntii i Krainy. Jak unia polsko-litewska wynikna bezporednio z istnienia niebezpieczestwa krzyackiego, a unia skandynawska zwracaa si przeciw potdze Hanzy, tak niebezpieczestwo tureckie skaniao do zwizania si tych trzech pastw naddunajskich w jeden organizm polityczny. Ale nie bya to sprawa prosta, zbyt wiele partykularnych interesów stao temu na przeszkodzie. Obrona bowiem przed niebezpieczestwem zewntrznym nie bya jedynym motywem tworzenia wielkich pastw. Take interesy gospodarcze rozwijajcych si miast, denia do szerszego rozwinicia handlu skaniay do jednoczenia pastw. Wystarczy zreszt przypomnie, e przed uni z Litw królestwo polskie zwizao si uni z królestwem wgierskim. Podobnie i te wszystkie ukady rodzinne, w których brali udzia Habsburgowie, prowadziy do rozmaitych kombinacji midzypastwowych. Ale co charakterystyczne, chocia
40
same austriackie posiadoci nie byy zjednoczone w rku jednego ksicia, to jednak traktowano je jako dziedzictwo, które w myl zawieranych ukadów dynastycznych miao si poczy z inn jednostk pastwow. Ju z tego samego wida, e te pakty nie leay w interesie osobistym poszczególnych wadców, ale w interesie dynastycznym, co w rzeczywistoci oznaczao interes pastwowy, a w czym wanie zaznaczy si wpyw stanów na polityk wadców. Stany wtedy reprezentoway to, co si póniej nazywao racj stanu, czyli interesem pastwowym. Ale te poprzez przedstawicielstwo stanów przebijao poczucie pewnej jednoci nie tyle pastwowej, co narodowej. Dalsze losy zwizku czesko-wgier-sko-austriackiego bd tego dowodem, chocia samo poczucie odrbnoci narodowociowej ustpowao wówczas poczuciu zwizku terytorialnego. Jest to najbardziej charakterystyczna cecha spoeczestwa feudalnego zorganizowanego wedle przynalenoci terytorialnej. Wszyscy, nie tylko poddani chopi, byli w pewnym sensie „przywizani do ziemi", chocia czym wyszy stopie hierarchii spoecznej, tym zwizek ten by luniejszy, jakkolwiek nigdy nie zrywa si w zupenoci.
Ujawnio si to wyranie za panowania Albrechta V jako ksicia austriackiego od 1411 r., a od 1438 r. jako cesarza Albrechta II. Wanie kiedy Albrecht obejmowa rzdy jako wadca Austrii, dokonaa si unia czesko-wgierska. Syn bowiem cesarza Karola IV, Zygmunt, oeni si z dziedziczk królestwa wgierskiego Mari - siostr Jadwigi, królowej Polski — po mierci jej ojca Ludwika Wielkiego, króla polskiego i wgierskiego. Jadwiga, jak wiemy, nie odziedziczya korony wgierskiej, natomiast Zygmunt jako m Marii obj tron wgierski majc po ojcu równoczenie królestwo czeskie, jak i cesarsk koron niemieck. W ten sposób Austria znalaza si midzy dwoma zjednoczonymi uni personaln królestwami, wobec czego Albrecht V oeni si z córk Zygmunta Luksemburczyka Elbiet, bo to dawao nadziej na spadek po Luksemburgach albo przynajmniej uczestnictwo w nim. Zreszt Zygmunt zagroony w swoim panowaniu zarówno w Czechach, gdzie walczy z husytami. jak i na Wgrzech, gdzie odnoszono si niechtnie do niemieckiej dynastii, szuka w zwizku rodzinnym z Habsburgiem drogi do przymierza z Austri. Zatem nie tyle maestwo, co potrzeba sprzymierzeca leaa u podstaw tego obustronnego zwizku politycznego, a maestwo byo niejako przypiecztowaniem paktu politycznego.
Kiedy w 1437 r. umar Zygmunt, Albrecht sta si formalnie dziedzicem obu oprónionych tronów. Ale co innego prawo formalne, a faktyczna sia do egzekwowania tego tytuu prawnego. Zreszt stosunek si tych trzech pastw by niejako sprzeczny z ukadami rodzinnymi. Gdyby na skutek mierci wadcy austriackiego Austria miaa przypa Wgrom i Czechom, to sprawa byaby prostsza, bo wtedy prawo króla wgierskiego i czeskiego byoby egzekwowane przez pastwa silniejsze na sabszym. Teraz do maej Austrii miay by przyczone dwa pastwa nieporównanie silniejsze.
Tote Albrecht obejmujc tron wgierski musia poczyni niemae ustpstwa na rzecz panów wgierskich — to samo znamy z dziejów Polski, kiedy Ludwik Wgierski poprzez przywileje koszyckie otworzy
41
sobie drog do nalenej mu prawnie korony polskiej. Istotnie zobowiza si Albrecht do do podobnych koncesji dla samodzielnoci wgierskiej. Zatem odtd królowi nie wolno byo zawiera maestwa ani ukadów rodzinnych bez zezwolenia rady panów wgierskich, podobnie musia uzyska ich zgod, nim by przyj koron cesarsk. Wgrzy zastrzegli si, e nie bd mogli by zmuszeni do prowadzenia wojny poza granicami swego pastwa, wreszcie cay szereg postanowie w dziedzinie podatkowej ogranicza wadz króla. Niemniej Wgrzy oddali wadz Albrechtowi, poniewa czuli si zagroeni przez Turków, a w przymierzu z wadc Austrii, Czech, a w przyszoci i Niemiec widzieli zabezpieczenie od groby najazdu tureckiego. Patrzc na sytuacj ówczesn, mona powiedzie, e poczenie Wgier z Austri leao znacznie bardziej w interesie wgierskim ni austriackim, ale formalnie decydowaa wola ksicia, a dla niego by to przybytek siy i znaczenia.
Trudniejsza, bya sprawa objcia przez Albrechta dziedzictwa czeskiego. Wprawdzie ukady rodzinne miay tam peny walor, poniewa w poprzednich ukadach midzy wadcami austriackimi a królami czeskimi uznawano prawo dziedziczenia po linii eskiej, co na Wgrzech mona byo kwestionowa, to jednak sytuacja polityczna bya w Czechach inna. Wadza Zygmunta Luksemburskiego bya saba i nie uznawana przez cz husytów. Tote po jego mierci bardziej radykalni husyci nie chcieli uzna prawa Albrechta do tronu czeskiego wychodzc z zaoenia, e oni tych ukadów dynastycznych nie zawierali. Ksi austriacki by dla nich zarówno ze wzgldów narodowych, jak spoecznych i religijnych niechtnie widziany. Ruch husycki mia bowiem charakter zarówno narodowy czeski, a wic zwrócony przeciw ywioowi niemieckiemu, jak spoeczny, bo reprezentowa warstwy nisze, a religijna jego strona, która wspóczenie wydawaa si najistotniejsza, w gruncie rzeczy wyraaa wanie te spoeczno-narodowe tendencje. Albrecht reprezentowa prawowierny katolicyzm i niemiecko, nie mówic o spoecznym charakterze tego dynasty. W rezultacie Albrecht obj koron w Czechach przy poparciu umiarkowanych, to znaczy spoecznie bardziej na prawo stojcych husytów; oczywicie popieraa go hierarchia katolicka i niemiecka cz ludnoci Korony w. Wacawa, tzn. Czech, Moraw i lska. Na przyszo tak miao pozosta, pomimo e panowanie Albrechta trwao tylko rok. Ale te podobnie jak na Wgrzech musia nowy król poczyni ustpstwa na rzecz czynnika spoecznego i interesów krajowych. Musia wic uzna tolerancj dla husytów oraz nada szereg przywilejów ograniczajcych jego wadz; musia obieca, e Czechy nie bd rzdzone odrbnie od Moraw. danie, aby Austri w ogóle przyczy do królestwa czeskiego, Albrecht odrzuci, bo to pozbawioby go samodzielnoci wobec stanów czesko-morawskich.
I znowu istnieje analogia midzy pocztkami unii polsko-litewskiej, gdzie zrazu Jagieo zgodzi si na inkorporacj Litwy do Polski, ale wkrótce potrafi unikn realizacji tego polskiego postulatu. Jagiellonowie nie dopucili do tego, aby sta si w zupenoci zalenymi od
42
panów polskich, których skutecznie mogli szachowa si Litwy, gdzie ich pozycja dynastyczna bya o wiele potniejsza.
Po objciu tronu przez Albrechta radykalne ywioy husyckie nie zrezygnoway z opozycji i szukay oparcia przeciw Habsburgowi w Polsce, zapraszajc Kazimierza Jagielloczyka do objcia korony czeskiej. Kiedy jednak dosza wiadomo, e i Wgrzy równie weszli w ukady z królem polskim, Czesi zniechcili si do tej koncepcji, obawiajc si, e w unii z Wgrami i Polsk znajd si w pooeniu zalenym. Ale i dla Niemiec perspektywa unii polsko-czeskiej wydawaa si grona, wobec czego Albrecht uzyska poparcie ksit niemieckich, którzy nie tylko przysali mu posiki, ale wybrali go na cesarza, a zatem przynajmniej formalnie oddali mu do dyspozycji ca si niemieck. Na lsku zjawia si wyprawa polskiego królewicza Kazimierza, ale musiaa cofn si przed zbierajcymi si wojskami Albrechta, zwaszcza e husyci nie pospieszyli Polakom z pomoc. Rycha mier Albrechta nastpia w momencie, kiedy adna z wielkich spraw jego pastwa nie zostaa faktycznie zaatwiona. Prawie jednak wszystkie znalazy korzystny rezultat dla Habsburgów, a niezmiernie doniosy dla dziejów Europy rodkowej, Habsburgowie uzyskali bowiem zarówno panowanie na Wgrzech, jak i w Czechach. Równoczenie w Niemczech polityka nowego wadcy zasadzaa si na popieraniu miast przeciw wielkim feudaom. Byo to znowu zgodne z ogóln tendencj przynajmniej w tych krajach, gdzie potn pozycj gospodarcz i polityczn zdobyy sobie miasta. W ich interesie leaa silna wadza centralna, mogca utrzyma pokój wewntrzny, naruszany bezustannie przez prywatne wojny ksit feudalnych, i pokój zewntrzny, który w rejonie Austrii i Wgier zagroony by bezporednio przez rosnc potg tureck.
ODPADNICIE WGIER I CZECH
Albrecht umierajc nie pozostawi po sobie mskiego potomka, ale ona jego miaa wkrótce go urodzi. Nadano mu imi Wadysawa i przezwano Pogrobowcem. Opiek nad tym dziedzicem pozostawi Albrecht testamentarnie najstarszemu z rodziny Habsburgów, ksiciu Fryderykowi Styryjskiemu, co zaaproboway stany austriackie. Jednake nie widziay one interesu w czeniu Austrii z Wgrami, które byy szczególnie naraone na najazd turecki. Tymczasem za regent Fryderyk wybra si do Woch, aby si tam koronowa na cesarza. Jako Fryderyk III (1440 — 1493) by ostatnim cesarzem koronowanym w Rzymie; jego nastpcy zrezygnowali z tej formalnoci, która bya trudna do zrealizowania wobec potgi miast woskich, nie chccych uznawa panowania wadców niemieckich. Kiedy Fryderyk III wróci do Austrii, stan wobec opozycji stanów, których przywódc sta si mieszczanin Eytzing; jako zarzdca skarbu Albrechta w Austrii dorobi si znacznego majtku, a teraz pragn odegra wielk rol polityczn. On te w imieniu stanów domaga si oddania Pogrobowca im pod opiek, to samo zreszt danie
43
wysuwali panowie czescy, a take wgierscy. Oczywicie Fryderyk chopca nie wyda, bo w jego imieniu przecie roci sobie prawo do rzdzenia nie tylko w krajach austriackich, ale w Czechach i na Wgrzech. Albrecht umierajc wyda wprawdzie postanowienie, aby utworzono rad regencyjn zoon zarówno z królowej wdowy Elbiety, jak i przedsta-
Cymbarka, ksiniczka mazowiecka, ona ks. Ernesta, matka Fryderyka III
wicieli jego królestw i krajów. Na miejsce rezydencji nieletniego króla wyznaczy Preszburg (dzi Bratysaw)', jako miasto lece na styku trzech jego królestw. Oczywicie jednak zrealizowa jego testamentu w tym wzgldzie nie mona byo, skoro za wiele interesów sprzecznych reprezentowali ludzie kierujcy polityk tych pastw. Na Wgrzech powstaa myl, aby oeni wdow Elbiet z Wadysawem Jagielloczy-kiem, dziecko z tego maestwa objoby koron wgiersk i polsk, a syn Albrechta pozostaby dziedzicem Austrii i Czech. Ale Elbieta mylc tylko o zabezpieczeniu swego jedynaka odrzucia t propozycj. Udao si jej te podstpem uzyska insygnia królewskie i doprowadzi do koronacji Wadysawa ju w maju 1440 r., kiedy mia dopiero trzy miesice. Niewiele to pomogo, poniewa tymczasem zdoa si Wadysaw Jagielloczyk koronowa w Budzie, przy czym z braku korony zdjto t, która zdobia statu w. Stefana, patrona Wgier. Uzna t koronacj nawet biskup z Ostrzyhomia (Gra), który poprzednio
44
koronowa Pogrobowca. Tymczasem jednak nastpi grony najazd turecki, przestano si zbytnio interesowa obu nieletnimi pretendentami i oddano wadz Hunyadiemu jako wodzowi. Wkrótce jednak zapado rozstrzygnicie, kiedy w nieszczliwej wyprawie Wadysaw Jagielloczyk zgin pod Warn. W takiej sytuacji Wgrzy, zagroeni w swojej niepodlegoci przez Turków, uznali królem Wadysawa Pogrobowca, aby t drog zdoby sobie sprzymierzeców. Ostatecznie dopiero po mierci Hunyadiego w 1456 r. obj Wadysaw Pogrobowicrzeczywiste panowanie na Wgrzech, ale zmar ju w 1457 r., co znowu na z gór pó wieku odsuno spraw unii austriacko-wgierskiej.
Zwizek Austrii z Czechami te ulega w tym czasie cigym zmianom. Czesi domagali si od cesarza Fryderyka wydania im Wadysawa Pogrobowca, potem nawet proponowali Fryderykowi objcie korony czeskiej. Na to jednak cesarz si nie zgodzi. Ostatecznie musia uzna wadz Jerzego z Podiebradu, przywódcy narodowej partii czeskiej, który ju przedtem walczy skutecznie o panowanie. Wtedy te koronowano Pogrobowca, ale jako wybranego króla, a nie na podstawie prawa dziedziczenia; Jerzy z Podiebradu by wic regentem, a jako husyta zapewni sobie poparcie stronnictwa narodowego, niemniej skoro rzdzi w imieniu katolickiego króla, tym samym zapanowa pokój religijny w królestwie. Sytuacja ta trwaa jednak tylko par lat. Po mierci Wadysawa Pogrobowca odnowia si sprawa nastpstwa na tronie czeskim.
Nagrobek Fryderyka III w katedrze w. Stefana w Wiedniu wykonany przez Mikoaja z Leidy
45
Cesarz Fryderyk III, najstarszy w danej chwili z rodziny habsburskiej, dy do tego, aby w pierwszym rzdzie doprowadzi do jednoci w rodzinie i jednoci w krajach dziedzicznych jego domu. Nie przychodzio to atwo. Niema rol bowiem w tych zatargach odgryway stany, które miay midzy sob sprzeczne interesy. Poszczególni ksita zyskiwali w ten sposób poparcie czynnika spoecznego zalenie od tego, z czyimi interesami ich denia byy zgodne. Zasadniczo zwalczay si dwie gówne tendencje. Z jednej strony dziaay partykularne interesy poszczególnych krajów, które widziay wycznie swoje bezporednie korzyci, a wic dbay o to, aby dochody, które wpacay do kasy ksicia, jako reprezentanta wadzy pastwowej, byy wydawane na cele bezporednio zwizane z danym krajem; z drugiej tendencja, dca do zjednoczenia wikszych obszarów dla obrony przed niebezpieczestwem zewntrznym i zapewnieniem spokoju wewntrznego cigle naruszanego zarówno przez bandy zwyczajnych rabusiów, jak przez niewiele si od nich rónicych rycerzy mniejszych czy wikszych, którzy prowadzc midzy sob graniczne spory czy dobijajc si swoich pretensji dziedziczenia prowadzili niejako prywatne wojny niszczce kraj.
W tak skomplikowanych stosunkach dynastycznych doszo do wydania córki ju nieyjcego cesarza Albrechta II Elbiety za króla polskiego Kazimierza Jagielloczyka. Zwana Elbiet Rakuszank bya jedn z najwybitniejszych królowych polskich. Wraz z ni zjawili si na dworze polskim ludzie zwizani z humanizmem. Dbajc w pierwszym rzdzie o interes dynastii potrafia swoim synom zabezpieczy korony królewskie, tote przesza do historii jako „matka królów".
NAJAZDY TURECKIE
Niebezpieczestwo zewntrzne istniao w zasadzie stale w tych czasach od momentu, kiedy Turcy osmascy utworzyli na gruzach cesarstwa bizantyskiego swoj wielk zaborcz potg. Ju w 1453 r. wraz z upadkiem Konstantynopola znikn ostatni lad Cesarstwa Wschodnio-rzymskiego. Ale nawet przedtem ich upiecze wyprawy pustoszyy nie tylko brzegi Adriatyku, gdzie posiadoci habsburskie si umacniay przez nabycie Rijeki (Fiume), wanego portu, ale take i prowincje lece w gbi ldu. Wystarczy wspomnie, e w latach 1473, 1476, 1478, 1480 i 1483 Turcy docierali do Karyntii i Krainy. upieczy najazd z 1476 r. skoni chopów karynckich do wystawienia wasnych oddziaów, które jednak zostay rozgromione. Rycerze przed najazdami chronili si do swoich warownych zamków zostawiajc ludno poddan na up najedcy. Pokazao si, e w otwartym polu ani oddziay chopskie, ani rycerstwo nie moe oprze si wojskom sutaskim. Jedynie oddziay najemne dobrze wyszkolone i nowoczenie uzbrojone mogy im stawi czoa. Zatem choby ta sama potrzeba wojenna przechylaa i w stosunkach wewntrznopolitycznych szal na rzecz silnej, a przede wszystkim zasobnej wadzy. Lenno-feudalne redniowiecze miao si wic ku kocowi, wzmacniaa si wadza i rola ksicia.
46
WCZENIE TYROLU DO AUSTRII
Niemniej wanie wtedy, kiedy Fryderyk III potrafi wzmocni swoj wadze w krajach austriackich i we wasnej rodzinie, trwaa w Tyrolu walka midzy jego ksiciem Zygmuntem a biskupem Brixen; by nim wtedy wybitny scholastyk w dziedzinie naukowej zapowiadajcy nadejcie nowych czasów, Mikoaj z Kuzy. Tak wic spór midzy wadz
wieck a duchown tak charakterystyczny dla redniowiecza na t stosunkowo ma skal ody w caej peni. Ksi napad na biskupa, uwizi go i zmusi do zrzeczenia si swych pretensji, ale po wyjciu z niewoli biskup wznowi swe dania i otrzyma poparcie od papiea Piusa II — sawnego humanisty Eneasza Silviusza Piccolomini — który oboy Tyrol interdyktem, co jednak, rzecz bardzo dla tych czasów znamienna, nie wywoao zbytniego wraenia, bo nawet duchowiestwo nie zastosowao si do woli papiea. Zreszt wkrótce mier papiea i biskupa pooya kres tej walce wewntrznej. Trzeba jeszcze doda, e Tyrol by wówczas dziki ywej wymianie handlowej midzy Niemcami a Wochami krajem bardzo zasobnym, a w miastach kwity rzemiosa przynoszce mu wielkie bogactwa. Ksi Zygmunt korzysta jednak z tych dochodów w sposób zgoa lekkomylny; ostatecznie cay kraj
47
zastawi ksiciu bawarskiemu i grozio wczenie Tyrolu do ssiedniej Bawarii. Nie stao si tak jednak jeszcze z innego powodu. Zygmunt walczc z papieem narazi si na koalicje Szwajcarów i Bawarów, których dyplomacja papieska skonia do walki przeciw Tyrolowi. Szwajcarzy odnieli szereg zwycistw, w których wyniku Habsburgowie stracili panowanie nad tym górskim krajem. Tote wkrótce w walkach, jakie Habsburgowie zaczli prowadzi z ssiadujcym ze Szwajcari potnym wadc Burgundii Karolem miaym, Szwajcarzy stanli po stronie Habsburgów. Tymczasem cesarz Fryderyk III zarczy swego syna Maksymiliana z córk i dziedziczk Burgundii Mari i sprawa potoczya si inaczej. Po mierci Karola w bitwie z Szwajcarami pod Nancy po dziedzictwo po nim zgosi si Maksymilian i musia, poczynajc od 1477 r., o te ogromne posiadoci rozpocz wojny z królem francuskim. W ten sposób Habsburgowie stali si jedn z wielkich potg europejskich, której interesy dynastyczne wizay ich zarówno z Europ Zachodni, jak i Wschodni. W tej sytuacji los Tyrolu sta si dla dynastii tym waniejszy, e by to kraj, który niejako wiza posiadoci Habsburgów na wschodzie z krajami na zachodzie. Maksymilian w 1486 r. zosta wybrany na króla rzymskiego, a wic w przyszoci mia zosta cesarzem. W 1490 r. zmusi ksicia Zygmunta do zrzeczenia si Tyrolu na swoj korzy.
WALKI FRYDERYKA III O KORON WGIERSK
W tym samym roku, 1490, stana przed domem habsburskim sprawa dziedzictwa na Wgrzech, zmar bowiem król wgierski Maciej Korwin. Po mierci Wadysawa Pogrobowca ogoszono na Wgrzech królem !5-letniego Macieja Korwina, syna Jana Hunyadiego; koronacja jednak nie moga si odby, poniewa cesarz Fryderyk III zatrzyma u siebie insygnia koronacyjne, to jest synn koron w. Stefana, któr poprzednio koronowa swego podopiecznego Wadysawa Pogrobowca. Ostatecznie Fryderyk odda za powan sum po 6 latach t koron, ale równoczenie zawar pakt, wedle którego w razie bezpotomnej mierci Macieja Korwina królem miaby zosta syn Fryderyka III. W ten sposób Habsburg uzna fakt i konieczno oddzielenia Wgier od Austrii, zwaszcza e Maciej Korwin skutecznie opiera si przed najazdem Turków wtedy, kiedy Fryderyk z najazdami tureckimi, jak wyej mówilimy, nie móg si upora. Niemniej ten akt otwiera moliwoci ponownej unii, która by moga si zrealizowa w razie zmiany ukadu si midzy obu pastwami. W chwili mierci Macieja dziedzictwo habsburskie byo w rku potnego wadcy Maksymiliana, który by nie tylko kandydatem do tronu cesarskiego, ale w rkach swych jednoczy obok ziem austriackich take dziedzictwo burgundzkie.
Na razie jednak stosunek sil przechyla si wyranie na korzy Wgier, które w newnej chwili zdobyy nie tylko cz królestwa czeskiego zajmujc lsk i Morawy, ale nawet w 1485 r. wojska Macieja
48
Korwina zajy Wiede, który w jego wadzy pozosta przez pi lat, to jest do jego mierci. Dopiero póniej sytuacja ulega zmianie. Tron czeski obj ju wczeniej królewicz polski Wadysaw (1471). Po mierci Macieja Wgrzy jednak nie chcieli uzna praw Maksymiliana do korony wgierskiej, jako e woleli nie uznawa monarchii dziedzicznej; obieralna dawaa stanom wgierskim wicej samodzielnoci. Maciej nie mia legalnego potomka, zatem przeciw Maksymilianowi wybrano królem Wadysawa Jagielloczyka, króla Czech. Wyprawa Maksymiliana po koron wgiersk nie powioda si, ale zostaa zakoczona kompromisem. Uoono si, e Wadysaw pozostanie królem wgierskim, ale w razie jego mierci bez pozostawienia mskiego potomka i Czechy, i Wgry przypadn Austrii. Tak brzmiay warunki pokoju w Preszburgu w 1491 r.
W dwa lata póniej zmar cesarz Fryderyk III uchodzcy za ostatniego cesarza redniowiecznego. Nie by czowiekiem pod adnym wzgldem wybitnym, ale y bardzo dugo. Panowa 58 lat jako ksi austriacki, 53 jako król niemiecki, a 41 jako cesarz. Wierzy gboko w swoje i swego pastwa posannictwo, stale krelc pi samogosek AEIOU wplatajc je nawet, kiedy kad swój podpis. Odczytywa je jako: „Austriae est imperare Universo" albo po niemiecku „Alles Erdreich ist Osterreich unterthan", bd kiedy indziej: „Austria erif in orbe ultima" — zawsze w tym samym sensie, przepowiadajcym panowanie Austrii nad caym wiatem.
PANOWANIE MAKSYMILIANA I
Panowanie jego syna i nastpcy, Maksymiliana (1486-1519), miao w pewnym sensie zbliy dom austriacki do tego ideau. Razem z on dziedziczy ogromne kraje nalece do Karola miaego, ostatniego ksicia burgundzkiego, jego syn Filip oeni si z ksiniczk hiszpask Joann, a jako syn Marii, dziedziczki Niderlandów po Karolu miaym, by tam uwaany za wadc rodzimego. Po wyganiciu dynastii hiszpaskiej na Filipa przeszo dziedzictwo zarówno burgundz-kie, tzn. Niderlandy, jak i hiszpaskie. Ale wanie te nabytki musiay doprowadzi do trwaej wrogoci Francji. Zarówno Maksymilian, jak i królowie francuscy starali si o zdobycie wpywów we Woszech, zrazu przewag uzyskali tam Francuzi, którzy potrafili opanowa Mediolan, moe najbogatsze miasto ówczesnej Europy. Wprawdzie po rychej mierci Marii, ks. burgundzkiej, oeni si Maksymilian z ks. Sforz z rodziny panujcej w Mediolanie, niemniej Francja w tej walce okazaa si potniejsza. Wynikao to z faktu, e w tym czasie potga ekonomiczna Europy przenosi si na Zachód, ocean otwiera drogi dalekiego handlu, a Morze ródziemne staje si morzem wewntrznym jak Batyk, gdzie równie nastpuje upadek handlowej Hanzy. Szwajcaria w tej walce odegraa rol do istotn. Od chwili kiedy wojsko najemne, piechota najemna, zdobywa wanie przewag
49
nad rycerstwem, Szwajcaria dostarcza kontyngentu najlepszych najemników. Su oni u tych ksit, którzy mog im najwicej paci. Ale formalnie Szwajcaria jeszcze naleaa do Niemiec, a wic podlegaa cesarzowi jako wadcy Rzeszy. Cesarz mógby wic zabroni w Szwajcarii werbunku. Wywouje to cige walki Szwajcarów przeciw zwierzchnoci Habsburgów, którzy w Szwajcarii mieli swoje dawne posiadoci feudal-
dhi.ms .;\h\n!i> Pius Fdrx AuimfUis
Maksymilian I. drzeworyt A. Diirera z 1519 r.
ne. Wprawdzie stracili je oni ju w poprzednich wiekach, ale jako wadcy niemieccy mogli sobie roci pretensje do zwierzchnictwa nad tym górskim, trudno dostpnym krajem, który w dodatku by rezerwuarem najlepszych onierzy w Europie Zachodniej i rodkowej. Z tego te powodu Francja popieraa denia Szwajcarów do zupenej niezalenoci. Ostatecznie pokój, jaki uzyskali Szwajcarzy w Bazylei w 1499 r., przyznawa im formaln niezaleno, któr zreszt faktycznie posiadali ju od. koca XIII w.
Walki ze Szwajcari zwizane s w wysokim stopniu z wysikami Maksymiliana do przeprowadzenia reform w Rzeszy. Gównym zagadnieniem byo wprowadzenie tam wadzy na tyle silnej, aby uchronia kraje niemieckie od plagi wojen feudalnych. Do tego potrzeba byo silnych wojsk cesarskich, czego naturalnie ani panowie feudalni, ani miasta sobie nie yczyy. Nie dao si bowiem tam tak, jak poprzednio we Francji, doprowadzi do cisego sojuszu midzy miastami a wadz
50
króla przeciw panom feudalnym. Miasta byy w tej czci Europy za sabe, a panowie silniejsi. Niemniej Maksymilian dy uparcie do przeobraenia ustroju Rzeszy. W 1495 r. na sejmie w Wormacji ogoszono „wieczny pokój krajowy", wedle którego kady, kto bez pozwolenia wadz Rzeszy na wasn rk zaczyna wojn, stawa si wrogiem caego pastwa. Utworzono sd Rzeszy (Reichskammergericht). którego asesorów wybiera miay stany, przewodniczcego mianowa cesarz. Podobnie ustanowiono niejako rzd Rzeszy: Rad Pastwa, zoon z 17 czonków wybieranych przez stany, a przewodniczcego Rady wyznacza cesarz. Dla utrzymania tych instytucji naoono powszechny podatek. Caa ta reforma pozostaa jednak na papierze, niemniej miaa pewien wpyw wanie na stosunki w krajach dziedzicznych cesarza, to znaczy w Austrii.
WALKI SPOECZNE I PRÓBY REFORM
Ziemie austriackie znalazy si w tym czasie w ogniu ostrej walki klasowej. Porzdek feudalny oparty na staych czynszach stawa si przestarzay. Wraz z napywem zota i towarów zza oceanu ceny szy w gór, warto wic ustalonych czynszów spadaa. Panowie feudalni musieli zatem szuka nowych dochodów. Korzystali wic z przewagi, jak mieli nad chopami, i podwyszali im daniny i czynsze. Prowadzio to do oporu i coraz gwatowniejszych i krwawszych buntów. Palono siedziby rycerskie, a warowne zamki nie mogy stawia oporu wobec wojsk najemnych uzbrojonych w bro paln. Trzeba wic byo zreorganizowa cay aparat pastwowy i dostosowa do wymaga nowych czasów. Wanie panowanie Maksymiliana w krajach dziedzicznych, zarówno na wschodzie, jak i na zachodzie, to okres wysików reformatorskich. Urzdzenia pastwowe, z którymi si zetkn Maksymilian w swoich posiadociach burgundzkich, czciowo daway si zastosowa w jego posiadociach wschodnich. Utworzono w pierwszym rzdzie organizacj skarbow, powstaa jedna dla caego pastwa austriackiego Izba Nadworna (Hofkammer) oraz Rada Dworska dla spraw politycznych i sdowych. Starano si te ujednolici prawodawstwo i zaplanowano kodeks prawa karnego. Wszystko to byo dopiero w zalku, niemniej wskazywao drog do stworzenia nowoczesnego aparatu biurokratycznego, który musia zastpi rozkadajcy si system zarzdu pastwowego opartego na feudalizmie. W 1518 r. w Innsbrucku, który jako lecy w rodku posiadoci dziedzicznych bywa najczciej wówczas stolic Maksymiliana, zebrali si przedstawiciele wszystkich krajów austriackich wysani przez stany krajowe. Wprawdzie cesarz natrafi na opór przeciw swoim planom, niemniej jednak prawie wszystko, czego dokona Maksymilian, byo jakby zacztkiem, zadatkiem na przyszo. By to czowiek typowy dla epoki Odrodzenia, wszechstronny, zajmujcy si zarówno wojnami, wielkimi planami politycznymi, jak popieraniem sztuk. Dopiero przyszo miaa okaza, co z tej wielorakiej
51
dziaalnoci ostao si i posuyo jako podstawa do dalszego rozwoju jego pastwa. W kadym razie Maksymilian rozumia doskonale, e nie tylko si wojskow, ale take zdobywaniem sobie opinii dokonuje si wielkich dzie historycznych. Dziaa wic i jako wódz, czsto bra bezporedni udzia w walkach, ale take jako dyplomata. Bodaj najbardziej skuteczne byy jego wysiki w stosunku do Jagiellonów, którzy wtedy w osobie Wadysawa, syna Kazimierza Jagielloczyka, posiadali koron czesk i wgiersk. Na zjedzie ksit w Wiedniu w 1515 r. doszo do ukadu rodzinnego: wnuk Maksymiliana zarczy si z córk Wadysawa, a syn Wadysawa z wnuczk Maksymiliana. W razie braku mskiego potomstwa czy w królestwie czesko-wgierskim, czy w pastwie austriackim dziedziczyli najblisi krewni drugiej dynastii.
PODZIA POSIADOCI HABSBURGÓW
Po mierci Maksymiliana w r. 1519 wybrany zosta cesarzem jego wnuk Karol (1519—1556), dziedzic zarówno posiadoci hiszpaskich, jak austriackich. Byo jasne, e tak rozlege dziedzictwo nie da si w jednym rku utrzyma. Za wiele rozbienych interesów dzielio poszczególne kraje wchodzce w skad tego imperium, w którego obszarach „soce nie zachodzio", jako e Hiszpania posiadaa ju wtedy posiadoci w Ameryce. Zreszt wadza cesarska musiaa tak czy inaczej walczy z partykularnymi interesami wadców niemieckich, a we wasnych pastwach z opozycj magnack. Tote w r. 1521 w ukadzie w Wormacji, potwierdzonym w nastpnym roku w Brukseli, Habsburgowie podzielili swoje dziedzictwo. Brat Karola, Ferdynand, otrzyma kraje wschodnie, a wicaustriackie, czciowo niemieckie, a przede wszystkim zapowiadajce si dziedzictwo po czesko-wgierskich Jagiellonach. Ju bowiem maestwo Ferdynanda z Ann Jagiellonk postanowione w ukadzie wiedeskim 1515 r. doszo w 1521 r. do skutku. W 1526 r. po mierci Ludwika, króla czeskiego i wgierskiego, w bitwie pod Mohaczem, Habsburgowie z linii modszej obejmowali ostatecznie na blisko czterysta lat panowanie nad Czechami i Wgrami.
W tym miejscu trzeba zauway, e ta niezwyka kariera dynastyczna Habsburgów bynajmniej nie wynikaa tylko z tradycji tego rodu, zakorzenionych od czasów redniowiecza, od czasów Rudolfa Zaoyciela. Bya skutkiem w pierwszym rzdzie caego spoecznego rozwoju krajów, które dostay si na pocztku XVI w. pod ich panowanie, a wicduej poudniowej czci Europy rodkowo-Wschodniej. Ju bowiem od XIII wieku ten rejon Europy przechodzi bardzo istotne przeobraenia gospodarczo-spoeczne. Ogólnie mona powiedzie, e sabnie rola wsi, a wzmaga si stopniowo coraz bardziej rola miast.
MIASTA I DROGI HANDLOWE
ycie miejskie w okresie pónego redniowiecza przedstawia zgoa inny obraz ni osad wiejskich. Jest to okres, w którym rozwijaj si
52
przede wszystkim jednak miasta mae. Wieki XIII, XIV i XV to czasy, w których prawa miejskie uzyskuje dua liczba osiedli, bynajmniej nie zakadanych od razu planowo, ale przez organiczny rozwój osigajcych takie rozmiary i siy ekonomiczne, e mog zdoby sobie prawa i przywileje miejskie, a co najwaniejsze mog otoczy si murami. Dopiero to stawao si istotn podstaw do osignicia rzeczywistego bezpieczestwa, a wic faktycznej niezalenoci. W wyniku istniejcych warunków, miasta te byy zabudowywane bardzo gsto, szo o to, aby na najmniejszej nadajcej si do skutecznej obrony przed niebezpieczestwem zewntrznym przestrzeni moga zamieszka moliwie liczna ludno, albowiem dziki temu istniay optymalne warunki obronne. Zatem domy budowano stosunkowo wskie, ale wysokie, ulice bardzo ciasne, z czego wynikay niekorzystne warunki sanitarne. W efekcie miasta czsto staway si ofiar zarazy, a take jeszcze groniejszej klski, jak byy poary. Pod wzgldem demograficznym, tak jak w póniejszych epokach, miasta byy sabe, chocia przez cay okres redniowieczny na ogó mona obserwowa wzrost liczby zamieszkujcej je ludnoci. Brak przyrostu naturalnego, a nawet stwierdzony jego ubytek, wyrównywany by z nawizk przez migracj wewntrzn. Ludno wiejska zwaszcza w XIV i XV w. para do miast ze wzgldu choby na pogarszajcy si stan ekonomiczny ówczesnej wsi. wiadcz o tym zakazy ksice, które staray si utrudni t ucieczk najdzielniejszych elementów wiejskich do miast. Czy zarzdzenia króla Rudolfa I z 1276 r., czy Fryderyka III z 1445 r. (wydane w Styrii), cho bezskuteczne, s dowodem jak si ksztatowa naturalny ruch ludnoci. wiadczy te moe o tym fakt, e wanie wsie najbliej pooone miast wyludniay si najbardziej. Wtedy te miasta austriackie osigny liczb ludnoci, jaka si utrzymaa bez zasadniczych zmian od koca wieków rednich a do pocztków epoki uprzemysowienia na przeomie XVIII i XIX w., a czsto nawet a do poowy XIX w., zalenie od warunków lokalnych.
Rzdy w miastach naleay z reguy do ludzi najbogatszych, byli to wic przewanie kupcy i wielcy rzemielnicy. W okresie a do koca XV w. panowaa w tej dziedzinie uderzajca stabilizacja spoeczna. Tak wic nieraz przez dwiecie, trzysta lat wród rajców miejskich wystpuj te same nazwiska, przewanie wanie od XIII do XV w. Ale ju w drugiej poowie tego wieku zjawiaj si nazwiska nowe, zwizane z ogólnym przewrotem ekonomicznym, który si w tym czasie dokona w Europie. Natomiast stare rody patrycjuszowskie zwizane byy z t ekonomiczn stabilizacj, o jak przecie wanie wszystkie czynniki miejskie si staray, chociaby przez postanowienia ustroju cechowego, który ogranicza wszelk ekspansj ekonomiczn. Nie mogy si wic one dostosowa atwo do nagle zmienionych warunków, jakie przyszy z dewaluacj pienidza i gwatownie rozszerzajcymi si moliwociami handlu nie tylko towarami, ale te pienidzmi. Wtedy przecie powstaj nowe wielkie rody bankierskie, jak choby synni w caej Europie, a take i w Polsce bankierzy z Augsburga Fuggerowie. czy mniej znani Welserowie. Ale te charakterystyczne,
53
e na przykad Wiede tej pewnego rodzaju rewolucji autorytetów patrycjuszowskich nie przeszed. Wiede by pod tym wzgldem bardziej podobny do miast maych i rednich, gdzie stosunki powoli ulegay ogólnemu prdowi zasadniczych przeobrae zwizanych z upadkiem porzdku redniowiecznego we wszystkich dziedzinach ycia.
Jeszcze ustrój redniowieczny w miastach by w penym rozkwicie, a ju zapowiaday si zmiany wynikajce z ostrej walki klasowej, jaka od dugiego czasu toczya si w ramach ustroju cechowego. Wadze cechowe reprezentoway interesy rzemielników bogatszych, którzy starali si o zachowanie istniejcych stosunków, tym bardziej e w ramach cechu uregulowane byo nieomal cae ycie jego czonków. Dbano nie tylko o sprawy wykonywania danego rzemiosa, ale i o ycie prywatne. Cech spenia bowiem te wszystkie funkcje, które potem przejo na siebie pastwo i inne instytucje spoeczne, czy nawet towarzyskie. Wszystko byo uregulowane: ceny, jako i ilo produkowanych towarów. Oczywicie nie wszystkie jednostki mogy si w tej dyscyplinie zmieci. Zreszt cechy dbay o to, aby liczba ich czonków nie zwikszaa si zbytnio, staray si nie dopuci ludzi nie dajcych gwarancji zachowywania tej wspólnoty cechowej. Nacisk przybyszów ze wsi i z dalszych stron zawsze by wielki, zawsze te istniay grupy ludzi niezadowolonych, jako e ci rzemielnicy, którzy zdobyli sobie pozycj cechow i zamono, nieufnie, a nawet wrogo odnosili si do uboszych przybyszów, wród których musiaa si z kolei wytworzy solidarno pokrzywdzonych. Majstrzy traktowali swoich uczniów niejednokrotnie bardzo surowo, wyzyskujc ich prac w nadmiarze. Podobnie czeladnicy z reguy uwaali si za pokrzywdzonych, bo byli rzeczywicie wyzyskiwani przez majstrów; czyli si oni w odrbne zwizki, co prowadzio do ostrych konfliktów, zwaszcza w czasach, kiedy wszelkie autorytety redniowieczne ulegy zachwianiu. W Wiedniu na przykad lata 1418—1439 s w tym wzgldzie szczególnie burzliwe.
Miejsca, gdzie sprzedawano i gdzie mieszkali rzemielnicy rónych specjalnoci, byy przewanie tradycyjnie zwizane z jak czci miasta, a w nazwach ulic do dzi dnia mona si domyli, gdzie poszczególne rzemiosa miay swoje siedziby. Ale daje si w Austrii obserwowa take i inne zjawisko, a mianowicie, e niektóre miasta czy miasteczka byy niejako wyspecjalizowane w pewnych rzemiosach. Wyroby elazne wytwarzane byy przez kowali, noowników, lusarzy w takich miastach jak Steyr, Leoben, Waidhofen czy Ybbs. Obok rzemielników wykwalifikowanych mieszkaa w miastach spora liczebnie grupa suby, robotników niewykwalifikowanych, która te moga w razie konfliktów wewntrznych stanowi ywio popierajcych walk biednych z bogatszymi.
Obok rzemiosa jednak handel by gównym ródem bogactwa miast, tak zreszt, jak i ksit. Pod koniec redniowiecza coraz te w wyszym stopniu wida starania o rozbudow komunikacji. Wprawdzie jeszcze wci szlaki wodne byy gównym rodkiem transportu, ale coraz bardziej rozbudowuj si drogi ldowe. Konstruuje si wanie w tych czasach mosty nawet na najwikszej rzece tego rejonu na Dunaju. W Wiedniu wszystkie trzy odnogi Dunaju otrzymay przejcie w mostach
54
zbudowanych ju w 1439 r. W 1463 r. zbudowano most w Krems, a w r. 1497 w Linzu. Wspominalimy, e Tyrol by wanym przejciem z Niemiec do Woch, wobec tego od dawna dbano tam o drogi ldowe prowadzce przez wysokie przecze. W 1309 r. bogaty mieszczanin z Boen (Bolzano) Kunter wybudowa drog w bardzo trudnym terenie górskim z Boen do Klausen. Oczywicie wszdzie tam nakadano ca i myta przewozowe, których zapiski pozostay do dzi i s znakomitym ródem do badania intensywnoci i rodzaju handlu owych czasów. Tak wic Dunajem przywoono do Wiednia przewanie sól i sukna, a kupcy wiedescy transportowali je dalej na Wgry, z czego gromadzili ogromne jak na owe czasy majtki, korzystajc z prawa skadu. Dlatego te Jan Luksemburczyk jako król Czech stara si t drog handlow przeprowadzi z pominiciem Wiednia, a to przez Brno morawskie wprost na Wgry. Nie powiodo si to jednak, poniewa droga ta bya dusza i mniej wygodna. Z drugiej strony kupcy wiedescy starali si zamkn drogi kupcom obcym, a mianowicie kupcom z Pragi i Wrocawia, dla handlu idcego z pónocy na poudnie przez Wiede i Semmering. Z Wiednia na pónoc i zachód szy transporty wina. Byy to iloci niemae, wystarczy wspomnie, e w 1400 r. przetransportowano z Wiednia do Niemiec Poudniowych okoo 100000 hl. Tote Pasawa postaraa si o prawo skadu na wino, co ogromnie zmniejszyo dochody kupców wiedeskich. Zreszt prawo skadu nadane Wiedniowi w 1221 r. stao si pod koniec redniowiecza niewykonalne. Orodki handlowe przenosiy si bardziej na zachód. Jeli okoo 1400 r. warto handlu Wiednia bya mniej wicej równa handlowi Augsburga, to okoo 1500 r. spada do jednej dwudziestej obrotów augsburskich, co nie znaczy, aby handel Wiednia by w upadku, poniewa zawsze jeszcze by na tyle wysoki, i zapewnia Wiedniowi zamono i rang wanego orodka. W 1515 r. zniesiono prawo skadu w Wiedniu; te znak czasu, widomy dowód, e metody redniowieczne i w dziedzinie handlu stay si ju przestarzae. Niemniej Wiede pozosta nadal wanym centrum tranzytu towarów z zachodu na Wgry, dokd z Niemiec przewoono wyroby sukiennicze i elazne, a z Wgier ju wówczas przychodzio bydo, a take i miso oraz skóry. Handel z Wochami przechodzcy z Niemiec przez kraje austriackie to przede wszystkim sól, len i wena, a z Woch przywoono jedwabie i wino oraz lewan-tyskie wyroby baweniane. Z Tyrolu wywoono zarówno na pónoc, jak i na poudnie mied, natomiast ksita nakadali co wywozowe na srebro, poniewa potrzebowali go do bicia monety, co byo zwizane z coraz bardziej wzmagajc si gospodark pienin. Trzeba jednak ogólnie zauway, e kraje austriackie byy w tym wzgldzie na pewno bardziej zacofane w porównaniu z Niemcami Zachodnimi i Wochami. Objawiao si to midzy innymi w tym, e Wiede nie utrzyma swojego feniga jako monety miernika wartoci w tym rejonie, a przeciwnie, sta si nim dukat wgierski czy talar saski. Ostatecznie dopiero w r. 1524 Ferdynand wyda rozporzdzenie monetarne, które stworzyo jednolity pienidz dla dziedzicznych krajów habsburskich, a mianowicie srebrny talar. Jeli idzie o bankowo i poyczanie pienidzy.
55
co uwaane byo w rednich wiekach za zabronion lichw, któr wobec tego mogli si trudni tylko ydzi, to ju w XV w. i w zachodnich krajach austriackich zaczyna kwitn bankowo z orodkami w Boen i Brixen, dziki czemu rozwin si obrót wekslowy i przekazywanie pienidzy, na skutek ywych stosunków z bankierami woskimi i zachodnioeuropejskimi. ydzi z bankowoci zostali wyparci; na skutek wielkiego przeladowania ydów w 1421 r. rola ich w handlu pieninym i w interesach zastawnych zostaa zredukowana na dugi czas.
UPADEK PORZDKU REDNIOWIECZA
Te istotne zmiany w ustroju i roli miast wynikay, jak wyej zaznaczylimy, z ogólnego kryzysu porzdku redniowiecznego, zapowiadajcego si ju w okresie najwikszej jego wietnoci. Uderzajce jest zjawisko wyludniania si krajów austriackich od koca XIII w. Przyczyny te byy najrozmaitsze. Dla wspóczesnych najbardziej oczywiste byy przyczyny losowe. W poowie XIV w. przesza jak wiadomo przez ca Europ wielka zaraza, „czarna mier", która pochona co najmniej jedn trzeci ludnoci. Równoczenie prawie czste klski szaraczy, zwizane z tym gJody, lokalne trzsienia ziemi utkwiy w wiadomoci i pamici ludzi i im przypisywano przyczyny ogólnej ndzy, nastroju paniki i katastrofy tego okresu dziejowego. Na pewno te wszystkie okolicznoci przyczyniy si w niemaym stopniu do1 tego wielkiego przeobraenia spoecznego, do tego, jak to odczuwano, zaamania si dotychczasowego porzdku spoecznego. W rzeczywistoci istota rzeczy leaa gdzie indziej. Gospodarka oparta na rolnictwie, na wymianie naturalnych dóbr kruszya si i ustpowaa coraz wzmacniajcej si gospodarce towarowo-pieninej. Wynikao to niejako z automatycznego rozwoju gospodarczego, ale te i z wpywu czynników zewntrznych, a wic tych wszystkich bodców, jakie przyszy na skutek rozszerzenia si przez kontakty handlowe widnokrgu spoeczestw do tej pory zamknitych w ciasnych ramach ustroju feudalnego zwizanego z posiadaniem ziemi i przywizaniem do gospodarki rolnej. W XIII w. gospodarka ta dosza do pewnego rodzaju rozkwitu. Osadnictwo uzyskujce przez trzebienie lasów i zdobywanie dla uprawy szerokich poaci nieuytków coraz to nowe tereny osigno pewnego rodzaju szczyt. Wszystkie róda wskazuj na to, e w XIV w. nastpuje kurczenie si, i to bardzo wyrane, areau ziemi uprawnej. Coraz to czciej zawiadczone s pustki, coraz czciej znikaj do tej pory znane osiedla wiejskie. Nastpuje zmniejszenie si liczby mieszkaców, a kraje austriackie niejako pustoszej. W niektórych okolicach Austrii liczba osad niejednokrotnie jest wiksza na pocztku XIII w. ni na przykad na pocztku XVIII w. W okresie bowiem rozkwitu porzdku redniowiecznego panowaa pewna stabilizacja sprzyjajca wytwarzaniu si przekonania o doskonaoci stosunków oraz wytwarzaniu si poczucia zaufania do sprawiedliwoci istniejcego stanu, przekonanie o tym,
56
e to, co jest, jest waciwe, jest zgodne z „wol bo", a wic e tak powinno by. Hierarchie spoeczne byy uznawane nie tylko przez tych, którzy z tego korzystali, ale take przez tych, którzy ponosili koszty ich utrzymania; od chwili kiedy proces kruszenia si tej pierwotnej gospodarki postpowa coraz dalej, coraz bardziej wzmagao si poczucie niezadowolenia i przekonanie, e istniejcy porzdek jest niesprawiedliwy. Oczywicie procesy te przechodziy niesychanie wolno. Mijay pokolenia, nim pojcia zakorzenione od wieków i podtrzymywane przez wszystkie instytucje zainteresowane w trwaoci istniejcego porzdku zaczynay natrafia na sprzeciw czy opór. Skoro Koció by instytucj, która ksztatowaa wiadomo spoeczn, zatem stosunki panujce w nim musiay mie niezmiernie doniose znaczenie dla rozwoju spoecznego, zwaszcza e Koció sam by najcilej zwizany z caym ustrojem gospodarczym i spoecznym tego okresu feudalizmu. W jego jednak interesie leao utrzymanie istniejcego stanu rzeczy, tak wic nie ze strony Kocioa moga wyj inicjatywa jakichkolwiek zmian. Natomiast by on równie naraony, jak wszystkie inne instytucje feudalne, na nacisk zmieniajcego si ukadu stosunków. Jeli wic mona powiedzie, e ustrój redniowieczny jest od XIII w. w cigym kryzysie, wolnym, ale nieuchronnym, to to samo mona zaobserwowa i w Kociele. Nie tu miejsce na przedstawianie dziejów Kocioa redniowiecznego, ale naley stwierdzi, e z chwil kiedy znalaz si on w stadium jawnego i gbokiego kryzysu, a to si ostatecznie dokonao z chwil reformacji na pocztku XVI w., io i cae spoeczestwo tam, gdzie wanie reformacja zatryumfowaa, przeyo okres wielkiego kryzysu spoecznego o charakterze ju wyranie rewolucyjnym.
PRZEMIANY W USTROJU ROLNYM
Si napdow tego ruchu rewolucyjnego stali si oczywicie chopi jako warstwa najliczniejsza i ponoszca najwiksze ciary. We wczesnym redniowieczu prawie ca mas chopsk stanowili z maymi wyjtkami ludzie poddani, osobicie, prawnie i gospodarczo zwizani z panem wsi. Pomimo to jednak ju wtedy zaznaczay si do istotne rónice w pooeniu chopów midzy poszczególnymi krajami austriackimi. Kraj najbardziej górzysty, to znaczy Tyrol, tak jak wszdzie by tym krajem, w którym chopi utrzymali najwiksz samodzielno, co wynikao z prostej okolicznoci, i trudniej byo w niedostpnych górach panu wykonywa swoje zwierzchnictwo nad chopem, który zreszt w wikszym stopniu trudni si pasterstwem i mylistwem ni rolnictwem, a wic by trudniej dla wadzy paskiej uchwytny.
Kiedy jednak od XI w. ksita austriaccy rozszerza poczli swoje posiadoci na niezaludnione albo bardzo rzadko zamieszkae obszary wschodnie, wówczas rozpocz si proces osadniczy, polegajcy na zdobywaniu pod upraw coraz to wikszych obszarów, a tego mona byo dokona przez trzebienie lasów. Do tego trzeba byo niezmiernie cikiej
57
pracy, i to pracy w warunkach, w których jedynie dobrowolny wysiek móg by skuteczny. Trzeba byo chopa do tej pracy zachci. Wówczas oddawano nieuytki chopom przez zwalnianie ich terminowe od wszelkich ciarów feudalnych. Powstay wic osady wolne, które prowadziy niejako to osadnictwo. Jeli akcj t kierowaa wielka wasno, to nie zrzekajc si wszystkich swoich nalenoci dawaa jednak chopu to, na czym mu musiao najbardziej zalee, a mianowicie wolno osobist. Ostatecznie w caej nieomal Austrii zapanowa wówczas system zalenoci chopów od pana feudalnego polegajcy na tym, e wie bya obowizana do pewnych wiadcze rzeczowych, w pierwszym rzdzie do czynszów pieninych. Ten wanie system da w tych krajach okres najwikszego rozkwitu wsi redniowiecznej, chop wolny cieszy si do wysok stop yciow.
Wewntrzna kolonizacja trwaa mniej wicej do koca XIII w. Wiek nastpny, XIV, to klski elementarne, najpierw szaracza, potem zaraza, które spustoszyy ca t cz Europy, i to nie tylko miasta, gdzie naturalnie zarazy si z reguy gwatowniej rozszerzay, ale i wsie. Nastpi wic w drugiej poowie XIV w. okres, kiedy niejako zabrakfo ludzi; praca rk ludzkich staa si bardziej poszukiwana i przez to bardziej cenna. Równoczenie wojny stay si nie., rzadsze ni przecitnie w redniowieczu. Wanie te okolicznoci przyczyniy si w duym stopniu do podniesienia stopy yciowej chopów i wzmocnienia ich autorytetu spoecznego. Wtedy to wytworzya si warstwa chopów bogatych, którzy naladowali styl ycia panów i nie byli skonni do biernego im ulegania.
Tote od XIV w. osobiste poddastwo chopa (Leibeigensclwft} coraz bardziej si redukowao i ciyo raczej na gruncie, na wasnoci chopa, ni na jego osobie. Chop móg wtedy zagrod opuci, a nawet j sprzeda, o ile dopeni obowizków wobec pana. W tym te czasie daniny w naturze w coraz wyszym stopniu zastpowane byy przez czynsze pienine, ale te dewaluoway si na skutek pogarszania si pienidza i na skutek wzrostu cen. Wobec tego pan domaga si nadal paszczyzny, która zalenie od okolic i warunków wynosia jeden lub dwa dni w tygodniu; chop móg by jednak zastpiony przez syna czy kobiet, która wtedy sza do dworu do robót nadajcych si dla niej.
W drugiej poowie XV w. nastpio ju wyrane i znaczne pogorszenie si pooenia chopów. Stan, jaki si wówczas wytworzy, by przez nich przyjmowany jako krzywda, jako zerwanie z „dawnymi czasami", jako sprzeczne z tym, co byo „godziwe". Miao to tym wikszy wpyw na stosunki spoeczne, e w okresie rozkwitu zamonoci wsi powstay pewne tradycje samodzielnoci gminy, która wytworzya siln solidarno w obronie przywilejów w stosunku do pana.
Skoro jednak gówny dochód dla pana wsi w coraz wikszym stopniu stanowi czynsz pieniny, zatem ruch cen musia w tym wzgldzie mie wielki wpyw na dochody feudalne. A wanie koniec redniowiecza to okres wzrostu cen, czyli spadku wartoci pienidza. Równoczenie coraz bardziej wzrastajce potrzeby panów feudalnych, które mona byo zaspokoi jedynie w drodze wymiany pieninej, a nie
58
naturalnej, zmuszay tych panów do podnoszenia czynszów. To z kolei chopi musieli przyjmowa jako krzywdzce i sprzeczne z tradycj, któr równoczenie w zwizku z przeobraeniami zachodzcymi w Kociele zaczto nazywa „prawem boskim". Napyw towarów luksusowych zapocztkowany od czasu wypraw krzyowych czyni ycie feudaów coraz bardziej kosztowne. Std tendencja z ich strony do wyciskania moliwie wysokich dochodów ze wsi. W dodatku spadek wartoci pienidza nie wpywa równomiernie na ceny poszczególnych towarów. Tak wicrozwój gospodarki rolnej powodowa zwikszajc si poda produktów rolnych, a wic spadek cen, w kadym razie zaznaczyo si to zjawisko, które niejednokrotnie w wiekach póniejszych tak bardzo nkao wie i w ogóle kraje rolnicze — wzrost rozpitoci, czyli jak si to mówio rozwieranie si noyc midzy cenami na towary przemysowe a rolnicze. W dodatku chop, który zwikszanie si ciarów feudalnych przyjmowa jako krzywd, równoczenie obserwowa wzrastanie stopy yciowej pana, prowadzcego coraz bardziej luksusowy tryb ycia. Miny czasy, kiedy sposób ycia pana wsi i jego poddanego nie róniy si tak bardzo i tak widocznie. Wszystko to musiao prowadzi do coraz bardziej zaostrzajcego si przeciwiestwa midzy chopstwem a rycerstwem. Do tego doczaa si jeszcze jedna niezmiernie wana okoliczno. Rycerstwo swoje przywileje spoeczno-gospodarcze uzasadniao rol obrocy ycia i mienia swoich poddanych. Tymczasem od XIV w. — bya ju o tym mowa — w coraz wikszym stopniu rycerstwo tracio na znaczeniu jako sia zbrojna. Coraz wiksz rol zacza odgrywa dobrze wywiczona piechota najemna, najpierw ucznicy, a potem kiedy zaczto stosowa bro paln i inne rodzaje broni. A by to okres coraz silniejszego zagroenia tureckiego krajów austriackich. Wspominalimy, e najazdom tureckim rycerstwo nie potrafio si przeciwstawi, a próby wystpienia oddziaów chopskiej samoobrony take okazay si nieskuteczne. Rol obrocy przejmowali ksita popierani przez dobrze uzbrojone i obwarowane miasta. Armie zacine byy dzieem wadzy pastwowej, opartej na rodkach pieninych.
REWOLUCYJNE RUCHY CHOPSKIE
Pogbiajcy si kryzys stosunków midzy panem a wsi, skoro rola tego pana i caej wizi feudalnej stawaa si spoecznie coraz mniej uzasadniona, prowadzi do buntów chopskich. Ju XV w. sta si okresem czstych wystpie antyfeudalnych w poszczególnych krajach austriackich. Najniezaleniej czuli si górale, tote nic dziwnego, e jeden z pierwszych wielkich buntów chopskich wybuch na pograniczu szwajcarsko-tyrolskim w maym kraju Vorarlberg, gdzie w miasteczku Feldkirch w 1405 r. chopi stworzyli zwizek zwrócony przeciw rycerstwu. Napadali na siedziby paskie, burzyli ich zamki i nosili si z myl ogoszenia republiki chopskiej i poczenia si z Tyrolem. Ostatecznie ruch ten zosta po trzech latach stumiony, a wadza ksicia habsbur-
59
skiego ponownie uznana przez chopów. Niemniej od tego czasu w tamtych stronach wadza rycerzy skoczya si definitywnie.
Oczywicie ruchy chopskie wynikajce z doranych incydentów nie byy naleycie zorganizowane i nie mogy stworzy jakiej wspólnej i jasnej myli politycznej, czy nawet wspólnego programu. Niemniej niezadowolenie chopów szukao uzasadnienia ideologicznego. Okres kryzysu kocielnego XIV i XV w., okres powstawania poszczególnych herezji, dawa niejako okazje do scalenia ruchów chopskich. Dopiero jednak wybuch przewrotu religijnego, jakim staa si reformacja, a wic wystpienie Lutra, wyzwoli niejako te wszystkie drzemice siy rewolucyjne i doprowadzi do wielkich otwartych buntów chopskich na terenie w pierwszym rzdzie caych Niemiec, a w szczególnoci w krajach austriackich.
Orodkiem wielkiego buntu chopskiego sta si w r. 1525 Tyrol, gdzie wanie wtedy wzmóg si nacisk ruby fiskalnej. Bunt ten zacz si jak zwykle od drobnego incydentu uwolnienia z wizienia pewnego rybaka w Brixen, co byo hasem do powstania w caym kraju. Na czele stan czowiek wybitny, Michael Geissmayr, który ogosi tzw. Tiroler Landesordnung, jakby konstytucj, która miaa stworzy w Tyrolu pewnego rodzaju pastwo chopskie. W tym utopijnym programie dano pastwowego monopolu handlowego, upastwowienia kopal i samowystarczalnej gospodarki rolnej. Geissmayr mia zrozumienie dla spraw zewntrznych i dlatego szuka porozumienia z wrogami Habsburgów, to jest z Szwajcarami, z Wenecj, a równoczenie chcia te nawiza kontakt z wybuchym wanie w tym samym czasie powstaniem w Salzburgu. W ucieczce do Wenecji zosta przez wynajtych morderców zabity, co od razu doprowadzio do zakoczenia tego powstania chopskiego. Podobnie jak w innych okolicach i wczeniejszych oraz póniejszych powstaniach chopskich tej epoki istniaa te mniej radykalna grupa chopska, która swoje postulaty sformuowaa w tzw. 64 artykuach meraskich. dano tam przedstawicielstwa chopskiego w sejmie, ustalonego i spisanego „prawa chopskiego", to znaczy skodyfikowania ciarów feudalnych, aby w ten sposób uchroni wie przed samowol panów. W tej rewolucyjnej sytuacji panowie poszli na czciowe ustpstwa, ale kiedy w par lat póniej w krajach ssiednich powstania chopskie zostay pokonane, wówczas te w 1532 r. te ustpstwa w duej mierze cofnito. Niemniej pomimo wszystko chopi zyskali w ostatecznym rachunku, bo pozostaa tradycja groby rewolucji chopskiej, wobec czego wyzysk feudalny zosta w tych stronach nieco zagodzony. Podobnie ostatecznie zostaa pokonana rebelia chopska w Salzburgu, której program zwany „24 artykuy wspólnoty kraju Salzburga" (gemeiner Landshaft) wykaza wysoki poziom tych, którzy go koncypowali. Na ogó trzeba stwierdzi, e chopi w Austrii odnieli jednak w przeciwiestwie do innych krajów niemieckiej Rzeszy w sumie pewne korzyci. Najwiksze w Tyrolu, a w innych prowincjach nie nastpio po okresie rewolucyjnym takie pogorszenie ich sytuacji materialnej i spoecznej, jak gdzie indziej.
60
KULTURA PÓNEGO REDNIOWIECZA
Kultura redniowieczna w krajach austriackich w zasadzie jest cile zwizana z caym obszarem kultury zachodniego chrzecijastwa, a w szczególnoci z kultur Niemiec. Przez pierwsze wieki tego okresu historycznego gównym czynnikiem rozwoju zarówno kultury materialnej, jak i umysowej jest Koció i jego instytucje. W krajach austriackich hierarchia kocielna podlegaa dwu orodkom, a to patriarchatowi w Akwilei i arcybiskupstwu w Salzburgu. w. Bonifacy zaoy w Bawarii w 739 r. cztery biskupstwa, a to w Regensburgu, Freisingu, Pasa wie i Salzburgu. Pod koniec VIII w. (789 r.) Salzburg zosta arcybiskupstwem, a wic stolic prowincji kocielnej, której podlegay biskupstwa w Pasawie, Freisingu, Regensburgu, a potem (994 r.) w Brixen. W ten sposób bardziej na pónocy pooone kraje austriackie znalazy si w zasigu kocioa zwizanego z Bawari, gdy kraje bardziej poudniowe poprzez Akwile podlegay wpywom Woch pónocnych, a to Wenecji i Werony w pierwszym rzdzie. Wadcy austriaccy Babenbergowie ju od pocztku XIII w. starali si o utworzenie biskupstwa w Wiedniu, ale udao si to dopiero Habsburgowi Fryderykowi III w 1469 r. (arcybiskupstwo utworzono tam za dopiero w r. 1723!).
W pierwszym okresie redniowiecza istotnymi orodkami kultury byy klasztory. Dziaay one w tych krajach ju od VIII w., ale ywy ich rozwój to dopiero XI w., a wic czasy utrwalania si pastwowoci austriackiej pod wadz Babenbergów. Byli to benedyktyni, o których wspomnielimy poprzednio, a którzy od poowy VIII w. osiedlali si w tych krajach. Budowali oni klasztory wzorem woskim na wzniesieniach, oczywicie ze wzgldu na bezpieczestwo. Dlatego te obronne siedziby zakonników suyy ochron okolicznym mieszkacom, którzy tam równie znajdowali opiek lekarsk, a co najwaniejsze zapoznawali si te z wzorami znacznie wyej stojcej gospodarki rolnej przyniesionymi z Woch. Pierwszy klasztor benedyktynów na ziemiach austriackich zaoony zosta w Salzburgu, gdzie obok mskiego pod wezwaniem w. Piotra utworzony zosta klasztor eski Nonnenberg. Trzeba bowiem wyjani, e klasztory eskie zakadane byy z reguy w pobliu klasztorów mskich, poniewa zakonnice potrzeboway pomocy i opieki. Benedyktyni wznosili niejednokrotnie klasztory w miejscach trudnych przej górskich, na szlakach handlowych, gdzie podróni mogli znale schronienie i pomoc.
Na pocztku XII w. zjawili si w tych krajach cystersi, którzy mieli obowizek utrzymywania si wycznie z pracy rk wasnych i na przykad nie wolno im byo pobiera od ludnoci dziesiciny. Gównym ich zajciem bya uprawa roli, zatem zakadali klasztory w dolinach, w miejscach najbardziej urodzajnych. Tak wic nawet zewntrznie samym pooeniem klasztory cystersów róniy si od klasztorów benedyktyskich. Byo to zreszt dlatego moliwe, poniewa w tym czasie kraje austriackie nie byy ju pustoszone przez koczowniczych najedców
61
ze wschodu, a wadza pastwowa znacznie ju okrzepa. Cystersi propagowali gorliwie kult maryjny, który od tego czasu zakorzeni si w tych krajach i sta si pewn cech charakterystyczn religijnoci tego rejonu Niemiec.
Wiek XIII to powstanie nowych zakonów, o nieco innym charakterze. S to zakony ebracze, dominikanie i franciszkanie, zwani w Austrii minorytami. Ich siedziby to miasta, gdzie mieli prowadzi dziaalno kaznodziejsk. Wynikao to z faktu, e spoeczestwo redniowieczne w tych krajach powoli niejako przesuwa swój rodek cikoci ze wsi do miast, które, jak wspominalimy, wanie w tym czasie zaczynaj odgrywa coraz powaniejsz rol w yciu politycznym, kulturalnym i umysowym. Równoczenie w onie tych spoeczestw zaczynaj si zaostrza i coraz silniej ujawnia konflikty wewntrzne. Do tej pory spoeczestwo wiejskie ca energi kierowao na walk z przyrod i niebezpieczestwem zewntrznym. Kiedy jednak osadnictwo wyrwao przyrodzie due obszary zagospodarowane, a równoczenie aparat pastwowy sta si na tyle silny, e zabezpiecza ludno w niemaym stopniu przed rabunkami i niszczcymi najazdami, warstwy wysze coraz bardziej si bogac, i coraz mocniej ujawnia si rozdzia midzy biednymi a bogatymi sprzeczny z panujc ideologi, to znaczy z zasadami chrzecijaskimi.
Wanie na tle tych walk i sprzecznoci spoecznych rodz si herezje, które s niejako ideologicznym uzasadnieniem konfliktów spoecznych, i to nie tylko w spoeczestwie wieckim, ale i w onie samego Kocioa; przepych i bogactwo wyszej hierarchii kontrastoway zbyt jaskrawo z ubóstwem kleru niszego. To wanie przyczynio si do powstawania herezji. Zrazu najbardziej rozpowszechniona bya sekta tzw. waldensów. Do walki z herezjami przystpuj zakony ebracze, one bowiem wolne byy od zarzutu, e s przybytkami bogactwa materialnego, a e kacerstwo szerzyo si w pierwszym rzdzie w miastach, wic tam wanie dziaay te zakony. Skoro jednak kacerstwo byo tak bardzo uzasadnione w stosunkach spoecznych, to samo kaznodziejstwo nie mogo by w tej walce wystarczajce. Rozpoczy si przeladowania. Trzeba jednak od razu powiedzie, e w krajach austriackich nie byy z reguy krwawe, tak jak w krajach pooonych bardziej na zachód, chociaby we Francji. Tak wic na przykad w 1397 r. ukarano za odszczepiestwo okoo 1000 osób. ale nie skazano nikogo na mier, maa cz posza do wizienia, natomiast wikszo otrzymaa kar noszenia krzya. Wród takich skazanych znalaz si 10-letni chopak, który musia przez dwa lata nosi krzy.
Oczywicie kary te bynajmniej nie zlikwidoway herezji. Wci si odnawiay szukajc innych uzasadnie teologicznych, a wic nauki Wyclifa czy w XV w. husytyzmu. W dodatku nastpowa coraz wy-raniejszy upadek obyczajowy w wyszej hierarchii kocielnej i coraz bardziej postpujcy rozkad ycia zakonnego, oddalajcego si od obowizujcych dawnych surowych regu. Stan ten przetrwa a do wielkiej burzy dziejowej, jak staa si nie tylko dla Kocioa, ale i dla caego spoeczestwa reformacja w XVI w. W kadym razie trzeba zauway.
62
e gorliwo religijna, gorca wiara byy z reguy w znacznie wyszym stopniu reprezentowane przez heretyków ni przez duchownych ulegych w dziedzinie doktrynalnej obowizujcej dyscyplinie kocielnej.
Póne redniowiecze charakteryzuje si w Austrii wyzwalaniem si w dziedzinie kultury od preponderancji kocielnej. Zwizane to jest
Klosterneuburg. strona tylna tzw. Yerduner Altar
z coraz czynniejszym udziaem w yciu kulturalnym i umysowym rodowisk mieszczaskich, które, jak wspomnielimy poprzednio, w tym okresie wzmacniaj swoje stanowisko zarówno w dziedzinie gospodarczej, jak i politycznej, a oczywicie — co idzie za tym — i kulturalnej. Niemniej w zasadzie caa organizacja szkolnictwa wci miecia si w ramach Kocioa. Szkoy przy biskupstwach, przy klasztorach i parafiach to gówny trzon organizacji szkolnej. Tyle, e liczba tych szkó coraz bardziej wzrastaa, co wiadczyo o zapotrzebowaniu na wyksztacenie nie tylko w ramach stanu duchownego, ale take w krgu ludzi wieckich, i to nie ograniczonego jak na pocztku do kó dworskich czy rodowiska wielkich panów feudalnych.
Tu mona wspomnie o tym, e w wyszych sferach umiejtno czytania i pisania bya zrazu bardziej rozpowszechniona wród kobiet ni mczyzn. Tak wic w X czy XI w. niejeden ksi móg podpisywa dokumenty pastwowe tylko krzyykiem, kiedy ksiniczki byy w peni wyksztacone i zarówno w dziedzinie obyczajów, jak i kultury
63
umysowej zwalczay skutecznie panujce powszechnie barbarzystwo. Coraz czciej powstaway szkoy w maych miejscowociach, a w miastach, jak na przykad w Wiedniu, powstao ich w XIV w. ju kilka. Najstarsza i najwybitniejsza to szkoa przy parafii w. Stefana, która od momentu objcia nad ni patronatu miejskiego pod koniec
Ernest, margrabia Austrii. Heiligenkreuz. witra w kolegiacie ok. 1290 r.
XIII w. staa si gówn szko mieszczask. W poowie XV w. istniao ju 5 tego typu szkó w Wiedniu, gdzie coraz, silniej zaznacza si wpyw zamierania kultury i umysowoci redniowiecznej, a budzenia si nowych humanistycznych prdów w umysowoci ówczesnych ludzi. Coraz czciej w szkoach tych dziaaj ludzie wybitni, jak na przykad okoo r. 1300 mistrz Ulrich, lekarz, malarz i poeta. W poowie tego wieku rektor szkoy przy parafii w. Stefana, Konrad z MegenbergU, wsawi si jako tumacz dzie klasycznych i polityczny publicysta. Podobne szkoy mona w tym czasie znale i w prowincjonalnych
64
miastach Austrii. Oczywicie najdoniolejszym w dziedzinie kultury zjawiskiem byo zaoenie uniwersytetu w 1365 r. Zreszt jak wspomnielimy poprzednio nie od razu zacz on w peni dziaa i dopiero jego reorganizacja w r. 1383, powoanie profesorów z Parya i utworzenie wydziau teologicznego pozwolio na pene rozwiniecie dziaalnoci tej wszechnicy. Wkrótce liczba studentów dosza do tysica, co na owe czasy byo dowodem ogromnej popularnoci i znaczenia tego uniwersytetu. Przewanie uczszczaa tam modzie z Niemiec Poudniowych i austriackich krajów habsburskich. Studenci mieli jak na wszystkich uniwersytetach organizacje wedle pochodzenia, a wicna uniwersytecie wiedeskim byy nacje austriacka, wgierska, reska i saska. Potwierdza to raz jeszcze, e przynaleno terytorialna w tej epoce bya tym, co dzisiaj przynaleno narodowa, gdy studenci z Saksonii, Nadrenii i Austrii pomimo rónic gwarowych mówili tym samym jzykiem. Do poowy XV w. uniwersytet wiedeski wsawi si wybitnymi teologami, którzy odgrywali powan rol w wielkich dysputach owego czasu toczonych w onie Kocioa w wielkim ruchu soborowym. Najwybitniejszy z nich to pochodzcy z Hesji Heinbuche von Langenstein, jeden z tych. którzy przyszli do Wiednia z Parya, autorytet nie tylko w dziedzinie scholastycznej teologii, ale take w matematyce i astronomii oraz w dziedzinie teorii ekonomicznych. Zreszt w poowie XV w. teologia zacza ustpowa astronomii, w której zasynli przede wszystkim trzej uczeni, a to Johann z Gmunden, Georg z Peuerbach i Johann-es Regiomontanus, którzy w dziejach astronomii europejskiej zajmuj znakomite pozycje. W tym te czasie dziaali dwaj wybitni anatomowie, którzy wbrew zakazom kocielnym przeprowadzali badania i demonstracje na zwokach, a to Galeazzo de Santa Sophia z Padwy i Austriak Johann Aygel. W drugiej poowie XV w. nastpi pewien upadek wiedeskiego uniwersytetu. Wewntrzny kryzys wynikajcy z walki midzy scholastyk a humanizmem by tego powodem; nastpio te znaczne zmniejszenie liczby studiujcych. Idee humanistyczne znajdoway szersze moliwoci swego rozwoju poza zbytnio konserwatywnym uniwersytetem wiedeskim.
Ale i ideologia oficjalna ulegaa z wolna przeobraeniom. Na uniwersytecie wiedeskim w dziedzinie filozofii wraz z uczonymi sprowadzonymi z Parya przewag miay pogldy nominalizmu angielskiego filozofa Wilhelma Ockhama, który przeprowadza rozrónienie midzy wiedz a wiar, co mogo uatwi przejcie do humanizmu. Nie stao si tak jednak, a w XV w., kiedy humanizm ju zatryumfowa, uniwersytet pozosta twierdz scholastyki, co go doprowadzio do upadku. Jeszcze w poowie tego wieku liczy od 5 do 7 ty. suchaczy i by chyba najbardziej popularny w cajej tej czci Europy; wkrótce opustosza i wegetowa a do czasów Owiecenia, kiedy sta si ponownie jednym z najpowaniejszych centrów nauki europejskiej.
I w krajach austriackich w XV w. humanizm wici triumfy wród owieconych warstw spoecznych. Jest to jednak zjawisko obejmujce ca Zachodni i rodkow Europ. Moe najdobitniej wiadczy o tym fakt, e koryfeusze humanizmu w Austrii propagowali go równoczenie
65
i w Polsce. Najwybitniejszym humanist na dworze Fryderyka III by Eneasz Sylwiusz Piccolomini, który mia ywe kontakty z Polsk. Jest on autorem historii wspóczesnej mu Austrii pt. Historia Austriae seu Friderici tertii. Qbok Wiednia drugim orodkiem humanizmu w krajach austriackich by dwór ks. Zygmunta w Tyrolu. Zwycistwo humanizmu zapewnio przybycie do Wiednia w 1497 r. Konrada Celtesa, który zaoy tam pewnego rodzaju akademie nauk Sodalitas Litteraria Danu-biana. Przedtem zakada takie same stowarzyszenia zarówno w Polsce, jak na Wgrzech, w Nadrenii, a w kocu dopiero w Austrii.
róda do dziejów krajów austriackich w redniowieczu to podobnie jak w caej Europie roczniki i kroniki zapisywane w klasztorach. Speniay one jednak role bardziej wszechstronn, bo celem ich byo nie tylko upamitnianie faktów historycznych, ale stanowi miay poywk umysow, nale wicdo ogólnej literatury. Najstarsze roczniki byy zapisywane ju od koca VIII w. w Salzburgu, a od 1123 r. w Melk. Luitpold V pod koniec XII w. kaza zakonnikom w Melk napisa histori Babenbergów. Jeden z najwybitniejszych kronikarzy niemieckich w poowie XII w. to brat Henryka II Jasomirgotta Otto, biskup z Freising. W jego Gsta Friderici koczcych sre na r. 1156 znajduje si wiele informacji do dziejów austriackich, a take i polskich.
Od poowy XIII w. zaczyna si ujawnia zainteresowanie przeszoci zarówno wród rycerstwa, jak i mieszczan. W tym czasie powstaa w Wiedniu po niemiecku rymowana kronika Fiirstenbuch (Ksiga ksit), napisana przez Jansa Enikela, opisujca w sposób bajeczny dzieje Austrii i Styrii od zaoenia Wiednia do koca panowania Babenbergów. Inny charakter ma opis zdarze z lat 1267—1302 spisany przez wybitnego mieszczanina wiedeskiego Paltrama Yazzo. Równie okoo 1300 r. napisa Ottokar z Gaal kronik rymowan Styrii, bodaj najobszerniejsze dzieo niemieckiego redniowiecza. Korzysta z ogromnego materiau dokumentarnego, z którego wiele ju do dzi si nie zachowao, oraz z relacji yjcych, nalea bowiem do wielkiego rodu feudalnego Styrii, zaprzyjanionego z rodzin Liechtensteinów, w której panowaa wysoka kultura literacka. Niestety kronikarz ten nie odznacza si zmysem krytycznym i nie.tylko przepisywa zasyszane legendy, ale sam dodawa bajeczne opowieci. Pomimo to do koca nieomal XIX w. dzieo to uwaane byo za wane ródo historyczne i dopiero nowoczesna krytyka historyczna wykazaa, jak mao wiarygodne s niektóre informacje zawarte w tej kronice.
Znacznie wiksz warto ma napisana w tym samym czasie po acinie kronika opata z Yiktring w Karyntii Johanna, pochodzcego z Francji, który opisa wypadki austriackie z lat 1211 —1343, przy czym ostatnie dziesiciolecie zna z wasnych przey, bo jako czowiek wielkiego wyksztacenia i wybitnej inteligencji wcigany by w najwaniejsze akcje polityczne. Wanie on uchodzi za najwybitniejszego pisarza historycznego w Niemczech pónego redniowiecza (zm. 1345).
Jego przeciwiestwem by kapelan Albrechta III, Leopold Stain-reuter, autor kroniki 95 wadców, z którego Eneasz Sylwiusz Piccolomini sobie pokpiwa, poniewa w kronice tej byo wicej wymysów
66
bajecznych ni rzeczywistych faktów, co kady krytyczny czytelnik móg pozna od razu.
Obok tej literatury o charakterze historiograficznym powstao ju pimiennictwo, jakbymy powiedzieli, o charakterze literatury piknej, i to po niemiecku. Ju w 1078 r. dokonano w Karyntii poetyckiego opracowania I ksigi Biblii, Genezis, w formie wierszowanej po niemiecku. W pó wieku póniej napisaa pierwsza znana z imienia poetka niemiecka Ava (zm. 1227) w klasztorze Góttweig wierszowany ywot Jezusa. Inny zakonnik, Henryk z klasztoru w Melk, napisa utwór poetycki Erinnerung an den Tod (Przypomnienie mierci), w którym wystpowa przeciw zepsuciu obyczajowemu u ludzi stanów wyszych. Najwikszy epos niemiecki, Pie Nibelungów, zosta okoo 1200 r. ostatecznie zredagowany wanie na terenie Austrii, a wiele zawartych w nim szczegóów- ma charakter lokalny. lub Attyli i Krymhildy odbywa si w Wiedniu, a Hunowie przedstawieni s na podobiestwo ówczesnych Wgrów.
Dwory wadców austriackich zarówno Babenbergów, jak ksit Karyntii i Tyrolu byy orodkami ycia kulturalnego. Tam zjawiali si wdrowni pieniarze wielbicy cnoty wojenne czy przygody miosne, tzw. minnesangerzy. Recytowali poezje najsynniejszego poety niemieckiego rednich wieków Wolframa von Eschenbacha, u którego uczy si najznakomitszy niemiecki liryk Walther von der Yogelweide (zm. 1228), urodzony w Tyrolu, a który zgodnie ze zwyczajem odbywa dugie wdrówki, ostatecznie osiad na dworze Luitpolda VI w Wiedniu. Moe nie tak wybitny by z kolei jego ucze Ulrich z Liechtensteinu (zm. 1275), lecz y w okresie, kiedy obyczaj redniowiecznego rycerstwa chyli si ju ku upadkowi, a z nim razem i poezja rycerska. Wanie ten poeta skary si na zanik obyczaju dworskiego: rycerze wicej oddaj si zabawom zwizanym z winem i grami hazardowymi ni sueniu damom; stracili cnot dyskrecji, przechwalajc si swoimi sukcesami miosnymi, a z drugiej strony kobiety nie umiej ju bra udziau w dwornej rozmowie, a wybieraj sobie rycerzy nie wedle ich zalet, ale rachujc na ich szczodro w obdarzaniu podarkami. Mona przypuszcza, e poeta idealizowa przeszo sdzc, e bya taka, jak j opiewali poeci. Niemniej trzeba zauway, e skarono si na upadek obyczajów znacznie wczeniej, a waciwie stale, bo po prostu odbija si w tym kontrast midzy poezj a yciem.
Satyra nigdy nie miaa tych zudze i chostaa negatywne strony ycia spoecznego zalenie od nastawienia danego pisarza. Tak wic tzw. Seifried Hebling, yjcy pod koniec XIII w., przedstawia w negatywnym wietle zarówno wielkich panów, jak i chopów, gloryfikujc rycerstwo, natomiast wdrowny poeta Wernher der Gartner, pochodzenia chopskiego, chopów stawia za wzór dobrych obyczajów. Najwikszym austriackim poet w XIV w. by tzw. Peter Suchenwirt, który wychwala ksit i wielkich panów, ich czyny rycerskie, opisywa ich zbroje i ubiory. Bra udzia w wyprawie ksicia Albrchta III w 1377 r. przeciw Prusom, zatem pozna i ziemie polskie. Ale i Suchenwirt narzeka na upadek obyczaju rycerskiego zarówno dzielnoci, jak
67
i dwornoci. Moe najciekawsz postaci poety i rycerza by Oswald Wolkenstein z Tyrolu (zm. 1445), ostatni chyba minnesanger, obdarzony nie tylko talentem poetyckim, ale te niezwykym temperamentem yciowym, który zbiera burzliwe dowiadczenia po caym nieomal ówczesnym wiecie: w Azji, w Szwecji, w Polsce, Rosji, na zachodzie w Portugalii i na poudniu Europy. Ale te ta bujna osobisto zapowiada ju czowieka czasów nowych.
Walther von der Yogelweide, miniatura w kodeksie Manessische Liederhandschrift ok. 1300 r.
Zreszt ju od XII w., a w szczególnoci XIV w., odbiorcami literatury s w coraz wyszym stopniu ludzie wieccy. Dlatego wanie coraz wicej pisze si w jzyku niemieckim, bo literatura ta przeznaczona jest dla rycerstwa i bogatszego mieszczastwa. Potem pod wpywem humanizmu odrodzi si niejako pisarstwo aciskie zdobywajc w drugiej poowie XV w. na jaki czas przewag. Niemniej dwory ksit austriackich i miasta, szczególnie Wiede, to orodki pisarstwa zarówno aciskiego, jak, co waniejsze, take i niemieckiego. Wystarczy powiedzie, e na dworze Rudolfa IV dziaajcy Saksoczyk Heinrich
68
z Miigeln przetumaczy pótora wieku przed Marcinem Lutrem Pismo wite na jzyk niemiecki. Na dworze nastpcy Rudolfa IV, Albrech-ta III, panowaa ywa dziaalno literacka, polegajca na tumaczeniu dzie aciskich na niemieckie.
Ostatnim niejako pisarzem w duchu redniowiecznym by Thomas Ebendorfer z Haselbach, dziaajcy na uniwersytecie wiedeskim. Zrazu powica si pisarstwu teologicznemu, cho równoczenie ogasza kazania w jzyku aciskim i niemieckim. Póniej zacz pisa dziea historyczne, z tego najwaniejsza jest kronika Austrii. By on przedstawicielem uniwersytetu wiedeskiego na soborze bazylejskim. Z pocztku cieszy si opiek Fryderyka III, potem narazi si mu jako wybitna i niezalena indywidualno. Zreszt wadca ten sta si wtedy opiekunem humanizmu. Jednake redniowieczne pisarstwo w zupenoci jeszcze nie zagaso. Duszy czas wspóyy niejako ze sob te dwa prdy umysowe; tak wicobok dzie literacko-filozoficznych utrzymanych w zasadach humanizmu tworzono i dziea literackie, jak na przykad ludowe poematy dramatyczne, owiane cakowicie duchem redniowiecza.
ARCHITEKTURA I SZTUKA
W pierwszym okresie redniowiecza w krajach austriackich budowano kocioy drewniane, ale ju od koca XI w. coraz czciej wznoszono je z kamieni i cegy. Panujcy by styl romaski, ale dzi z tych budowli mao co pozostao. W XI w. wznoszono witynie niewielkie, dostosowane do potrzeb stosunkowo nielicznej ludnoci. Ale ludno wzrastaa, zatem potrzebne byy kocioy obszerniejsze, budowano wic albo nowe, albo przerabiano stare. W ten sposób zabytki romaskie zniky, poniewa ju od drugiej poowy XIII w. zapanowa styl gotycki. Po paru wiekach i ten ustpi renesansowi, a od koca XVI w. na terenie dzisiejszej Austrii zapanowa barok, który jej nada charakterystyczne oblicze architektoniczne.
Architekci redniowieczni byli zrzeszeni jak wszystkie rzemiosa w cechy, niemniej cechy budowniczych miay charakter specjalny. Byy to tzw. strzechy, przechowujce zazdronie tajemnice techniczne, przy czym posiaday one trwae zwizki midzynarodowe. Wanie z tych dwu powodów stay si one wzorem dla tajnych stowarzysze i dlatego na przykad masoneria, czyli wolnomularstwo, zarówno w nazwie, jak i w tajemniczoci oraz kontaktach midzynarodowych ma pewne analogie do „strzech" redniowiecznych. W Wiedniu wanie okoo 1200 r. istniaa taka „strzecha" zwizana z benedyktynami, ale która dziki kontaktom z Francj wprowadzia do Austrii styl gotycki. Po 1241 r. po najedzie Tatarów wezwano architektów wiedeskich na Wgry do odbudowy zburzonych kocioów. Po spenieniu tego zadania wrócili do Wiednia, gdzie wanie otworzyy si due moliwoci, kiedy Austria dostaa si pod panowanie Ottokara czeskiego, a zatem wczona zostaa
69
w wielkie pastwo od uyc do Styrii. Wtedy te zaczto budowa w stylu gotyckim koció w. Stefana, który trzeba byo restaurowa po poarach w latach 1258 i 1276. Rudolf IV, który, jak wspominalimy, t spraw zaj si gorliwie, kierowa si take rywalizacj w stosunku do swego szwagra, cesarza Karola IV, pragnc, by w jego stolicy by
Heiligenkreuz, dormitorium w opactwie cystersów, polowa XIII w.
koció wspanialszy ni koció w. Wita w Pradze. Zreszt budowa kocioa w. Stefana trwaa dugo: wiee wykoczono w 1433 r., a naw dopiero w 1446 r. W kadym razie koció ten uchodzi za najwspanialszy pomnik gotyckiej architektury w Austrii. Okoo 1500 r. gotyk w Austrii zamiera i przeradza si na pewien czas w tzw. gotyk barokowy.
Pomniki architektoniczne redniowiecza austriackiego to nie tylko budowle kocielne, ale i wieckie. W pierwszym rzdzie zamki rycerskie, Burgi, które w póniejszym redniowieczu zdobiono freskami. Za najwysze osignicie w tej dziedzinie uwaany by zamek ksicia Tyrolu, Zygmunta, tzw. Sigmundskron pod Boen, podziwiany przez wspóczesnych mu jako cud architektoniczny.
Sztuka redniowieczna w Austrii to oczywicie i przedmioty kultu religijnego czy choby kroniki i roczniki ilustrowane miniaturami. Wreszcie rzeby i obrazy czy to dla potrzeb bogaccych si miast, jak na przykad hale — nasze sukiennice — czy te dla rezydencji wielko-paskich jeszcze o charakterze obronnych zamków. W gotyckim stylu
70
powstaway wówczas rzeby kocielne — synne madonny zarówno drewniane, jak kamienne.
Podobnie powstaway wtedy otarze rzebione w drzewie, równie najdoskonalsze w poudniowym Tyrolu. Malarstwo stao w Austrii wówczas na wysokim poziomie, a pierwszy oryginalny (nie imagina-
Piekna Madonna, 1410— 1415 r., w kociele Franciszkanów w Salzburgu
Jacob Kaschauer, Madonna z Dziecitkiem ok. 1435 r.
portret to wizerunek Rudolfa IV, najwczeniejszy do dzi zachowany portret monarchy na pónoc od Alp. We wszystkich wic dziedzinach Austria stoi niejako porodku przeobrae ogarniajcych ówczesn Europ koczcego si redniowiecza, przejmujc zarówno wpywy woskie, jak niderlandzkie, a równoczenie nie jest obca wpywom przychodzcym ze wschodu przez Wgry, jak i Czechy.
IV. AUSTRIA W UNII
Z WGRAMI I CZECHAMI.
OKRES REFORMACJI
I KONTRREFORMACJI
1526-1648
FERDYNAND I
KRÓLEM WGIER I CZECH
w nastpstwie ukadów w Wormacji i Brukseli oraz po opanowaniu po mierci Ludwika Jagielloskiego Czech i Wgier modsza linia Habsburgów reprezentuje jedno Austrii i jej losy a do 1918 r. To wanie jest to pastwo, które przeszo do tradycji jako pastwo habsburskie, a które przetrwao a do koca pierwszej wojny wiatowej, a wic prawie czterysta lat. Zreszt to nie tytuy dynastyczne spowodoway powstanie tej potrójnej unii. Ju w wiekach poprzednich niejednokrotnie dochodzio do jednoczenia si tych pastw pod jedn dynasti, co w owych czasach oznaczao take pewnego rodzaju jedno polityczn. Najwidoczniej gbokie interesy wizay ten cay obszar naddunajski.
Oczywicie w pierwszym rzdzie byy to interesy gospodarcze, ale bezporednio dziaay w wyszym stopniu interesy polityczne, a mianowicie wspólne niebezpieczestwo zewntrzne. Tak jak wspominalimy wielokrotnie poprzednio, coraz bardziej wzmagajcy si nacisk pastwa Osmanów zmusza jego europejskich ssiadów do jednoczenia si dla obrony przed tym niebezpieczestwem. Najazd ten by wanie przyjmowany jako prawdziwa groba, bo panowanie ywiou wrogiego w pierwszym rzdzie pod wzgldem kulturalnym. Niejako zewntrzn oznak tego by fakt, e pastwo tureckie byo pastwem mahometaskim. Wprawdzie Turcy w gruncie rzeczy praktykowali znacznie wiksz tolerancj religijn, ni to' si dziao w pastwach chrzecijaskiej Europy, ale z tego mao kto zdawa sobie spraw. Ostatecznie Turcy bynajmniej nie nawracali przemoc swoich poddanych na islam. Fakt, e przez tyle wieków pod panowaniem sutaskim utrzymaa si religia chrzecijaska, wiadczy o tym niezbicie. Natomiast nie zwraca si uwagi na to, e w ówczesnych pastwach europejskich zasada tolerancji obowizywaa tylko gdzieniegdzie, a waciwie wtedy jeszcze nigdzie w peni nie bya realizowana, jak na przykad w najbardziej tolerancyjnym ówczenie pastwie, to znaczy w Rzeczypospolitej polsko-litewskiej. Najwaniejsze jednak, e dla Wgrów, Chorwatów, tak jak dla Czechów, Sowaków i Niemców, Turcy reprezentowali kultur azjatyck, któr uwaano za barbarzystwo. Przed ni wanie musiano si broni, chocia jak si przekonamy istniay take tendencje, aby szuka z potg tureck kompromisu i wspóycia.
72
Okazao si to od razu na Wgrzech. W zasadzie ukady dynastyczne, na których podstawie Ferdynandowi przysugiway wszelkie prawa do dziedziczenia korony zarówno wgierskiej, jak i czeskiej, bynajmniej nie byy ówczenie w peni obowizujce. Wszdzie bowiem istniaa zasada, e objcie tronu przez wadc uzalenione jest od zgody stanów. Nawet przecie korona króla rzymskiego i cesarza byy teoretycznie elekcyjne, jakkolwiek w rzeczywistoci decydowaa sia materialna poszczególnych kandydatów. W kadym razie przy zmianie tronu zjawiao si zazwyczaj paru kandydatów, którzy walczyli o gosy uprawnionych do tego elektorów, czy to ksit jak w Niemczech, czy te przedstawicieli stanowych, jak w Czechach i na Wgrzech. Z reguy dochodzio do wojny domowej, która zalenie od okolicznoci i stosunku si moga mie przebieg krótki, ale te moga przerodzi si w walk uporczyw i niszczc kraj.
PODZIA WGIER I WOJNY Z TURCJ
Na Wgrzech doprowadzia zmiana dynastii do skutków daleko idcych, bo do dugotrwaego podziau kraju. Opór przeciw objciu wadzy przez Ferdynanda jako króla wgierskiego stawia szlachta, natomiast Habsburga popieraa magnateria. Szlachta zebrana w Tokaju ogosia królem Jana Zapoly, który te od razu koronowa si, ale stronnictwo magnackie ogosio w Preszburgu królem Ferdynanda. Wprawdzie Zapolya zrazu panowa na wikszej czci kraju, ale ju w 1527 r. Ferdynand wysa na Wgry siln armi, która pokonaa wojska Zapolyi, dziki czemu Ferdynand móg si koronowa, a Zapolya opuci Wgry i uda si do Polski, gdzie oeni si z Izabel, córk Zygmunta Starego; waniejsze, e szukajc pomocy przeciw Habsburgowi podda si Turcji. Wkrótce wic, bo w 1529 r. sutan Soliman wkroczy na Wgry i w imieniu króla Jana podbi znaczn ich cz ze stolic Bud. Uderzy take na Wiede, który oblony broni si zacicie i dopiero nadejcie zimy zmusio Turków do przerwania oblenia. Z kolei Ferdynandowi nie udao si odebra Budy.
Ostatecznie utrwali si podzia Wgier na trzy czci. Zapolya utrzyma si przy panowaniu nad Siedmiogrodem. Ferdynand mia pod swoim panowaniem Chorwacj i cz dzisiejszej Sowacji, natomiast najwikszy rodkowy obszar królestwa wgierskiego pozosta na pótora wieku w rkach tureckich. Rozumie si, e Habsburgowie nie mogli zrezygnowa z aspiracji do posiadania caych Wgier i na skutek tego walka z Turcj staa si na dugo zasadniczym zewntrznopolitycznym problemem pastwa habsburskiego, a zatem i Austrii. Zreszt w wojnach z Turkami zniszczenia nie oszczdziy i rdzennie austriackich krajów, w których buszoway nie tylko wojska sutaskie, ale sprzymierzone z nimi zagony tatarskie. Pierwszy okres wojen z Turkami skoczy si dopiero w 1547 r., kiedy doszo do formalnego zawieszenia broni, za co jednak Ferdynand musia corocznie paci sutanowi 30 ty. duka-
73
tów „podarku", faktycznie haraczu. Ten sam „podarek" zobowiza si paci Ferdynand, kiedy zawarto traktat pokojowy w Konstantynopolu w 1562 r., utrwalajcy podzia Wgier wedle istniejcego stanu, a Siedmiogród uzna zwierzchnictwo lenne sutana.
Rezygnacja Habsburgów z panowania nad caymi Wgrami bya uzasadniona tym, e mieli oni do zwalczania znacznie wiksze niebezpieczestwa we wasnych posiadociach zarówno na terenie krajów zamieszkaych przez. Niemców, jak Czechów czy chopsk ludno sowiask w poudniowej czci ich dziedzicznych posiadoci austriackich. Na terenie caych Niemiec rozszerzaa si wówczas reformacja, która dla Habsburgów poczona bya z konfliktem nawet bardziej jeszcze istotnym, a mianowicie walk z przedstawicielstwem stanowym w poszczególnych krajach, które nie chciay dopuci do utrwalenia si wadzy absolutnej. Jeli zrazu, jak wspomnielimy, powysze konflikty spoeczne, walki z chopami i ywioami plebejskimi w miastach charakteryzoway pierwszy okres reformacji, to w nastpnej fazie po solidarnym stumieniu buntów poddanych przez szlacht, ksit i dynasti habsbursk narodzi si nowy problem, a to usiowanie, aby utrwali panowanie cesarza nad ksitami poza swoimi posiadociami, a nad stanami we wasnych posiadociach.
TWORZENIE NOWOCZESNEJ ADMINISTRACJI
Ju za czasów Maksymiliana zaczo si budowanie nowoczesnego aparatu pastwowego w Austrii. Tendencj zasadnicz byo stworzenie administracji bardziej scentralizowanej podlegej monarsze, a zatem uniezalenionej od terytorialnych instytucji,-w pierwszym rzdzie stanowych. W miar jak posiadoci habsburskie rozszerzay si, a pastwo przeobraao si w wielkie, a bardzo rozlege mocarstwo, narzucaa si konieczno nowego zorganizowania caego aparatu wadzy. Ale tak jak rodzenie si czasów nowoytnych i upadek redniowiecznego porzdku nie odby si w cigu jednego pokolenia, nie dokona si niejako jednym zamachem, ale wymaga powolnych a dugotrwaych przeobrae, podobnie i stworzenie nowego odpowiadajcego czasom nowoytnym pastwa poczone byo z dugotrwaymi wysikami i bardzo zacitymi walkami z tymi spoecznymi czynnikami, które byy zainteresowane w utrzymaniu starego porzdku. W dodatku we wschodnich posiadociach habsburskich, a wic w tych krajach, w których powstawaa monarchia czca Austri z Czechami i Wgrami, próbom ujednolicenia organizacji pastwowej musiay przeciwstawi si czynniki nie tylko zwizane z dawnym redniowiecznym porzdkiem, a take to wszystko, co byo przywizane do tradycji dawnych pastw, a wicCzech i Wgier, tradycji w niejednym rónych od tradycji cile austriackich czy ogólnoniemieckich. Wprawdzie Czechy od wieków byy w cisych zwizkach z Rzesz Niemieck, miay jednak take i wasny odrbny rozwój, w którym pierwiastki sowiaskie musiay odgrywa
74
niepoledni rol. Niemniej nie naley ju na XVI w. przerzuca konfliktów narodowociowych, których istotn domen stal si dopiero wiek XIX. Nie wolno bowiem zapomina, e w caej tej czci Europy panowaa jedna kultura umysowa, bardzo zblione obyczaje i zwyczaje. Warstwy wyksztacone wychowane byy w jednej szkole Kocioa rzymskiego, pomimo e wanie koniec wieków rednich to okres ywego ruchu dysydenckiego. Wtedy rozwijaj si herezje, a Czechy stay sil? przecie w XV w. obszarem, na którym husytyzm triumfowa i zrós si w niemaym stopniu ze wiadomoci odrbnoci narodowociowej tak, jak ona w owych wiekach moga si ujawnia.
W okresie tym posiadoci habsburskie skaday si z trzech kompleksów terytorialnych, a to: kraje dziedziczne (Erblande), a wic obie Austrie Górna i Dolna, Tyrol oraz tzw. rodkowe ziemie austriackie ze Styri, Karynti, Krain, Gorycj, Istri, Triestem; drugi kompleks to ziemie czeskie, a wic Czechy, Morawy, lsk i uyce, które jednak w 1635 r. przeszy do Saksonii; wreszcie trzeci kompleks to 1/3 Wgier oraz Chorwacja ze Sawoni. Oprócz tego do dziedzicznych krajów austriackich naleay tzw. Yorlande (dosownie kraje przednie), tzn. rozproszone posiadoci w Niemczech Poudniowych i Zachodnich, które jednak czsto zmieniay granice i swych wadców. Cesarz by w tzw. krajach dziedzicznych, czyli waciwej Austrii, dziedzicem, w krajach czeskich sta si nim dopiero od 1627 r., a na Wgrzech formalnie od 1687 r.
Wadze górnoaustriackie miay swoj siedzib od r. 1499 w Inns-brucku, gdzie urzdowa Regiment, czyli rzd zoony z 8 urzdników, wykonujcy wadz w imieniu monarchy (Landesjurst — dosownie ksi kraju). W 1502 r. utworzono rzd dla krajów dolnoaustriac-kich w Linzu i w Wiedniu, a w Wiener-Neustadt co w rodzaju sdu najwyszego. W 1510 r. zniesiono sd w Wiener-Neustadt, a z Linzu wadze rzdowe przeniesiono do Wiednia.
W dniu l I 1527 r. wyda Ferdynand Hofstaatsordnung (Porzdek dworsko-pastwowy), pewnego rodzaju statut zarzdu krajów austriackich, odnoszcy si zarówno do Austrii, jak do Czech i Wgier. W zasadzie ta pewnego rodzaju konstytucja administracji pastwowej pozostaa w niemaym stopniu w mocy a do rewolucji 1848 r. Na czele tych wadz wspólnych dla caego pastwa staa Tajna Rada, gdzie decydowano o sprawach dynastii i polityki zewntrznej. Skadaa si zrazu z szeciu najwyszych dostojników pastwowych. Najwysz instancj sdow bya Rada Dworska, do której przez czas jaki naleeli take czonkowie Tajnej Rady. Ale ju wanie ta instancja sdownicza natrafia na opór ze strony stanów czeskich i wgierskich, tak e w r. 1537 ograniczono jej dziaalno do austriackich krajów dziedzicznych i posiadoci habsburskich w Rzeszy. Mniejsze znaczenie miaa Nadworna Kancelaria (Hofkanzlei), instytucja istniejca jeszcze od wieków rednich; zrazu dzielia si ona na trzy oddziay: dla dziedzicznych krajów austriackich, dla Czech i dla Wgier. Ale ju w 1559 r. musiano jej dziaalno ograniczy do krajów austriackich, a Czechy i Wgry otrzymay kancelarie odrbne.
75
W tych administracyjnych przemianach najwyszych organów uwidacznia si opór, jaki Czechy i Wgry stawiay próbom bezwzgldnej centralizacji aparatu pastwowego. Natomiast sprawy waniejsze, to znaczy finanse i wojsko, potrafili jednak Habsburgowie ujednolici. Izba Nadworna zarzdzaa skarbem pastwowym, a podlegay jej izby krajowe w Wiedniu, Innsbrucku, Pradze i Preszburgu. Wprawdzie dziaalno instancji skarbowych natrafiaa na powane trudnoci walczc z oporem instytucji stanowych, niemniej potrafiy si utrzyma i przedstawiay swoim istnieniem jedno tego wielkiego pastwa. Zrazu podlegay Izbie Nadwornej take sprawy utrzymania wojsk, ale kiedy wojny z Turkami staway si coraz bardziej absorbujce, wymagajce coraz wikszego wysiku nie tylko finansowego, ale i organizacyjnego, stworzono w-1556 r. Nadworn Rad Wojenn (Hofkriegsrat), która potem istniaa a do czasów najnowszych, bo do pocztku XIX w.
REFORMACJA
Najwaniejszym jednak i najtrudniejszym zagadnieniem wewntrznym pastwa austriackiego na pocztku XVI w. to reformacja. Rozszerzaa si ona w krajach austriackich od pocztku gwatownie, i to zarówno wród chopów, mieszczan, studentów i robotników-górników, jak, co waniejsze, wród szlachty i nawet wysokiej arystokracji. Ju w 1522 r. przeszed na protestantyzm, przebywajcy wtedy w Wittenberdze. Christoph Jórger. syn starosty Górnej Austrii, za którym wkrótce poszli rodzice; wród protestantów widzimy takie rody jak: Starhemberg, Polheim, Dietrichstein, Khevenhiiller i wiele innych, których nazwiska potem w dziejach monarchii Habsburgów bd si niejednokrotnie powtarza jako najwierniejszych paladynów monarchy. Modzie studiujca opuszczaa wierny katolicyzmowi uniwersytet wiedeski, szukajc nauk na uniwersytetach pónocnoniemieckich, w pierwszym rzdzie w Wittenberdze. W drukarniach wiedeskich wydawano pisma protestanckie, chocia w 1523 r. wyszed zakaz ich publikowania zreszt nie bardzo respektowany. Nawet stracenie w 1524 r. bogatego wiedeskiego mieszczanina Kaspara Taubera nie odstraszyo od przechodzenia na now wiar. W 1527 r. wyda Ferdynand tzw. Generalmandat — powszechny nakaz - zwrócony przeciw luteranom, cho mowa w nim take i o innych sektach jak na przykad anabaptystach (Wiedertaufer). Sekta ta bya ogromnie rozpowszechniona jeszcze przed wystpieniem Lutra szczególnie w Austrii Dolnej i w Tyrolu oraz na Morawach. Anabaptyci przyszli tam ze Szwajcarii, a w r. 1525 byo ich w Czechach okoo 150 ty. Nie uznawali oni jakiejkolwiek wadzy i obowizku walki zbrojnej. Sekta znajdowaa wród chopów wielu zwolenników, jako e czya herezj z bardzo radykalnymi postulatami spoecznymi, co ich naraao od pocztku na krwawe przeladowania.
W 1528 r. spalono na stosie w Wiedniu pierwszego biskupa anabaptystów w Austrii Górnej Balthasara Hubmaiera. Na skutek przelado-
76
Austria w latach 1526-1740
wa wikszo wyrzeka si swojej wiary, wobec czego ograniczono si do nakazu odbycia pokuty zasadzajcej si na uczestniczeniu przez trzy niedziele w naboestwach i procesjach boso i z go gow. Niemniej nie zawsze tak atwo dawano sobie rad z tymi sekciarzami. W 1529 r. na przykad rzd Tyrolu doniós Ferdynandowi, e w cigu ostatnich dwu lat skazano za to kacerstwo okoo 700 osób cz na mier, a cz na banicj. W innych krajach habsburskich nie stosowano tak ostrych rodków przeciw tej sekcie. Na Morawach raczej ich tolerowano, poniewa organizowali oni pewnego rodzaju spódzielnie, wydzierawiajc grunty, na których prowadzili wspólne gospodarstwo, dbali o swoich wspóbraci, a skoro wród nich byo bardzo wielu znakomitych i uczciwych rzemielników, niektórzy wielcy panowie popierali ich, a w kadym razie dawali im opiek.
Od abdykacji Karola V w 1556 r., kiedy w modszej linii Habsburgów korona cesarska staa si faktycznie dziedziczna, obciy Ferdynanda jako wadc niemieckiego cay problem reformacji. Szukano kompromisu w sprawach dogmatycznych, ale waniejsze byy sprawy czysto polityczne. Ksita niemieccy przechodzc na protestantyzm uniezaleniali si od cesarza. Rozpoczy si w Niemczech wojny midzy ksitami i od razu, bo ju w 1543 r., Ferdynand straci panowanie w Wirtembergii, co byo wane, poniewa kraj ten stanowi niejako cznik midzy posiadociami austriackimi a zachodnioniemieckimi.
Podobnie i w krajach austriacko-czeskich sprawy wyznaniowe czyy si cile z politycznymi. Kiedy wic pod koniec 1541 r. 'Ferdynand zwoa do Pragi przedstawicielstwa sejmów austriackich i czeskich, aby uzyska rodki finansowe na prowadzenie wojny z Turkami, sejm ten zaj si wanie sprawami religijnymi, które si wspóczesnym wydaway najwaniejsze. Stawiano wobec Ferdynanda dania o charakterze wyranie protestanckim. Tymczasem prowadzona w Niemczech wojna szmalkaldzka przyniosa rozstrzygnicie na korzy Habsburga w bitwie pod Muhlberg (1547), co z kolei wzmocnio pozycj Ferdynanda w krajach czeskich. Ferdynand solidaryzowa si bez reszty z Kocioem katolickim przeciw protestantyzmowi jako „advocatus ecclesiae". Nieomal cay ciar walki w jego krajach wadza pastwowa braa na siebie, co dawao dynastii pewne konkretne korzyci, bo na przykad dziki temu odzyska z powrotem ksistwa: aga, Opole i Racibórz, podobnie jak daleko na zachód pooon Konstanc.
Protestantyzm rozszerza si w krajach austriackich gwatownie. Historycy oceniaj, e w poowie XVI w. poowa ludnoci bya protestancka. Stany po wikszej czci opowiaday si po ich stronie. W kadym razie w czasie trwania soboru trydenckiego, który zaczai obrady w 1545 r., potem wielokrotnie przerywane, sejmy austriackie zebrane w 1549 r. w Austrii Dolnej, Styrii i Karyntii opowiedziay si po stronie protestantyzmu. Pomimo zawarcia w r. 1555 pokoju religijnego w Augsburgu, Ferdynand nadal walczy z protestanckimi stanami, a w 1556 r. na sejmie wydziaowym zwoanym do Wiednia musia pomimo to zgodzi si na pozwolenie przyjmowania komunii pod obu postaciami. Ta wanie sytuacja wewntrznopolityczna skonia go do
78
domagania si przez swoich przedstawicieli na odnowionym w 1562 r. soborze w Trydencie pewnych ustpstw na rzecz protestantyzmu, a wickomunii pod obu postaciami i zniesienia celibatu, na co jak wiadomo sobór si nie zgodzi dc do zupenego rozdziau od protestantyzmu.
Trzeba tu zaznaczy, e reformacja rozszerzajc si w krajach habsburskich ogarna take ziemie zamieszkae przez Sowian Poudniowych, a to Soweców i Chorwatów. Przetumaczenie Ewangelii na ich jzyki miao dla kultury tych narodów ogromne znaczenie. Najwybitniejsz w tym wzgldzie rol odegra Primo Trubar, który dziaa od 1531 r. w Lublanie, propagujc protestantyzm pomimo oporu biskupa, ale przy poparciu mieszczastwa. W 1548 r. musia jednak kraj opuci i uda si do Niemiec. Tam napisa po sowesku co w rodzaju katechizmu i kilka kaza, co ogromnie przyczynio si do rozpowszechnienia reformacji wród ludnoci sowiaskiej krajów austriackich. Wkrótce wydrukowa w Tybindze soweskie tumaczenie Ewangelii i Dziejów apostolskich. W tym samym czasie Konzul Stjepan z Istrii, który te jako luteranin musia opuci kraj, równie w Niemczech przetumaczy Ewangeli na jzyk serbsko-chorwacki. W obu wypadkach koszty tych wydawnictw pokryli panowie i miasta austriackie w przekonaniu, e podnoszenie ycia religijnego w krajach Sowian Poudniowych pomoe do zwalczania niebezpieczestwa tureckiego, bo bdzie osabia wadz sutask w nadgranicznych prowincjach Porty Otto-maskiej.
To zreszt byo gówn zasug reformacji, która jednak w dziedzinie religijnej nie utrzymaa si w krajach poudniowosowiaskich. Ostatecznie skoro ani drog szukania kompromisu w dziedzinie religijnej, ani drog przeladowa nie udao si pokona reformacji, musiano si wreszcie zgodzi na podzia sfer wpywów, czym by pokój w Augsburgu, który postawi zasad „cuius regio eius religio", a sprawy religii poddanych oddawa pod wadz panujcych. Chocia pokój ten w Niemczech podway prymat cesarza, ale za to pozwoli Habsburgom dy w swoich bezporednich posiadociach do pastwa jednolitego, bo opartego na jednoci religijnej. Miao to o wiele wiksze znaczenie ni czowiek nam wspóczesny moe zrozumie.
POCZTKI KONTRREFORMACJI
Zreszt nie tylko dziaania wadzy pastwowej w posiadociach habsburskich zwalczay protestantyzm w tej epoce. Walk z protestantyzmem przej sam Koció i jego najskuteczniejsze rami, wieo powstay zakon jezuitów. Zjawili si oni wanie w tym czasie najpierw w Wiedniu a potem w Pradze i Innsbrucku. Zrazu byli to cudzoziemcy; wkrótce Petrus Canisius, jezuita, pochodzcy z Nimwegen, rozpocz yw dziaalno na uniwersytecie wiedeskim i tam wyda katechizm zwile sformuowany, jasno napisany, który sta si skutecz-
79
nym orem w walce o prawowierno katolick. Od 1555 r. wyszo wiele jego wyda i tumaczenia na wiele jzyków.
Jezuici mieli odnowi uniwersytet wiedeski, który wanie wtedy znalaz si w zupenym upadku. Dla przykadu mona zauway, e w 1532 r. uczszczao tam tylko 12 studentów, a jeszcze sto lat wczeniej studiowao na tej uczelni kilka tysicy. Oprócz uniwersytetu wiedeskiego znaleli jezuici silne oparcie w Innsbrucku, gdzie w r. 1562 utworzyli swoje kolegium. Znaleli si oni w Austrii na pewno w sytuacji bardzo trudnej, poniewa protestantyzm opanowa tam wówczas w niemaym stopniu kler; zreszt nie tyle moe w dziedzinie dogmatycznej, ile w praktyce yciowej. Tak wic za panowania Maksymiliana II nieomal wszyscy wieccy duchowni poza wysz hierarchi byli onaci.
Maksymilian II, miedzioryt H. S. Lautensacka 1555 r.
A w wier wieku póniej, bo okoo 1612 r., onaty ksidz w krajach austriackich by nieomal regu. Zreszt trzeba tu doda, e nietolerancja zrazu bya do umiarkowana, ale w miar lat coraz bardziej si zaostrzaa. Wystarczy wspomnie, e jeszcze par lat po pokoju augsbur-
80
skim wolno byo w Austrii przyjmowa komunie pod obu postaciami, potem uwaano to za przestpstwo, groce kar mierci.
Ale te jeszcze w rodzinie Habsburgów bynajmniej nie przemogo ostatecznie przekonanie, e interes dynastyczny wymaga identyfikowania si z kontrreformacj. Kiedy wic za wol Ferdynanda nastpi podzia jego pastwa midzy synów, wówczas spodziewano si, e najstarszy Maksymilian II opowie si w ogóle za protestantyzmem. Jemu te zapewni ojciec dziedzictwo korony czeskiej i wgierskiej, a to przez koronacj jeszcze za swojego ycia na króla Czech (1562) i Wgier (1563). Modszy syn, Ferdynand, otrzyma Tyrol i zachodnioniemieckie posiadoci habsburskie, najmodszy Karol otrzyma Styri, Karynti i Krain oraz posiadoci nad Adriatykiem. Po mierci w 1564 r. Ferdynanda Maksymilian zosta cesarzem (1564—1576). Jego chwiejna postawa w sprawach religijnych nie miaa jednak istotnego znaczenia, poniewa tymczasem odnowiy si cikie walki z Turkami, które skieroway jego wysiki w stron posiadoci wgierskich. Turcy odnieli szereg zwycistw, zdobyli twierdz Sziget, której broni ba Chorwacji Zrinyi i który wraz z wikszoci obroców zgin w jej murach. Ale mier sutana Solimana w czasie oblenia Szigetu i wysanie silnej armii do Chorwacji doprowadzio do pokoju w Adrianopolu (1568) midzy cesarzem a nowym sutanem Selimem II. Zapolya zrzek si wówczas tytuu króla Wgier i zachowa tylko tytu ksicia siedmiogrodzkiego; po jego mierci w 1571 r. ksistwo to obj Stefan Batory. Po Zapolyi odziedziczy on wrogo wobec Habsburgów, dlatego te zosta w 1575 r. przez stronnictwo antyhabsburskie wybrany w Polsce królem przeciw Maksymilianowi. W zastpstwie Batorego rzdzi Siedmiogrodem jego brat Krzysztof.
Polityka Maksymiliana wobec protestantów staa jednak pod znakiem daleko idcego umiarkowania, co w praktyce oznaczao do istotn tolerancj. Zdawao mu si, tak jak wielu ludziom wspóczesnym, e reformacja to tylko spór czysto teologiczny, który nie ma wikszego znaczenia i który wkrótce si wyrówna. Przypisywano mu wypowied: „nie ma bardziej uciliwej tyranii ni ch panowania nad sumieniem". Lata jego rzdów w tej dziedzinie przypominaj troch stosunki w Rzeczypospolitej Polskiej, która wic jeszcze wtedy nie stanowia w tym wzgldzie takiego wyjtku, jak si niektórym polskim historykom wydaje, a której ówczesny król. Zygmunt August, te powiedzia, e nie chce by królem sumie. Maksymilian II za mawia o sobie, e nie chce by „ani papist, ani luteraninem, ale chrzecijaninem". Austriackim protestantom poleci wypracowa wspóln konstytucj kocieln (Christliche Kirchenagenda), na której podstawie wyda w r. 1571 tzw. Asekuracj, dozwalajc protestantom na odprawianie naboestw w ich domach, ich zamkach i dobrach, natomiast zabroniono im tego w miastach ksicych i miejscach publicznych. W 1574 r. zezwolono szlachcie protestanckiej na publiczne naboestwa w Wiedniu. Ta poowiczna tolerancja stosowana bya i w posiadociach czeskich, gdzie jednak utrudnia j rozam wród czeskich rónowierców.
W krajach rzdzonych przez braci Maksymiliana II stosunki reli-
81
gijne ksztatoway si mniej tolerancyjnie. Arcyksi Ferdynand by bardziej zwizany z katolicyzmem, a to choby dlatego, e protestantyzm w Tyrolu by znacznie sabszy. Chopi i szlachta pozostali wierni katolicyzmowi, protestantyzm mia zwolenników tylko wród ludnoci miejskiej i górników. Dziaalno jezuitów w Innsbrucku bya te znacznie energiczniejsza. Jeszcze ostrzej w obronie katolicyzmu wystpowa zrazu arcyksi Karol, wadca Styrii, Karyntii i Krainy, ale tam protestantyzm by silniejszy ni w Tyrolu, wobec czego musia on w 1572 r. wyda akt religijnej pacyfikacji Religionspazifikation (Pokój religijny), w którym dawa prawo wykonywania praktyk religijnych protestanckim panom i ich poddanym i prawo utrzymywania kaznodziejów i szkó. Zasadniczo miasta i miejsca targowe byy z tego wyczone, chocia w rzeczywistoci wanie tam protestantyzm by najbardziej rozpowszechniony. Niemniej ta polityka ksica zmuszaa obie strony do wspózawodnictwa w propagandzie religijnej, a przede wszystkim w wychowaniu modziey. Tote akcja jezuitów, którzy w Grazu zaoyli swoje kolegium, a w 1585 r. uniwersytet, miaa istotne znaczenie dla póniejszego zwycistwa katolicyzmu. Zreszt konieczno paktowania ze stanami wobec toczcych si wojen z Turkami zmuszaa arcyksicia do dalszych ustpstw w dziedzinie religijnej.
WOJNY Z TURKAMI
Najazdy Turków trway waciwie bez przerwy. Szczególnie kraje nadgraniczne byy naraone na cige pustoszenia. W obronie przed tym wanie arcyksi Karol stworzy na pograniczu osobny okrg, gdzie budowano wiele twierdz. Najsilniejsza zwana Karlovac (Karlstadt od imienia arcyksiecia). Osadzano tam chopów na specjalnie dogodnych warunkach z obowizkiem penienia cigej suby wojskowej. W ten sposób powstao tzw. Pogranicze, pewnego rodzaju kolonie wojskowe, nieco przypominajce kozaczyzn na pograniczu polsko-tureckim, ale znacznie lepiej zorganizowane, bo podlege centralnym wadzom wojskowym austriackim. Ono dostarczao, przez dwa i pó wieku najlepszych puków Habsburgom, które zreszt walczyy nie tylko przeciw Turkom, ale take przeciw innym wrogom Austrii, zarówno na terenie niemieckim, jak potem i woskim. Pogranicze przyjmowao te chtnie uciekinierów z obszarów zajtych przez Turków, a zatem zachowao pod wzgldem narodowociowym prawie wycznie sowiaski charakter. Autorytet dynastii habsburskiej by tam tym silniejszy, e stanowili oni dla ludnoci pozostajcej pod jarzmem tureckim symbol kultury chrzecijaskiej. Zreszt wikszo mieszkaców wyznawaa obrzdek wschodni, co jednak w tamtych stronach nie miao wikszego politycznego znaczenia i tu Habsburgowie bynajmniej nie starali si si propagowa katolicyzmu. W zasadzie Chorwaci, którzy tam mieszkali, byli katolikami, ale przybysze z obszarów serbskich pozostawali prawosawni i mieli gwarantowane dla swojej cerkwi przywileje, które pozwoliy jej przetrwa bez trudti panowanie habsburskie.
82
Tak wicpanowanie Maksymiliana II przeszo pod znakiem tolerancji, ale te by on ostatnim Habsburgiem, który nie opowiedzia si zdecydowanie po stronie kontrreformacji.
Inaczej przedstawiay si rzdy Rudolfa II (1575—1612), jego syna, wychowanego na arcykatolickim dworze hiszpaskim. Ojciec zapewni mu nastpstwo tronu w Niemczech, Czechach i na Wgrzech, bo zosta koronowany w 1572 r. na króla Wgier, w 1576 r. na króla Czech, a rok przed mierci ojca. w r. 1575, królem rzymskim, co przesdzao objecie przez niego korony cesarskiej. Rudolf II ju nie dzieli swoich posiadoci midzy modszych braci. Wprawdzie modszy jego brat, Maksymilian, stara si o koron polsk, ale zosta w 1588 r. wzity do niewoli przez hetmana Zamoyskiego i musia si zrzec pretensji do panowania w Polsce, przy czym trzeba doda, e i inni bracia Rudolfa, jak arcyksieta Maciej i Ernest, stawiali swoje kandydatury do polskiego tronu. Wkrótce maestwo polskiego króla Zygmunta III z arcyksiniczk z linii styryjskiej Ann doprowadzio do pogodzenia obu dynastii, a miao istotny wpyw na kontrreformacyjne tendencje dworu Zygmunta Wazy.
Wojny z Turkami wizay si cile z polityk religijn, poniewa stany, których pomoc bya dla prowadzenia wojny wci jeszcze potrzebna, miay z reguy przewag protestanck i zawsze korzystay z okazji przyznawania rodków na wojn dla gwarancji wyznawania kultu rónowierczego. W dodatku w stosunku do Wgier to zwizanie spraw wojenno-politycznych z wyznaniowymi miao najbardziej powane konsekwencje. Kiedy wic w 1593 r. rozpoczto z Turkami pitnastoletni wojn, losy jej zwizay si bezporednio ze stosunkiem do Wgier. Zrazu Turcy osabieni walkami na cakiem innych frontach — Persji i Morzu ródziemnym — ponosili klski. W wyniku tego zarówno ksi Siedmiogrodu Zygmunt Batory, jak i hospodarowie modawski i wooski stanli po stronie Habsburgów.
Wkrótce jednak szczcie wojenne odmienio si. Pod wraeniem-klsk tureckich Batory zrzek si samodzielnoci i odda Siedmiogród pod bezporednie wadanie Habsburga w 1598 r. Ale nietolerancyjne i niesprawne rzdy austriackie zniechciy stany, które odday wadz nad krajem Andrzejowi Batoremu. W odpowiedzi wojewoda wooski Micha wkroczy do Siedmiogrodu, a w walce z nim zgin Andrzej. Wkrótce i Micha poniós klsk i zosta zamordowany z polecenia dowodzcego tam generaa austriackiego. Habsburgowie wrócili na tron Siedmiogrodu w 1602 r. Ale ich nietolerancyjna polityka zarówno w Siedmiogrodzie, jak i w tych prowincjach wgierskich, które byy w bezporednim wadaniu Habsburgów, wywoaa opór stanów popartych przez ludowe powstanie hajduków pod wodz Bocskaya. Dwór austriacki zmuszony by zawrze w 1606 r. pokój w Wiedniu, w którym wprawdzie Rudolf zachowa koron Wgier, ale musia odda Siedmiogród Bocskayowi i, co waniejsze, musia zobowiza si do ograniczenia swej wadzy absolutnej na Wgrzech oraz zapewni wolno religijn. Rudolf podpisa te warunki, ale z góry nosi si z zamiarem powrotu przy zmianie sytuacji do polityki kontrreformacyjnej. Niemniej pokój
83
z Wgrami uatwi zawarcie pokoju z Turcj jeszcze w tym samym 1606 r. w miejscowoci Zsitvatorok. Pokój ten potwierdza dotychczasowy stan terytorialny. Turcja osabiona rezygnowaa z dalszych zdobyczy. Warunki tego pokoju byy o tyle dla Habsburgów korzystne, e Turcja zrzekaa si dotychczasowego haraczu i uznawaa równorzdno sutana i cesarza, co pozwolio na nawizanie normalnych stosunków
Rudolf II. popiersie z brzu, dzieo Adriana de Yries 1603 r.
dyplomatycznych midzy Wiedniem a Stambuem. Wykorzysta to z kolei dwór austriacki dla wznowienia akcji przeciw rónowiercom. Ale znowu wywoa tym powszechny opór i nowe powstanie ludowe, które wprawdzie zostao stumione, ale zmusio nastpc Rudolfa II, Macieja II, do ponownego uoenia si ze stanami wgierskimi. Dano im do szerokie ustpstwa gwarantujc odrbno administracyjn królestwa. Niemniej stany wgierskie nie zdobyy si na stworzenie wasnej armii i wasnego aparatu urzdniczego, do czego wedle uchwa sejmu w Presz-burgu z 1608 r., potwierdzonych przez Macieja, miay prawo. Wskutek tego sytuacja na Wgrzech niewiele si poprawia, a Habsburgowie mogli rozpocz walk z rónowierstwem w oparciu o magnateri i dziaajcy ju na Wgrzech zakon jezuitów. Znowu dynastia widziaa w kontrreformacji swój wasny interes, i to interes wadzy absolutnej. Wprawdzie nie potrafiono na Wgrzech zniszczy ani silnego tam kalwi-
84
nizmu, który sta si niejako religi narodow, ani luteranizmu, a to choby z tego powodu, e Siedmiogród by poza zasigiem wadzy Habsburgów, a znaczna cz Wgier pozostawaa nadal pod panowaniem tureckim.
Tymczasem polityka Rudolfa II wywoaa wród jego rodziny opozycj. Chocia by to czowiek niezbyt zrównowaony, jako wadca mao zdecydowany, ale w dziedzinie kultury osobisto ciekawa, protektor artystów, kolekcjoner, znawca sztuki. Wystpi przeciw cesarzowi jego brat Maciej, na skutek czego Rudolf by zmuszony zgodzi si na koronowanie Macieja jako króla Wgier w 1608 r. Atutem w tych rodzinnych rozgrywkach stawao si z reguy zdobycie poparcia stanów, a te byy, jak wspominalimy, opanowane przez rónowierców.
NASILENIE KONTRREFORMACJI
Po 1600 r. akcja kontrreformacyjna wzmagaa si coraz bardziej. Skutkiem tego zarówno chopi, jak i mieszczanie przynajmniej zewntrznie przyjmowali katolicyzm, co si jeszcze wtedy odbywao bez krwawych przeladowa. Natomiast wielu ludzi, i to najbardziej wartociowych, bo nieugitych w swoich przekonaniach, decydowao si na emigracj do krajów pónocnoniemieckich. Te wanie przeobraenia religijne byy jednym z elementów pogbiania si przedziau midzy Austri a Pónocnymi Niemcami. Proces ten trwa mia przez wieki i w pewnym sensie do dzi jeszcze nie jest zakoczony.
W miar jak kontrreformacja stawaa si bardziej stanowcza, natrafiaa na coraz silniejszy opór zarówno wród warstw wyszych, jak i wród mieszczan i chopów. Zmuszao to z kolei wadców do coraz surowszych i bardziej krwawych represji. Ju wtedy zdawano sobie spraw z tego, e wadcy trac przy tym „wiele dusz, wiele pienidzy i wiele mioci poddanych". Zreszt opór stawa si tak silny, e Maciej jeszcze za ycia Rudolfa II jako król musia przyzna stanom austriackim tolerancj, to samo zreszt zmuszony by uczyni Rudolf tu przed mierci, wydajc tzw. list majestatyczny przyznajcy w krajach czeskich tolerancj stanom, to jest szlachcie i miastom królewskim, dozwalajc im i ich poddanym na wykonywanie rónowierczych praktyk religijnych oraz budowanie w ich dobrach wity niekatolickich.
Jak saba bya w tych sprawach pozycja wadcy, wiadczy fakt, e kiedy cesarz Maciej zwoa do Linzu w 1614 r. 70 wydziaów sejmów dla uchwalenia nowych podatków potrzebnych na wojn przeciw Turcji i Bethlenowi Gaborowi, to odmówiy mu ich, poniewa nie chcia godzi si na dalsze koncesje religijne. W rezultacie cesarz zmuszony by do zaniechania wojny i zawarcia pokoju.
Tymczasem jednak nabrzmiewa konflikt ogólnoeuropejski. Spór midzy katolikami a protestantami w Niemczech, czyli midzy zwizkiem pastw katolickich Lig a protestanckim Uni, sta si jego zarzewiem.
Pierwsze lata panowania Macieja jako cesarza (1612-1619) stay
85
pod znakiem denia do niezadraniania wewntrznej sytuacji w pastwie. Polityk te prowadzi biskup (od 1615 r. kardyna) Melchior Klesi, waciwie pierwszy austriacki m stanu, który przeszed do historii jako rzeczywisty kierownik polityki pastwowej. Bya to osobisto wadcza, co narazio go na niech rodziny panujcej, ale w spoeczestwie czynio go do popularnym, nazywano go powszechnie „wicecesarzem". Dy on do odraczania konfliktów, zdajc sobie spraw, e niechybnie prowadz do najbardziej niebezpiecznych dla caoci pastwa walk zbrojnych. W stosunku do Turcji szukano kompromisu. Spraw sporn by Siedmiogród. Zwizanego z cesarzem Gabriela Batorego usunito, a do wadzy doszed przy pomocy tureckiej Bethlen Gabor, niemniej dwór austriacki uzna go na tym stanowisku, co pozwolio w 1615 r. przeduy pokój z sutanem na dalszych 20 lat. W tyme roku doszo do wojny midzy arcyksieciem Ferdynandem, wadc Karyntii, a Wenecj. Wtedy po raz pierwszy wybi si pukownik Albrecht Wallenstein. Wojna skoczya si w 1617 r. kompromisowym pokojem w Madrycie, przy porednictwie Hiszpanii i Francji. Pokój ten dawa Habsburgom bezpieczestwo od strony Adriatyku, co okazao si wane w momencie, kiedy wkrótce rozgorzaa najzacitsza wojna w Czechach.
WYBUCH WOJNY TRZYDZIESTOLETNIEJ
W Czechach sytuacja bya szczególnie napita. Konflikty wyznaniowe czyy si coraz wyraniej z konfliktami narodowociowymi, co przecie byo cech szczególn take i w czasie wojen husyckich w XV w. Wojny husyckie osabiy ywio niemiecki. Ale po ich ustaniu do Czech napywaa do liczna fala imigracji z ziem niemieckich, co z kolei wywoywao nastroje antyniemieckie. Wanie w 1615 r. powzi sejm czeski szereg uchwa o charakterze przeciwniemieckim. Usuwano jzyk niemiecki z urzdowania i naboestw, nakazywano dzieciom imigrantów niemieckich uczy si jzyka czeskiego. Ale trzeba doda, e stany czeskie, które si tego domagay, przejte byy nieufnoci do chopów, tak e nie pozwolono na ich uzbrojenie. Decydujce byy jednak konflikty wyznaniowe. List majestatyczny Macieja, chocia mia na celu zaagodzenie tych sporów, sta si wanie pretekstem do ich wzmoenia, a mianowicie interpretowali go inaczej katolicy, a inaczej protestanci. Szo o prawo budowania kocioów, w zasadzie List przyznawa protestantom to prawo na terenach bdcych w posiadaniu króla, ale rozszerzali oni to na ziemie bdce w posiadaniu Kocioa. Bezporedni przyczyn wybuchu konfliktu bya sprawa wybudowania zborów w Brou-mov (Braunau) i Hrob (Klostergrab). 23 V 1618 r. udaa si depu-tacja stanów na zamek królewski w Pradze Hradczany, gdzie doszo do gwatownej wymiany zda ze znienawidzonymi królewskimi namiestnikami, których wraz z ich sekretarzem wyrzucono przez okna. Wprawdzie ta. tzw. defenestracja nie doprowadzia do ich mierci.
86
ale bya hasem do rozpoczcia zbrojnej walki. Stany wybray 30-osobowe dyrektorium, na którego czele stan Wilhelm Ruppa a Matya Thurn, istotny przywódca ruchu, zacz organizowa si zbrojn.
Reakcja Wiednia bya zrazu chwiejna, zarówno cesarz, jak i Klesi pragnli kompromisu, aby nie dopuci do otwartej wojny. Natomiast gowa partii wojennej na dworze, arcyksi Ferdynand, kaza Klesla uwizi i wywie do Tyrolu. Klesi doczeka zmiany sytuacji i wróci do Wiednia, ale dopiero w 1627 r., kiedy jego przewidywania okazay si suszne. Niemniej Maciej stara si nie dopuci do zerwania z Czechami, ale po jego mierci w marcu 1619 r. partia wojenna popierana przez Habsburgów hiszpaskich wzia gór. Reprezentowa j nastpca Macieja, Ferdynand II (1619 — 1637), wybrany jednomylnie cesarzem, przy czym nawet wybrany ju jego przeciwnik król czeski Fryderyk, elektor Palatynatu, gosowa za nim. wiadczy to, e jeszcze nie zdawano sobie w peni sprawy z tego, jak wielki konflikt rozpocz si w Niemczech i jakie reperkusje midzynarodowe mia wywoa. Zreszt pozycja Ferdynanda II w samej Austrii bynajmniej nie bya zbyt mocna. Delegacja stanów dolnoaustriackich pod przywództwem hr. Paula Jacoba Starhemberga staraa si skoni wadc do zawarcia pokoju kompromisowego z Czechami. Przybycie oddziaów wojskowych do Burgu zmusio jednak i austriackich protestantów do ulegoci. Równoczenie i na terenie Czech wojska cesarskie odniosy pewne sukcesy. Nowe niebezpieczestwo zagrozio jednak Ferdynandowi od strony Siedmiogrodu. Pod koniec 1619 r. zaatakowa Bethlen Gabor posiadoci cesarskie na Wgrzech i znalaz si pod Wiedniem razem z wojskami czeskimi. Wojna stawaa si ju zagadnieniem midzynarodowym. Zygmunt III, król polski, pozwoli na zorganizowanie dywersji przeciw Siedmiogrodowi przez wysyanie tam lisowczyków; zmusio to Bethlena do zawarcia zawieszenia broni, a potem do kompromisowego pokoju z cesarzem w Nikolsburgu w 1622 r., kiedy ju wojenna sytuacja w Czechach bya rozstrzygnita na korzy Ferdynanda. Niemniej Siedmiogród by staym zagroeniem sprawy habsburskiej. Zreszt zagroenie istniao i wewntrz Austrii. Kiedy pod Wiedniem znalazy si wojska Thurna i Bethlena, wówczas protestanckie stany dolno-austriackie opowiedziay si po stronie przeciwników Ferdynanda.
POKONANIE CZECH
Ferdynand uzyska jednak pomoc z Bawarii, nalecej do Ligi. Wojska cesarskie i bawarskie poczyy si w Czechach i doszo do rozstrzygajcej bitwy 8 XI 1620 r. na Biaej Górze. „Zimowy król" Fryderyk uciek nie starajc si broni Pragi. W Czechach rozpoczo si dziaanie cesarskiej komisji pod przewodnictwem Karola Liechten-steina i kardynaa Dietrichsteina. Przywódców powstania czeskiego stracono, o ile nie uciekli, a wikszoci skompromitowanej szlachty odbierano majtki. Teraz cesarz przyj zasad, e powstanie Czechów
87
anulowao dotychczasowe przywileje, wasnorcznie zniszczy on List majestatyczny Rudolfa II, a wydana w 1627 r. Yerneuerte Landesordnung (Odnowiony statut krajowy) ustanawiaa Czechy i kraje z nimi zwizane, tzn. Morawy i lsk, królestwem dziedzicznym. Prawo wybierania króla przez stany zachowano tylko na wypadek wymarcia dynastii habsburskiej. Kompetencje sejmu ograniczay si jedynie do niektórych
Ksi Liechtenstein. popiersie z brzu B. F. Molla
spraw finansowych. Kancelaria nadworna przeniesiona zostaa do Wiednia. Waniejsze jeszcze byo to, e skonfiskowane dobra oddawano teraz katolikom, przybyszom z rozmaitych stron, przewanie rodzinom niemieckim. W ten sposób zanika te jzyk czeski z uycia zarówno w administracji, jak yciu dworskim, co oznaczao upadek kultury narodu czeskiego. Stan ten przetrwa przez pótora wieku, bo dopiero pod koniec XVIII w. rozpoczo si ponownie odrodzenie kulturalne czeszczyzny.
Tpienie reformacji w krajach panowania Habsburgów bynajmniej nie ograniczyo si do Czech, Moraw i lska. W samej Austrii,
88
której cz zreszt na jaki czas bya oddana przez Ferdynanda wadcy Bawarii pod zastaw za pomoc udzielon przez niego w wojnie z Czechami, rozpoczli Bawarczycy krwawe przeladowania protestantów. Dao to powód do powstania chopów rónowierców. którym przewodzili Stephan Fadinger i Christoph Zeller. Do walczcych chopów doczyli si gdzieniegdzie protestanccy mieszczanie. Cesarz zmuszony by do zawarcia rozejmu w 1626 r. i wydania patentu, który buntowników uaskawia, a agodzi ciary feudalne gniotce chopstwo, walki te bowiem toczone pod hasem religijnym byy w gruncie rzeczy walkami spoecznymi. Jeszcze przedtem Fadinger zgin pod Linzem, którego zdoby si nie udao; wkrótce jednak sytuacja si odwrócia. Znowu wojska bawarskie i cesarskie pod dowództwem von Pappen-heima zaday chopskim oddziaom klski i w krwawych represjach cay ten ruch zosta ostatecznie stumiony. W 1628 r. Austria Górna zastawiona poprzednio Bawarii wrócia pod bezporednie wadanie habsburskie. Kontrreformacja coraz bardziej si tam zaostrzaa. Patenty cesarskie z lat 1627 i 1628 byy bezwzgldne, jeli idzie o chopów i mieszczan, zmuszajc ich do rekatolizacji. Co prawda drobne ustpstwa uzyskaa do tej pory lojalna szlachta protestancka, ale ostatecznie wynikiem tych nietolerancyjnych zarzdze bya masowa emigracja z Austrii Dolnej i Górnej tysicy chopów, mieszczan i szlachty do krajów protestanckich.
DALSZY PRZEBIEG WOJNY TRZYDZIESTOLETNIEJ
Drugi niemiecko-duski okres wojny trzydziestoletniej skoczy si pokojem w Lubece (1629), który mia utrwali przewag Habsburgów w Niemczech. Zreszt najzagorzalszymi propagatorami bezwzgldnej walki o prymat cesarski w Rzeszy byli sprzymierzecy cesarscy, to znaczy dwór hiszpaski Habsburgów i czonkowie Ligi, a przede wszystkim Bawaria. Wydany przez cesarza edykt restytucyjny, który mia doprowadzi do stanu z 1555 r., to znaczy pokoju religijnego w Augsburgu, zmusi protestantów do wznowienia walk. Najwybitniejszym wodzem cesarskim sta si Albrecht Wallenstein, jednak nie solidaryzujcy si w peni z bezwzgldn polityk cesarza. Otrzyma on ogromne dobra w Czechach oraz ksistwo meklemburskie, wzbudzajc zawi poszczególnych ksit. To wanie Maksymilian, ksi bawarski, skoni cesarza do dania Wallensteinowi dymisji. Stao si to w momencie, kiedy na placu wojny w Niemczech zjawi si Gustaw Adolf, król szwedzki, jeden z najzdolniejszych wodzów w dziejach Europy. Przynosi on pomoc dyplomacji francuskiej kierowanej wówczas przez kardynaa Richelieu, nie chccej dopuci do opanowania caej Rzeszy przez Habsburga.
W 1631 r. rozgromi Gustaw Adolf wojska Ligi i cesarskie dowodzone przez J. Tilly'ego w bitwie pod Breitenfeld koo Lipska. Wkrótce zjawiy si wojska Gustawa Adolfa w Bawarii; Monachium zostao
89
przez niego zajte, niebezpieczestwo bezporednie zagrozio austriackim posiadociom Ferdynanda. W tej sytuacji cesarz zmuszony by zwróci si ponownie do Wallensteina, który wówczas postawi cikie warunki. Wallenstein potrafi zatrzyma pochód Gustawa Adolfa. Teren zmaga odsun si na pónoc. Pod Liitzen w 1632 r. doszo do wielkiej bitwy, w której wprawdzie wojska Wallensteina zostay pokonane, ale Gustaw Adolf zgin. Wallenstein, któremu poprzednio cesarz odda niezmiernie szerokie penomocnictwa w prowadzeniu wojny, teraz zacz myle o uniezalenieniu si od cesarza. Sprawa ta nigdy nie zostaa w peni, wyjaniona, w kadym razie prowadzi on rokowania z przeciwnikami cesarza, wszystko wskazywao, e chce sta si niezalenym wadc moe jako król Czech. Na dworze wiedeskim mia od dawna zaprzysionych wrogów. Ostatecznie cesarz pozwoli, aby Wallensteina skrytobójczo zamordowano w Eger (Cheb). Potem mier Wallensteina staa si przedmiotem legendy, gdy w nim widziano najwikszego wodza niemieckiego i niesusznie zreszt patriot niemieckiego. W dramacie powiconym Wallensteinowi przez Schillera utrwalio si stwierdzenie o „wdzicznoci domu rakuskiego" („Dank des Hauses von Osterreich"), jako zarzut egoisto-dynastycznej polityki wadców habsburskich nie troszczcych si o losy narodu niemieckiego.
Wojna toczya si dalej i okoo 1635 r. wydawao si, e strona cesarska odniesie pene zwycistwo. Cesarz zgodzi si na pewne ustpstwa religijne w Niemczech Pónocnych, ale w zasadzie kierowa si fanatyzmem religijnym, który by jednak równoznaczny z utrwaleniem absolutyzmu, bo stany krpujce wadz cesarsk broniy przywilejów rónowierców. W chwili mierci w 1637 r. Ferdynanda II w wojn ju wmieszaa si (1636) Francja, co zmienio powanie charakter wojny i co w dodatku doprowadzio do jej znacznego przeduenia, a w konsekwencji niezmiernego zniszczenia kraju. Tyle jednak, e dziaania wojenne toczyy si przewanie w Niemczech, nie podlegajcych bezporedniemu wadaniu Habsburgów. Tylko kraje czeskie byy terenem czstych operacji wojennych, co doprowadzio je do ruiny, a ludno zmniejszya si tam -nieomal do poowy. Ten wanie kocowy okres wojny (1635—1648) spowodowa bardzo istotne zmiany w pooeniu Habsburgów w Niemczech. Wadza ich jako cesarzy staa si ju zupenie nominalna, z drugiej strony zarówno Francja, jak Szwecja oraz ksita uznawali niekwestionowane panowanie Habsburgów w krajach dziedzicznych, to znaczy Austrii, Czechach i na Wgrzech. Natomiast ksita niemieccy uniezalenili si de facto od wadzy cesarskiej. Kosztem Niemiec zyski terytorialne otrzymaa Francja przez zajcie Alzacji i Szwecja przez zajcie niemieckich krajów nadbatyckich-— ujcia aby i Wezery oraz Pomorza Zachodniego.
POKÓJ WESTFALSKI I ZMIANY GOSPODARCZO-SPOECZNE
Zmiany te sformuowa pokój westfalski zawarty w Munster i Osna-briick w 1648 r., a wic w trzydzieci lat po rozpoczciu wojny na
90
terenie czeskim. Jeli idzie o zniszczenia dokonane w czasie wojny trzydziestoletniej w krajach rdzennie austriackich, to Szwedzi zburzyli tam 51 zamków, 23 miasta i 313 wsi, reszt za doprowadzili do ndzy. Niemniej znacznie wiksze zniszczenia dokonane zostay wczeniej przez Turków w latach 1471-1495 i 1529-1532, tylko e ofiar ich pady inne ziemie. Jak dalece jednak podupad na skutek wojny trzydziestoletniej stan gospodarczy kraju, o tym moe wiadczy fakt, e nawet Salzburg, który w czasie tej wojny unikn zniszcze, nie zdoby si midzy rokiem 1640 a 1700 na wybudowanie ani jednego wikszego gmachu.
Nastpiy te i zmiany spoeczne w krajach habsburskich. Pooenie chopów znacznie si pogorszyo, wzrosy jego obcienia, jako e koszty odbudowy gospodarczej ponosi zawsze spoecznie najsabsza warstwa. Absolutyzm polityczny Habsburgowie opacali koncesjami spoecznymi na rzecz szlachty i arystokracji przez obcienie chopstwa. To samo oczywicie odnosi si i do Kocioa jako gównej ideologicznej podpory absolutyzmu cesarskiego.
Trzeba jednak doda, e chocia nietolerancja staa si zasad panowania Habsburgów w ich krajach dziedzicznych, to jednak pokój westfalski przyznawa Szwecji i pastwom protestanckim Rzeszy prawo opieki nad protestantami w Dolnej Austrii i na lsku, ale tylko nad szlacht, a nie jej poddanymi. Bya to jednak raczej teoria, tym bardziej e wikszo szlacheckich rodzin protestanckich wyemigrowaa spod panowania habsburskiego, chocia tajnr protestanci pozostali w Austrii jeszcze do czasów tolerancyjnego patentu Józefa II z 1781 r. Niemniej sprawa ta w zasadzie stracia swoje zarówno spoeczne, jak i polityczne znaczenie w Austrii. Pozostao to jednak zagadnieniem ukrytym niejako pod powierzchni ycia politycznego w Czechach, ale w peni aktualne na Wgrzech, tyle e tam nigdy dynastia nie miaa takiej siy, aby zastosowa polityk nietolerancji i musiaa si pogodzi z istnieniem duych niekatolickich grup ludnoci w koronie wgierskiej.
Wiek XVI to okres, w którym rozwój gospodarczy czyni wyrane postpy, a w zwizku z tym zwiksza si zaludnienie krajów austriackich. Wprawdzie wojny z Turcj i poczone z nimi najazdy tatarskie na poudniowe ziemie austriackie przyniosy zniszczenia" i wyludnienia, ale równoczenie wzmogo si i osadnictwo, tak wic ludno z krajów bezporednio zagroonych przez najazdy, jak na przykad Chorwaci, przenosili si w gb krajów austriackich i a w poudniowych Morawach powstaway wówczas osiedla chorwackie. Równoczenie te i z krajów rdzennie niemieckich, z Tyrolu, zjawili si osadnicy we wschodnich kresach austriackich. W ten sposób nastpio wyrównanie strat zwizanych z najazdami tureckimi. Trudniej natomiast daway si wyrównywa straty ludnociowe, zwizane z wojnami religijnymi. Jak wspominalimy, po 1600 r. zaznacza si wyrana fala emigracji luteraskiej z krajów austriackich. Wobec nietolerancyjnych dekretów cesarskich musieli oni albo wróci na katolicyzm, albo emigrowa. Najwartociowsze jednostki wybieray to ostatnie. Zatem bya to strata nie tylko
91
ilociowa, okoo 100 ty. ludzi z krajów wewntrznoaustriackich, ale przede wszystkim jakociowa. W okresie odbudowy Niemiec pónocnych po wojnie trzydziestoletniej przybysze z Austrii przyczynili si do tego, e w nastpnych wiekach przewaga w wielu dziedzinach zaznaczaa si wanie po stronie Niemiec Pónocnych, Niemiec protestanckich.
Take w onie arystokracji i szlachty austriackiej kontrreformacja wywoaa do istotne skutki. Na miejsce starych rodów rdzennie niemieckich zjawiali si sprowadzani przez Habsburgów przybysze z krajów katolickich, jak z Woch, Burgundii i Irlandii, czy nawet uciekajcy przed przeladowaniami katolicy ze Szkocji. Std wród austriackich nazwisk arystokratycznych i szlacheckich tyle niemieckich, co bdzie charakterystyczne dla historii pastwa habsburskiego w XVIII i nawet XIX w., gdzie niejednokrotnie takie rodziny wybijay si w wojsku i biurokracji.
W zasadzie ju od XVI w. mona byo drog kariery urzdniczej albo te dziki majtkowi wej do arystokracji, to znaczy otrzyma tytu barona (Freiherr) czy hrabiego. I tak za Ferdynanda II najpotniejszym arystokrat by Johann Ulrich von Eggenberg, którego przodkowie byli styryjskimi kupcami. Odziedziczy on i kupowa majtki w Styrii i Krainie, a w 1622 r. w okresie usuwania czeskiej arystokracji dosta od cesarza posiado Krumau, do której naleay dwa miasta i 313 wsi. W 1625 r. przyznano mu tytu ksicy. Potomkowie tej rodziny wymarli w r. 1717. a dobra ich przeszy w rce rodziny Schwarzenbergów. Pierwszym austriackim Schwarzenbergiem by hr. Georg Ludwig, który przyby z Bawarii, a w 1617 r. oeni si z 82-letni niezmiernie bogat wdow, która zreszt do tego czasu zdoaa pochowa piciu mów, ale Schwarzenbergowi pozostawia posiadoci i pienidze. Potomkowie tego Schwarzenberga w bocznej linii zdobyli ogromne dobra w Czechach. Morawach i Wgrzech i w kocu po Eggenbergach odziedziczyli majtki i tytu ksicy.
Zniszczenia wojny trzydziestoletniej, tak uderzajce zjawisko w Niemczech w ogóle, na ziemiach austriackich przybrao rozmiary niepomiernie mniejsze. Dziaania wojenne ograniczyy si bowiem w zasadzie do krajów austriackich na pónoc od Dunaju, co z kolei te miao znaczenie dla najbliszych stu lat historii niemieckiej po wojnie trzydziestoletniej.
Trzeba zwróci uwag jednak na spraw w dziedzinie spoeczno--gospodarczej tej epoki zasadnicz. Od XV w. daje si ju wyranie zauway rozwój wczesnego kapitalizmu. Ma to istotne i gbokie skutki spoeczne. Podstawow spraw jest pooenie chopów jako najliczniejszej grupy spoecznej. W XVI i XVII w. ciary feudalne chopów s ustalane i regulowane. W coraz wikszym stopniu pan wsi zaczyna traktowa ziemi jako warsztat pracy, a wic musi dla gospodarowania na niej uregulowa sytuacj chopów. Jak wspomnielimy, po zakoczeniu wojny trzydziestoletniej ich pooenie pogarsza si, oni bowiem jako klasa politycznie najsabsza musz ponie kosziy odbudowy. Wzrasta wic liczba dni paszczynianych z wyjtkiem Tyrolu. Zasadnicze. obcienie podatkowe w gotówce na rzecz wadcy (podatek rustykalny) spada równie na wie, przy czym pan wsi te
92
czsto pewn cz tego podatku zatrzymuje dla siebie. Pan narzuca wsi obowizek sprzeday produktów wycznie sobie, potem prowadzc nimi zyskowniejszy handel. Podobnie narzuca wsi obowizek kupowania jego wyrobów, kiedy zaczyna prowadzi na przykad browar, a take zmusza chopów do uczszczania wycznie do tej karczmy, która jest pask wasnoci, a któr pan wydzierawi. To wszystko wiadczy o rozwoju gospodarki kapitalistycznej, o tym, e podejcie szlachty do posiadanych majtków nabiera wanie cech kapitalistycznych.
Austriaccy chopi na ogó mieli si lepiej ni czescy, nie mówic o wgierskich. Najlepiej jednak jak i poprzednio powodzio si chopom w Tyrolu, gdzie 10",, siedziao na wasnych gruntach, chocia wielka wasno wykupywaa, gdzie moga, grunty chopskie i przeniosa chopów na czynsze. Pomimo wszystko poddastwo osobiste i w tym okresie nadal si pomniejszao.
Gospodarka rolna bya w Austrii na stosunkowo niskim poziomie technicznym, a zboe sprowadzano do krajów austriackich z Wgier, Moraw i Czech do wikszych miast i okrgów przemysowych. Kiedy jednak kraje dostarczajce zboe niszczyy wojny czy nieurodzaje, wtedy Austria niejednokrotnie odczuwaa gód, i to nie tylko w miastach, ale nawet i wsiach, co si zdarzao jeszcze i w XVIII w. Zreszt kartofle i kukurydz zaczto w krajach austriackich uprawia dopiero po wojnie trzydziestoletniej. Jeli idzie o rodzaje zbó, to malaa uprawa pszenicy i jczmienia, a wzrastaa yta i owsa. Nawet upraw chmielu zaniedbywano. Natomiast kiedy Wgry na skutek najazdu tureckiego i wojen ulegy zniszczeniu, zwikszya si uprawa winnej latoroli, a wina austriackie mona byo eksportowa do Czech i Polski. W rejonach górskich, jak na przykad w Tyrolu, raczej hodowano bydo rzene, ni prowadzono gospodark mleczn. Bydo tyrolskie eksportowano do Woch, natomiast z Wgier sprowadzano do krajów austriackich, gdzie je tuczono. Pocztek czasów nowoytnych to stosunkowe zmniejszanie si ludnoci wiejskiej, bo ludzie przenosz si do miast i przemysu. Wskutek tego brak rk do pracy, na co skar si -z odmiennych powodów — zarówno chopi, jak i panowie.
Mimo to nastpuje rozwój wielkiej wasnoci. Tworzy si ona przez kupowanie mniejszych majtków, ale przede wszystkim przez osadnictwo na ziemiach pustych lub opustoszaych po wojnach. Niemniej jeszcze wci, tak jak w wiekach rednich, zagospodarowuje si nieuytki przez trzebienie lasów lub te, co dla czasów nowoytnych charakterystyczne, melioracj gruntów bagnistych. Jak wspomnielimy. Koció korzysta z uprzywilejowania w kadej dziedzinie, zatem by to okres, w którym nastpi powany wzrost majtków nalecych do niego. Wszystko to byo moliwe, poniewa kapitalizm przynosi ze sob ówczesnej Europie rozwój techniki rolnej, co zaznaczyo si te w rozwoju teorii rolniczej. Powstaje literatura rolnicza uczca nowych metod. Obok gospodarki trójpolowej wielka wasno gdzieniegdzie rozpoczyna upraw koniczyny, co miao due znaczenie dla wzrostu hodowli byda, a co z kolei przyczynio si do zwikszenia areau upraw rolnych, dostarczajc odpowiednich iloci nawozu.
93
W dziedzinie przemysowej wydobycie, produkcja i handel sol byy w dalszym cigu wan gazi gospodarki krajów austriackich, zwaszcza e znajdoway one rynek zbytu w krajach czeskich, gdzie produkcja soli bya niewystarczajca dla potrzeb miejscowych. Ju jednak zaczyna zaznacza si brak drewna opaowego w warzelniach, na których potrzeby wyrbywano okoliczne lasy. Równoczenie i pooenie robotników w salinach pogarszao si i prowadzio do coraz czstszych ostrych zatargów. Podobnie i w produkcji elaza zaznacza si coraz bardziej brak drewna do wytopu; szczególnie jednak w Styrii bya to bardzo wana ga gospodarcza, która podlegaa wahaniom koniunktury. Zwaszcza wojna trzydziestoletnia bya takim okresem zwikszonego popytu. W górnictwie, zreszt nie tylko elaznym, ale oowianym i srebrnym, konflikty religijne powodoway zaburzenia w funkcjonowaniu produkcji, ujawniaa si w tym walka klasowa górników z feudalnymi panami kopal i hut. Górnicy, jak w ogóle warstwy nisze, przyjmowali atwiej protestantyzm, a wic kontrreformacja skaniaa wielu z nich do emigracji, tym bardziej e atwo jako znakomici jak na owe czasy fachowcy znajdowali zajcie i dobre przyjcie w innych krajach, to znaczy w krajach protestanckich. I to take w przyszoci doprowadzio do rozkwitu tych krajów, a do upoledzenia w tym wzgldzie austriackich krajów katolickich.
PRZEOBRAENIA USTROJU MIAST I HANDLU
Zreszt to ogólne zjawisko odbijao si take wyranie na losach miast. W miastach bowiem protestantyzm mia gówne oparcie, zatem wadza pastwowa staraa si w tej epoce o skrpowanie samorzdu miejskiego, co znowu uatwiao pozycj wielkiej szlachty walczcej od dawna z mieszczastwem. Tendencje do wzmacniania wadzy pastwowej ujawniay si i w stosunkach miejskich. Wadcy wydawali zarzdzenia, które reguloway porzdki miejskie, ograniczajc ich autonomi. W latach 1523—1524 przeprowadzono reform ustroju miejskiego; miasta straciy redniowieczne przywileje. W 1526 r. Wiede otrzyma swój statut (Stadtordnung). Wikszo urzdników miaa by odtd mianowana przez wadc. Na czele wadz miejskich sta burmistrz, ale obrady Rady Miejskiej odbyway si pod nadzorem urzdnika ksicego. Podobnie sdziowie byli jego podwadnymi.
Ale te Wiede od drugiej poowy XV w. coraz bardziej uboa w porównaniu choby z Augsburgiem czy Norymberg. Kiedy jednak w 1522 r. sta si znowu stolic monarchy, i to wkrótce stolic cesarstwa, bogactwo jego zaczo wzrasta, a znaczenie podnosi. Okolicznoci ujemn byo to, e po 1526 r. straci on du cz rynku wgierskiego, która dostaa si pod tureckie panowanie. Domy w miecie wykupywaa szlachta i Koció. Równoczenie i tzw. droga wenecka, idca z Wiednia do Adriatyku, staa si coraz mniej uczszczana na rzecz drogi tyrolskiej. Potem kontrreformacja wyludnia miasta. Zreszt
94
wtedy w ogóle nastpowa w krajach austriackich upadek przemysu, poza przemysem elaznym. Szczególnie za koniunktura panowaa w przemyle drobnym. Przemys sukienniczy tak dalece podupad, e sprowadzano wówczas sukna nie tylko z zachodu, to znaczy te najlepsze, ale nawet znacznie gorsze z Polski. Rozporzdzenie Ferdynanda I z 1527 r. ograniczyo dziaalno cechów, ale nie zostao ono wprowadzone w ycie, a w kadym razie rycho poszo w zapomnienie; w rzeczywistoci ustrój cechowy jeszcze si wzmocni, co z kolei zaostrzyo walk w miastach midzy majstrami a czeladnikami. Niemniej proces ingerencji wadz pastwowych w wewntrzne ycie miejskie szed dalej. Rozporzdzenia wadcy Styrii, arcyksicia Ferdynanda, z lat 1599 i 1600 daj ju wyraz zmiany stosunków, poniewa piecza nad porzdkiem i bezpieczestwem w miecie przechodzi w rce wadcy, a urzdy miejskie musz je zgodnie z wol ksicia wykonywa. Rzemioso broni si przed ingerencj wadz pastwowych przez tworzenie ogólnokrajowych zwizków danego rzemiosa. Zwizki te obejmoway jednak tylko rzemielników miast i osiedli, a nie miay adnego wpywu na to samo rzemioso uprawiane niezalenie we wsiach, co leao w interesie wielkiej wasnoci, która z tego wiejskiego rzemiosa cigna powane dochody pienine.
W tej epoce w dziedzinie techniki przemysowej nastpuje istotny postp, prowadzcy do upadku pewnych rzemios, a rozkwitu innych. Tak wic oczywicie zanikaj rzemielnicy produkujcy uki i strzay, a na ich miejsce zacz si rozkwit tych rzemios, które produkuj nowe bronie, w pierwszym rzdzie bro paln. Podobnie rzemioso produkujce pergamin upada na rzecz produkcji coraz bardziej rozpowszechniajcego si papieru. Zegarmistrze zaczynaj wyrabia zegarki kieszonkowe. Równie rozwija si szklarstwo. Jak wspomnielimy, powstaway organizacje nadzorujce i popierajce rzemioso jednego typu w skali krajowej. Pierwszy zorganizowa si przemys elazny, którego orodkiem jest Styria, synca w tym czasie w caej Europie z wyrobu kos. Przemys ten potrzebowa wicej elaza, ni go móg wyprodukowa na miejscu, std zaczyna si handel elazem — przywóz surowca, a wywóz wyrobów gotowych. Po szczytowej koniunkturze z okresu wojny trzydziestoletniej sytuacja si nieco pogorszya. Niemniej przemys elazny rozwija si dalej, jako e sta si jednym z gównych przemysów europejskich i by niejako wskanikiem mocy ekonomicznej, a w konsekwencji i pastwowej, poszczególnych krajów owych czasów.
Handel, którego w dawnych czasach gównym traktem by Dunaj, w okresie wojen z Turkami, znacznie, zmala. Z jednej strony Wgry na skutek najazdów i panowania tureckiego w caoci znacznie zuboay, a z drugiej zabraniano wywozi do Turcji towary elazne, a w pierwszym rzdzie bro. Natomiast pomimo wszystko Austria w dalszym cigu sprowadzaa z Wgier woy i zboe, Dunaj za suy jako droga transportu wojennego, a Turcy przerzucali po nim czajkami swoje wojska.
Handel z Wochami tak istotny dla krajów austriackich w wiekach rednich, ródo ich bogactwa i potgi, mala jednak w tej epoce coraz bardziej. Zwizane to byo z wielkim przewrotem ekonomicznym i prze-
95
noszeniem si centrów handlowych z Morza ródziemnego na Atlantyk. Kraje austriackie, jak w ogóle kraje rodkowoeuropejskie, musiay si do tego dostosowa i zrazu ponosiy w zwizku z tym dotkliwe straty. Ale trzeba zauway, e proces ten by wolny, zatem zawsze istniaa mono dostosowania si, co przy zwizkach dynastycznych wadców austriackich byo uatwione. Habsburgowie przecie panowali nie tylko w swych krajach dziedzicznych na wschodzie, wic w krajach austriackich, ale w Hiszpanii i Niderlandach oraz w posiadociach nadreskich. Najwaniejszy jednak dla krajów austriackich by handel, który prowadzi wymian midzy pónoc a poudniem, a które to drogi handlowe wanie prowadziy przez Austri, a to przez Tyrol przecz Brenneru. Posiadanie Czech byo tu faktem istotnym. Tote na pónoc szy przez Wiede towary takie, jak wyroby elazne, sól i wino, z pónocy przez Prag przechodziy wyroby sukiennicze, szklane oraz spoza Czech wosk i futra.
Handel stawa si ródem gromadzenia wielkich kapitaów, co — jak wspomnielimy — na terenie niemieckim w ogóle jest w tej dziedzinie zjawiskiem charakterystycznym dla XVI w., kiedy m. in. powstaje fortuna Fuggerów zwizanych z Habsburgami. Druga poowa XVI w. to bankructwo tych potentatów finansowych, majcych swe siedziby w poudniowych Niemczech. Wreszcie w okresie wojen religijnych, a szczególnie w czasie wojny trzydziestoletniej, Habsburgowie musieli szuka kapitaów poza granicami swoich krajów na zachodzie.
Monet obiegow w krajach austriackich by przez wieki gulden (zoty), chocia bity by ze srebra, a póniej nazywano go te talarem. Gulden mia 60 krajcarów (Kreutzer); sztuka szeciokrajcarowa to tzw. szóstak. Fenigi i halerze to zdawkowa moneta miedziana. Pod koniec XVI w. talar zawiera okoo 28 gramów srebra, a wic by dobrym pienidzem i mia obieg take poza granicami posiadoci habsburskich. Po wybuchu wojny trzydziestoletniej cesarz zaczai wybija coraz gorsz monet. Ju w 1620 r. talar kosztowa 120 krajcarów, a wic straci poow wartoci. Oczywicie dewaluacja sza dalej, bo na przykad w 1622 r. pacono za talara 270 krajcarów. Aby mie pojcie o rzeczywistej wartoci pienidza, naley to porówna z cenami. Tak wic pewien kronikarz styryjski zapisa w 1622 r., skarc si na droyzn, e „funt misa kosztowa 15 krajcarów, przed sklepami piekarzy czsto ju od rana stao w ogonku 100 osób". Dunicy spacali swe dugi za nieznaczn cz tego, co poprzednio sobie poyczyli. W 1623 r. rzd ogosi oficjaln dewaluacj, która pozbawia wierzycieli 86% ich nalenoci. Ale pienidz austriacki ratowa si tym, e w kraju istniay do obfite kopalnie srebra, dziki temu mona byo take wybija i dobr monet. Z biegiem czasu jednak kopalnie te si wyczerpyway, co naturalnie odbijao si na stanie finansów austriackich.
SKARBOWOSC
Dochody wadców pochodziy z jego dóbr, z opodatkowania dóbr kameralnych, to znaczy skarbowych, do których naleay niektóre
96
miasta. Wchodziy w to te dobra duchowne i podatki nakadane na ydów oraz daniny na rzecz ksicia, tzw. regalia. Wszystkie te wpywy zarzdzane byy przez Izb Dworsk (Hofkammer). Wystarczay one na utrzymanie dworu, administracji pastwowej i rozdawnictwo przez wadców darów zasuonym dla nich osobom. Natomiast nie mogy wystarczy na utrzymanie wojska, tym bardziej e domeny byy przewanie zastawione. Tote ju od czasów Maksymiliana I monarcha dy do wprowadzenia powszechnego opodatkowania. Podatek mia ciy na wasnoci ziemskiej, przy czym stany dzieliy ten podatek w stosunku do dochodów, jakie panowie mieli od poddanych chopów. W rezultacie podatek ciy de facto na chopach, na których szlachta przerzucaa wyznaczone jej opodatkowanie. Wanie to stao si jedn z gównych przyczyn buntów chopskich.
KULTURA OKRESU KONTRREFORMACJI
Kultura duchowa tego okresu staa pod znakiem walki religijnej. Wadcy zaczynaj ju pod koniec XVI w. organizowa szkolnictwo, jak na przykad arcyksi Ferdynand w Tyrolu w r. 1586 wyda rozporzdzenie dla niemieckich szkó swego kraju.
W czasie reformacji podnioso si znacznie szkolnictwo, bo tworzono wówczas w wielu wsiach szkoy dla chopów. Kontrreformacja je zachowaa, ale poddaa pod cisy nadzór kleru. Uczono w nich czyta i pisa oraz pieni kocielnych, a w niektórych i rachowa. Szkolnictwo rednie i wysze przeznaczone byo dla stanów wyszych i dlatego w okresie reformacji wytworzyo si pewnego rodzaju wspózawodnictwo midzy protestanckimi stanami a katolickimi wadcami, co w niemaym stopniu przyczynio si do ogólnego podniesienia poziomu wyksztacenia i owiaty. Najwybitniejsz szko protestanck w Austrii bya zaoona przez barona Christopha von Losensteina w Loosdorf pod Melk. Program obejmowa ju w pierwszej klasie acin, katechizm i psalmy po niemiecku. W trzeciej czytano Cycerona i Wergilego, a po grecku Ewangeli. Pedagogika bya te nowoczesna, bo ograniczono bicie chopców przez nauczycieli i wprowadzono pewnego rodzaju samorzd uczniowski. Zaoona w 1570 r. dotrwaa do 1622 r., a wic do czasu triumfu kontrreformacji. Podobne chocia moe nie tak znakomite szkoy istniay w kilku miejscowociach austriackich, midzy innymi oczywicie i w Wiedniu, poza tym w Styrii, Karyntii i Krainie, utrzymywane przez bogat szlacht protestanck albo miasta. W kadym razie mona uwaa, e protestantyzm austriacki zdoby sobie wielk zasug w dziedzinie szkolnictwa.
Duch szkó jezuickich by inny ni protestanckich. Nauka odbywaa si wycznie po acinie, nie rozwijano samodzielnoci mylenia i tpiono dno do docieka. Nauka bya pamiciowa, jakkolwiek materia jej by na najwyszym ówczesnym poziomie. Pod wzgldem pedagogicznym szkoy te jednak byy zacofane, co razi, tym bardziej e ju od poowy
97
XVII w. w krajach protestanckich rozszerzay si pogldy dydaktyczne Jana Amosa Komeskiego najbardziej wówczas nowoczesne. Jak wiadomo, Komeski duszy czas przebywa w Polsce w Lesznie, ale musia je opuci, kiedy w czasie potopu opowiedzia si po stronie Karola Gustawa. Wspominamy tu o tym dlatego, aby podkreli, e wszelkiego rodzaju zwizki midzy krajami habsburskimi a Polsk byy w tych wiekach zawsze ywe.
Jeli idzie o jezuitów, to objli oni gimnazjum w Wiedniu w 1554 r., w Innsbrucku w 1562 r., w Grazu w 1574 r. W pierwszych za dziesitkach XVII w. objli wszystkie istniejce szkoy protestanckie, co oznaczao peny triumf kontrreformacji. Podobnie jak szkoy rednie, tak nastpnie i uniwersytety dostay si pod ich wpyw. Wszdzie wprowadzali ducha arliwoci katolickiej, co uzewntrzniao si przez zakadanie stowarzysze religijnych wród studentów i uczniów, tzw. so-dalicji mariaskich, znanych i w Polsce.
Jezuici nie tylko objli kontrol nad uniwersytetem wiedeskim, ale zakadali nowe wysze uczelnie. W Grazu zaoyli uniwersytet w 1585 r., w Salzburgu w 1620 r., w Innsbrucku w 1677 r. Nie od razu posiaday one wszystkie wydziay, ale zawsze miay wydzia teologiczny, bo ich gównym zadaniem byo ksztacenie kleru i przysposabianie go do walki z reformacj. Tote by to okres, w którym inne gazie nauki, przyrodnicze przede wszystkim, byy w upadku. Bo jeszcze w XVI w. byo w Austrii pod tym wzgldem inaczej. Na dworze Maksymiliana II istniao co w rodzaju akademii nauk, gdzie uprawiano zarówno poezj, filozofi, jak geografi, zoologi i botanik. "W ogrodzie cesarskim znajdoway si roliny egzotyczne sprowadzane ze wschodu i zachodu, na przykad z Holandii. y w tym czasie najwikszy austriacki uczony tej epoki Zygmunt von Herberstein (1486—1566) pochodzcy ze Styrii, dyplomata w subie cesarskiej, który zwiedzi ca nieomal ówczesn Europ, zna Polsk i Rosj i wanie jego opis pastwa carów Rerum Moscovitarum commentarii odkry niejako dla Niemców i Zachodniej Europy to mocarstwo. Synny by take wspóczesny mu lekarz i chemik zmary w Salzburgu Theoph-rastus von Hohenheim-Paracelsus, który stara si leczy rodkami chemicznymi. Zaznaczy si on te jako historyk wydajc kronik Karyntii. . Mimo tych pozytywnych przykadów ogólny poziom nauk by niski. Odnosio si to te do medycyny. Nie umiano wic zwalcza grasujcych wówczas czsto w Europie epidemii, w pierwszym rzdzie dumy, która wielokrotnie nawiedzaa kraje austriackie.
Charakterystyczne s zainteresowania Rudolfa II, który podobnie jak wspóczesny mu król polski Zygmunt III zajmowa si alchemi i astrologi. Na dworze jego jako astrologowie przebywali wybitni astronomowie Tycho de Brahe, a potem Johann Kepler. Jest to jednak okres, kiedy pogbia si wiara w czary i czarownice, tpione bezlitonie. Najliczniejsze procesy czarownic w krajach austriackich to okres midzy 1640 a 1683 r.; potem staway si coraz rzadsze, chocia dopiero po 1700 r. zniky zupenie.
98
SZTUKA I ARCHITEKTURA
Renesans przyszed do krajów austriackich z Woch przez Tyrol. W malarstwie jego austriacka odmiana nazywa si stylem dunajskim, tworzc tzw. renesans chopski. W architekturze nowy styl przyjmowa si wolno. Wynikao to z prostego faktu, e w tym wanie czasie kraje austriackie naraone byy na niszczce najazdy tureckie. Dlatego te wicej budowli renesansowych wzniesiono w Pradze ni w miastach austriackich. Natomiast fortyfikowano miasta i zamki w stylu renesansu, gdy byy to umocnienia najnowoczeniejsze, a wojny z Turkami wymagay najlepszej techniki inynieryjnej. Zatrudniani byli przewanie architekci i rzemielnicy sprowadzani z Woch pónocnych. Obraz miast ówczesnych to raczej gotyk wewntrz murów, a renesans na zewntrz. Jedynie wielcy panowie mogli sobie wznosi rezydencje w stylu odrodzenia.
Natomiast barok wpyn bardziej istotnie na obraz architektoniczny krajów austriackich. Zjawi si tam ju pod koniec XVI w. Od pocztku XVII w. budowano w tym stylu kocioy, co byo cile zwizane z kontrreformacj. Wanie przepych baroku mia nawraca wiernych na katolicyzm, przepych zarówno w architekturze, jak zdobnictwie i kulcie religijnym. Pierwsza wielka budowla barokowa w tej czci Europy powstaa w Salzburgu w latach 1614-1628. Kiedy bowiem tamtejsza katedra spona w 1598 r., arcybiskup sprowadzi budowniczego weneckiego Vincenzo Scamozzi, wedle którego planów Santino Solari wybudowa ten wspaniay koció. Tak wic zrazu zarówno malarze, jak rzebiarze, architekci i rzemielnicy pracujcy w nowym stylu, to cudzoziemcy, najpierw Wosi, potem Holendrzy. Najwikszym mecenasem sztuk plastycznych by cesarz Rudolf II. Gromadzi w swoich zbiorach dziea malarzy woskich, hiszpaskich, niemieckich i niderlandzkich. Ale i dziea innych sztuk czy zabytki innego rodzaju znajdoway si w jego zbiorach. Midzy innymi synny Code.\ argenteus. tumaczenie Pisma witego na jzyk Gotów, bezcenny zabytek, który uleg temu samemu losowi, co inne zbiory Rudolfa II. W czasie wojny trzydziestoletniej zostay zrabowane, rozkradzione i rozproszone. Tak wic Codex argenteus w 1648 r. zabrali Szwedzi i dzi znajduje si w Uppsali.
V. TWORZENIE SI
NOWOYTNEGO
MOCARSTWA HABSBURSKIEGO
1648-1740
WZMACNIANIE ABSOLUTYZMU I OSABIENIE ZEWNTRZNE
^/kres po zakoczeniu wojny trzydziestoletniej to budowa potgi domu habsburskiego w ramach, jakie im zmiana stosunków w Rzeszy Niemieckiej zakrelia. Ekspansja terytorialna na ziemie niemieckie, podobnie jak starania o rzeczywiste rzdy w Niemczech, zostay definitywnie zatrzymane. Jedynie tylko w stron poudniowo-wschodni otwarte byy moliwoci rozszerzenia terytorialnego i jedynie tylko w krajach bezporednio podlegajcych panowaniu dynastii moliwe byo wzmacnianie wadzy absolutnej. Zatem okres stu lat po wojnie trzydziestoletniej stoi w polityce zewntrznej pod znakiem wojen z Turkami, a na zachodzie jako cel pozostaje utrzymanie resztki wpywów w Rzeszy i niedopuszczenie, aby Niemcy zostay opanowane przez jak wrog Habsburgom potg. Równoczenie wewntrznie zadaniem naczelnym bya zrazu odbudowa gospodarcza po zniszczeniach wojny trzydziestoletniej, a równoczenie stworzenie nowoczesnego aparatu pastwowego, który by zdolny do realizowania coraz zwikszajcych si zada pastwa nowoytnego i zapewnia niekwestionowan wadz monarchy absolutnego oraz zredukowa do minimum wpyw stanów na bieg spraw pastwowych.
S to jednak zadania bardzo skomplikowane, ju rzadko si moe zdarzy, aby monarcha umia je sam obj i prowadzi. Jest to wic okres, w którym zaznaczy si indywidualno wybitnych mów stanu. Wtedy wanie spotykamy si z nazwiskami, które niekiedy widniay do koca istnienia monarchii. Tak wic pod koniec wojny trzydziestoletniej kierujcym mem stanu by hr. M.Trauttmansdorff(zm. w r. 1650), po nim wybi si wkrótce najpierw hr. J. W. Auersperg, potem ks. E. Lob-kowitz. Dziaali oni za panowania Ferdynanda III, które si skoczyo w 1657 r,, a wic w 9 lat po zawarciu pokoju westfalskiego. Nie prowadzi on ju adnych wojen, tak e jego ostatnie lata przeszy pod znakiem pokoju i odbudowy. Niemniej rok jego mierci to zmiany ukadu si w Europie na skutek najazdu szwedzkiego na Polsk i dziaania francuskie w stosunku do Hiszpanii i Niemiec, co wszystko zmuszao Habsburgów do interwencji. Dyplomacja francuska pragna ugruntowa swoj pozycj w Niemczech wysuwajc po mierci Ferdynanda III kandydatur Ludwika XIV na króla niemieckiego, co wprawdzie nie powiodo si, ale niemniej syn Ferdynanda, Leopold, musia zgodzi si na ograniczenie swoich moliwoci jako wadca niemiecki,
100
zobowizujc si nie interweniowa na rzecz hiszpaskich Habsburgów w ich walce z Francj. Równoczenie godzi si na powstanie tzw. Zwizku Reskiego pozostajcego pod wpywami francuskimi, do którego przystpio kilku drobnych wadców zachodnioniemieckich; zdawao im si, e w ten sposób wytworzy si w Rzeszy pewnego rodzaju równowaga midzy Habsburgami a Burbonami. Cesarz interweniowa w wojnie polsko-szwedzkiej. ale rezultat pokoju w Oliwie, którym si skoczya, by tylko poowicznie korzystny dla Austrii, bo wprawdzie utrzyma on istnienie potnego pastwa polskiego, ale z drugiej strony Brandenburgia uzyskaa suwerenno w Prusach, gdzie nie sigaa wadza cesarska, a ponadto Szwedzi zachowali swoje posiadoci w Niemczech Pónocnych nad brzegami Batyku. Równoczenie wpyw francuski w Polsce wzmóg si na duszy czas. Wszystko to byy okolicznoci osabiajce midzynarodow pozycj Habsburgów. Natomiast wymarcie tyrolskiej linii w 1668 r. zwikszyo bezporednie posiadoci Leopolda I. Byo to tym waniejsze, e równoczenie pozycja cesarska zostaa zagroona na Wgrzech, a wkrótce miay si odnowi wojny z Turcj. Dwór wiedeski musia szuka nowych dochodów w okresie odbudowy. Skoro jego wpywy w Niemczech zmalay, narzucaa si orientacja szukania rekompensaty na wschodzie. Magnaci wgierscy prowadzili bardzo zyskowny eksport byda poprzez Chorwacj do krajów woskich i dalej na zachód, omijajc drog przez Austri. Wobec tego ju w 1651 r. zaoono pewnego rodzaju spók, która miaa ustanowi monopol na wywóz wgierskich woów, a w 1665 r. tzw. Kompani Wschodni (Orientalische Compagnie) z zadaniem zmonopolizowania caego handlu zagranicznego Wgier. To byo przyczyn oporu magnatów; dwór austriacki chcia zama go przez wzmocnienie aparatu wadzy absolutnej. Doprowadzio to z kolei do wzmoenia si oporu magnatów wgierskich, zagroonych w swoich osobistych interesach materialnych. Opozycja katolickiej magnaterii wgierskiej poczya si teraz z opozycj szlachty wgierskiej, która trwaa w protestantyzmie i zawsze bya nastawiona antyhabsbursko. Na czele tej opozycji stan magnat chorwacki Mikoaj Zrinyi. Zrazu projektowa on wojn z Turkami dla wyzwolenia kraju spod ich panowania. Wojna ta wybucha istotnie w 1663 r., ale rozpoczli j Turcy, dwór za wiedeski oskary Zrinyiego o jej sprowokowanie. Niemniej musiano wysa na teren walki wojska cesarskie pod dowództwem synnego Montecuccoli. Zrinyi pierwszy zada Turkom powan klsk, potem i Montecuccoli odniós decydujce zwycistwo, ale dwór wiedeski postanowi wycofa si z wojny, która w razie dalszego pomylnego przebiegu byaby wzmocnia na terenie Wgier siy narodowe wrogie Habsburgom. Dlatego Leopold I zawar pokój ju w 1664 r. w Vasvar oddajc Turkom ich dotychczasowe posiadoci, a tylko zobowizujc ich do niepopierania Wgrów przeciw habsburskiemu panowaniu. Zrinyi nosi si z zamiarami nawizania kontaktu z Ludwikiem XIV, ale jeszcze w tym samym roku umar. Przywództwo opozycji obj po nim znacznie mniej zdolny F. Wesselenyi, który zawiza spisek, tak jednak nieudolnie prowadzony, e wkrótce zosta przez dwór wiedeski wykryty, a jego przywódcy
101
ponieli w 1671 r. mier. Bya to okazja dla dworu wiedeskiego do zlikwidowania resztek stanowej samodzielnoci wgierskiej i ustanowienia zarzdu kraju podlegego wprost Wiedniowi. Równoczenie rozpocza si najostrzejsza walka z protestantyzmem, który na Wgrzech by wyznaniem patriotycznej szlachty, najistotniejszej siy antyhabsbur-skiej w kraju. Ostatecznie doprowadzio to do wybuchu powstania na Wgrzech w 1672 r. Kiedy wkrótce wybucha wojna z Francj (1673-1679), Leopold I poczu si zmuszony odwoa swoje zarzdzenia i przywróci samorzd stanowy oraz osabi akcj przeciwprotestanck, co ogosi na sejmie w Sopronie w 1681 r. Tak wic sprawa zasadnicza, a mianowicie pene zunifikowanie Wgier z reszt krajów austriackich, nie powioda si i Wgry chocia w zmiennych warunkach prawie bez przerwy utrzymyway swoj odrbno.
Austria z ociganiem przystpia do wojny koalicyjnej przeciw Ludwikowi XIV; w zasadzie nie byo bezporednich przedmiotów sporu midzy austriack dynasti a Francj, niemniej oba mocarstwa dbay o ukad si w Europie, a w tym czasie dyplomacja austriacka musiaa stara si. by nie dopuci do powstania hegemonistycznej potgi w Europie, która by pastwo Habsburgów zepchna na miejsce drugorzdne. Zreszt wojna toczya si na zachodniej granicy Rzeszy, tam gdzie ju austriaccy Habsburgowie nie mieli bezporednich interesów, chocia wielowiekowa tradycja zawsze wizaa ich ze sprawami ogólnoniemieckimi. Tote nie bez znaczenia dla póniejszych losów mocarstwowych Austrii by fakt, e tak jak w pokoju polsko-szwedzkim w Oliwie Brandenburgia uzyskaa siln pozycj na pónocy Rzeszy, tak i pokój z Francj w Nimwegen w 1679 r. nie tylko w ogóle osabi pozycj Austrii w Niemczech i Europie Zachodniej, ale co waniejsze by nowym krokiem do wzrostu potgi i znaczenia Brandenburgii, tym bardziej e w czasie wojny wojska Wielkiego Elektora odniosy wietne zwycistwo nad Szwedami w bitwie pod Fehrbellin w 1675 r.
WYPDZENIE TURKÓW Z WGIER
W gruncie rzeczy jednak wojna z Ludwikiem XIV bya tylko drugorzdnym epizodem, istotne interesy austriackie byy zaangaowane na wschodzie, to znaczy na Wgrzech. Powstanie antyhabsburskie Thókó-lyego. które wybucho w r. 1672, trwao z przerwami dalej, a ustpstwa na rzecz samodzielnoci Wgier, nadane jak wspomnielimy w 1681 r., osabiy pozycj powstaców, którzy musieli szuka oparcia u sutana. Kiedy na wiosn 1683 r. wojska sutaskie pod wodz Kara Mustafy rozpoczy atak na posiadoci habsburskie, zarówno ksi siedmiogrodzki Apafi. jak i Thókóly poparli go ca swoj si. Dyplomacja francuska staraa si izolowa cesarza, ale groba niebezpieczestwa tureckiego bya dla wszystkich pastw chrzecijaskich tego rejonu Europy zbyt wielka, aby nie poczuway si one do solidarnoci.
102
Nawet zbliony do Francji król polski Jan 111 Sobieski musia zawrze w marcu tego roku sojusz z cesarzem i ruszy pod Wiede, który broni si pod wodz Ernesta Riidigera Starhemberga przed przewaajc potg tureck resztkami ju si. Na odsiecz zbliay si jednak wojska cesarskie pod wodz ks. Karola Lotaryskiego. wspomagane oddziaami
Jan III Sobieski. król polski, pod Wiedniem
bawarskimi i saskimi. W decydujcym momencie zjawi si Sobieski ze swoj cik jazd i obj dowództwo nad caoci. 12 wrzenia doszo do bitwy, w której Turcy ponieli miadc klsk. W istocie los Austrii, a przede wszystkim Wgier, zosta wówczas rozstrzygnity. Niemniej wojna toczya si dalej jeszcze wiele lat. nim mona byo zawrze ostateczny pokój w Karowicach w 1699 r. Wojna bya cika i ze zmiennym szczciem prowadzona. Dopiero w 1686 r. zdobyto Bud. a w 1688 r. wojska cesarskie opanoway Belgrad, ale po dwu latach musiay go znowu opuci. Kiedy w r. 1697 nad wojskami cesarskimi obj dowództwo ks. Eugeniusz Sabaudzki, który uchodzi za najwikszego austriackiego wodza, wojn doprowadzono do zakoczenia. Najpierw odniós on wietne i decydujce zwycistwo pod Zent nad Cis. Wprawdzie nie mona byo w peni tego sukcesu wyzyska, poniewa równoczenie rozpocza si wojna z Francj, niemniej jednak pokój w Karowicach ustali z grubsza waciwie na wicej ni pótora stulecia posiadoci habsburskie w tym rejonie. Na poudniu granica sigaa rzeki Sawy, na wschodzie uku Karpat, tylko Banat z Temesva-rem pozosta jeszcze do r. 1718 przy Turkach. Ale co wane, pod
103
bezporednie panowanie Habsburgów wczony zosta Siedmiogród. Tak wicpodzia, jakiemu ulegy Wgry po Mohaczu, skoczy si. Niejako automatycznie utrwalia si i formalnie pozycja dynastii.
Po opanowaniu bowiem Wgier sejm wgierski ju w 1687 r. zrzek si elekcyjnoci tronu oraz redniowiecznego prawa rokoszu. Tote jeszcze w tym samym roku najstarszy syn cesarza, Józef, zosta koronowany na króla Wgier, co przesdzao spraw jego sukcesji po mierci ojca. Trzeba jednak jeszcze doda, e wtargniecie Habsburgów na Bakany postawio ich pastwo przed nowymi problemami, których na razie nie dostrzegano. Kiedy wic wojska austriackie wycofay si po utracie Belgradu z czci ziem serbskich, spore masy ludnoci ratoway si przed panowaniem tureckim, przenoszc si na ziemie korony wgierskiej i zaludniy urodzajne, ale opustoszae na skutek wojen poudniowe prowincje wgierskie. Powtarzao si to w czasie dalszych wojen z Turkami, kiedy przejciowo w rce austriackie dostay si ponownie niemae poacie Serbii. W przyszoci miao to bardzo istotne skutki dla losów Madziarów i potgi mocarstwowej domu cesarskiego.
WOJNA SUKCESYJNA HISZPASKA
I STUMIENIE POWSTANIA NA WGRZECH
Po pokoju karowickim konflikty na zachodzie stay si ponownie dla Austrii powodem cikich zmaga wyczerpujcych siy krajów habsburskich bez adnych widocznych dla nich korzyci. Miay one bowiem istotnie raczej charakter dynastyczny, jako e bezporednie interesy austriackie, tym mniej wgierskie czy czeskie, nie byy zaangaowane w Zachodniej Europie. Taki charakter miaa wojna sukcesyjna hiszpaska, która bya niejako dalszym cigiem wojny koalicyjnej przeciw Francji Ludwika XIV zakoczonej pokojem w Rijswijk w 1697 r., w którym cesarz uzyska Fryburg w Bryzgowii nad Renem, ale musia pogodzi si z utrat Strasburga na rzecz Francji. Wkrótce jednak sprawa hiszpaska staa si gównym zagadnieniem europejskim. Karol II, ostatni król hiszpaski z dynastii habsburskiej, nie mia mskiego potomka. Dyplomacja francuska projektowaa podzia bardzo rozlegej sukcesji, bo oprócz posiadoci w samej Hiszpanii olbrzymie imperium kolonialne w Ameryce i posiadoci woskie oraz niderlandzkie. W ostatniej chwili przed mierci Karola II udao si francuskiej dyplomacji uzyska testament, w którym cao dziedzictwa przypada wnukowi Ludwika XIV. Wojska francuskie zaraz wkroczyy do Hiszpanii i jej europejskich posiadoci. Cesarz odpowiedzia rozpoczciem wojny, a w roku nastpnym, 1702, do koalicji przeciw Francji przystpiy Brandenburgia i Hanower, a wkrótce Wielka Brytania oraz Holandia, natomiast po stronie Francji stany Bawaria, Sabaudia i Portugalia. Równoczenie dyplomacja francuska potrafia zorganizowa dywersj na tyach, pobudzajc na Wgrzech nowe powstanie anty-habsburskie pod wodz Franciszka II Rakoczego.
104
Powstanie to miao zrazu charakter ruchu chopskiego, odbudowa bowiem kraju wyniszczonego przez wojny tureckie spadaa caym ciarem na ludno najubosz. Niemniej spoeczestwo wgierskie byo wrogo nastawione do rzdów austriackich, gdy dwór po opanowaniu caych Wgier sprowadza tam kolonistów niemieckich i serbskich. Pogranicze Wojskowe, o którym wspominalimy poprzednio, zorganizowane zaraz po opanowaniu duej czci Wgier przez Turków za cesarza Ferdynanda I, teraz rozbudowao si znacznie dziki napywowi ludnoci serbskiej uciekajcej spod wadzy tureckiej, a której Leopold I nada szerokie przywileje w pierwszym rzdzie w dziedzinie wyznaniowej. Równoczenie Habsburgowie popierali katolicyzm, starajc si wzmacnia uni przez propagowanie obrzdku grekokatolickiego zarówno wród prawosawnych na Wgrzech pónocnych, to znaczy Rusi-nów. jak Rumunów w Siedmiogrodzie i w Banacie. Co waniejsze, dynastia nie dbaa dostatecznie o interesy magnatów, nie spieszc si z rewindykacj ich dóbr rodowych po wypdzeniu Turków z Wgier centralnych. Wskutek tego powstanie, które wybucho w 1701 r., ju od 1703 r. przybrao powszechny charakter, a na jego czele stan magnat Franciszek II Rakoczy. Opanowa on na kilka lat nieomal cae Wgry. Dwór austriacki by zmuszony do rokowa, a w 1706 r. zawarto krótkie zawieszenie broni. W roku nastpnym powstacy ogosili na sejmie w Onod detronizacj Habsburgów i zawarli przymierze z Francj.
Losy tej wanie wojny zadecydoway o sytuacji na Wgrzech, które wyczerpane wojnami tureckimi nie mogy wystawi do walki tak wielkich si, jakie byy potrzebne do zmierzenia si z mocarstwow potg habsbursk. Tote siy austriackie wzmocnione zostay pukami przychodzcymi z zachodu, gdzie tymczasem wojna przybraa dla Habsburgów obrót korzystny. Powstacy zaczli ponosi klski, a wreszcie w r. 1711 musieli zawrze pokój, który pozornie gwarantowa Wgrom pewn samodzielno, gdy zapewnia przestrzeganie praw stanowych i przywrócenie majtków skonfiskowanych za udzia w powstaniu. W rzeczywistoci Wgry znalazy si znowu pod absolutn wadz dworu wiedeskiego, chocia omioletnie rzdy powstacze pozostawiy w tradycji madziarskiej gbokie lady, których zatrze nigdy si nie dao, a które w kadej korzystnej sposobnoci daway o sobie zna.
Tymczasem rozpoczta w 1701 r. wojna z Francj toczya si na trzech frontach, a to we Woszech, gdzie Eugeniusz Sabaudzki wykaza swoje wielkie talenty wojenne, nad Renem i w Niderlandach. Przy poparciu bawarskim wojska francuskie znalazy si w Niemczech Poudniowych i zagroziy Tyrolowi, ale wspódziaanie Eugeniusza Sabaudzkiego z wodzem angielskim Marlboroughiem doprowadzio do klski bawarskiej. Bawaria zostaa okupowana; wkrótce ucisk wojsk okupacyjnych wywoa chopskie powstanie, które dao siln spoeczn podstaw rodzimej dynastii Wittelsbachów. Kiedy w kocu Sabaudia przesza na stron koalicji antyfrancuskiej, armie francuskie musiay opuci ostatecznie Wochy w 1707 r.
W 1705 r. zmar Leopold I, a na tron wstpi jego syn Józef I
105
(1705—1711), który wolny od ideologicznych powiza kontrreformacji kierowa si wycznie wzgldami politycznymi, co mu umoliwio elastyczn polityk wobec pastw protestanckich. Byo to tym waniejsze, e równoczenie na pónocy toczya si wojna z królem szwedzkim Karolem XII. Cesarz pozosta wbrew tradycjom wojny trzydziestoletniej
Eugeniusz Sabaudzki. miedzioryt J. Kupetzkyego
tym razem neutralny, chocia przeciwnikiem Karola XII by katolicki król saski. Ostatecznie nawet cesarz uzna fakt, i w pokoju w Altrandstadt (1707) zostay przez króla szwedzkiego zagwarantowane prawa protestantów lskich. Podobnie i we Woszech wojska austriackie, które dotary do Neapolu i zajmoway cz pastwa kocielnego, prowadziy akcj antypapiesk, tak e w 1708 r. doszo do krótkotrwaego konfliktu zbrojnego midzy wojskami papieskimi a cesarskimi. Na froncie niderlandzkim sprzymierzecy osignli równie sukcesy zdobywajc w 1708 r. Lilie. Kandydat habsburski do tronu hiszpaskiego arcyksi Karol wprawdzie ze zmiennym szczciem toczy walki w samej Hiszpanii, ale tymczasem wyczerpanie dugotrwa wojn uczynio gównego prota-
106
gonist walki z Ludwikiem XIV, Angli, skonn do pokoju. Kiedy w dodatku w 1711 r. zmar cesarz Józef I, a dziedzictwo przechodzio po nim na arcyksicia Karola, zatem nie leao w interesie brytyjskim poczenie w jednym rku obu posiadoci habsburskich, to znaczy austriackich i hiszpaskich. W rezultacie pierwsza Anglia, a potem Holandia, Prusy i Sabaudia opuciy cesarza i w 1713 r. zawary z Francj pokój w Utrechcie. W roku nastpnym zawar i cesarz pokój w Rastatt. By on bardzo korzystny, bo chocia Karol VI (1712— 1740) zrzek si posiadoci hiszpaskich, w zamian jednak uzyska z jednej strony poudniowe Niderlandy, czyli dzisiejsz Belgi i Luksemburg, a we Woszech Neapol, Mediolan i Sardyni. Bawaria wracaa pod panowanie Wittelsbachów, chocia dyplomacja austriacka otworzya sobie moliwo wymiany Niderlandów na Bawari, co jednak nie znajdowao poparcia u innych mocarstw. Zdawano sobie bowiem spraw z tego, e Belgia i Neapol oraz Sardynia byy trudne do obrony i utrzymania, raczej wic osabiay, ni wzmacniay potg Habsburgów, natomiast Bawaria moga zasadniczo zmieni ukad si europejskich, poniewa dawaaby pozycji austriackiej z Niemczech zdecydowan przewag. A wanie polityka brytyjska walczc z Ludwikiem XIV wychodzia z zaoenia, e nie mona dopuci do hegemonii adnego mocarstwa kontynentalnego w Europie. Jakkolwiek jednak potem potoczyy si losy mocarstwowej potgi habsburskiej — rok 1714 daje jej wielkie osigniecie. Od tej pory bdzie si ona z wolna kurczya, a idea jej polityki ograniczy si do utrzymania osignitych nabytków i pozycji europejskiej; stanowio to w rzeczywistoci gówny cel nastpnych 200 lat dziaalnoci austriackich dyplomatów i mów stanu.
SANKCJA PRAGMATYCZNA
Pierwszym krokiem w tym kierunku byo uregulowanie zasad dziedziczenia tronu. Po objciu korony cesarskiej przez Karola VI zdawano sobie spraw z tego, e wadca ten moe nie pozostawi po sobie mskiego potomka. Widoczne stawao sj wygasanie rodziny Habsburgów i mona si byo spodziewa, e dziedzictwo przejdzie na lini esk. W» 1713 r. ogoszono tzw. sankcj pragmatyczn. Powiedziano w niej, e kraje nalece do Karola VI tworz cao niepodzieln i nieroz-dzieln (indivisibiliter ac inseparabiliter), a w razie braku mskiego potomka przejd na córki bd bratanice cesarza. Sankcja pragmatyczna zostaa najpierw przedoona sejmom stanowym w poszczególnych krajach, które przyjy j do wiadomoci w latach 1720 i 1721. Jedynie na Wgrzech sprawa bya trudniejsza. Ale tak si zoyo, e wanie wtedy prowadzono zwyciskie wojny z Turkami, co wzmacniao pozycj dynastii w stosunku do stanów wgierskich. Sejm chorwacki pospieszy z uznaniem sankcji pragmatycznej ju w 1721 r., pragnc w ten sposób zaznaczy swoj niezaleno w stosunku do Wgier. Tak samo w nastpnym roku postpi sejm siedmiogrodzki, a wreszcie w 1723 r.
707
stany wgierskie uznay sankcj pragmatyczn, tym samym formalnie rezygnujc z odrbnoci królestwa, która zreszt de facto po upadku powstania Franciszka II Rakoczego staa si pozorna.
Ju bowiem na sejmie w latach 1712 1715 postanowiono stworzenie armii wgierskiej poddanej w rzeczywistoci pod bezporednie dowództwo austriackie. W dodatku skadaa si ona w duej czci z cudzoziemców. Ponadto po zniesieniu pospolitego ruszenia bya to jedyna sia zbrojna na Wgrzech, a dwór austriacki móg j bez przeszkód przesuwa z terytorium królestwa na inne fronty, a do Wgier wprowadza puki z innych krajów habsburskich. Nabrao to tym wikszego znaczenia, e w latach 1716 1718 cesarz prowadzi wojn z Turkami, w której ks. Eugeniusz Sabaudzki odniós wspaniae zwycistwa, dziki czemu w traktacie pokojowym zawartym w Poarevac ostatecznie odzyskano ziemie wgierskie do tej pory pozostajce pod panowaniem tureckim, a to Banat, kraj bardzo urodzajny. W stosunku do tej prowincji zastosowano dotychczasow polityk dworu wiedeskiego sprowadzajc tam zarówno kolonistów niemieckich, .jak i osadzajc Serbów spod panowania tureckiego. Cz Banat u wczono do Pogranicza Wojskowego bezporednio podlegego wiedeskim wadzom wojskowym. Zreszt w pokoju z 1718 r. wczona zostaa do posiadoci austriackich Serbia pónocna z Belgradem i zachodnia Wooszczyzna. To zwycistwo odbio si take na wzmocnieniu pozycji austriackiej na zachodzie, bo w r. 1720 wymieniono Sardyni na Sycyli, co byo istotnym przybytkiem potgi, jako e posiadanie Neapolu czyo urodzajn Sycyli lepiej z caoci ziem habsburskich. Ale i tu odlego geograficzna wpyna na to, e przy nastpnym regulowaniu ukadu terytorialnego w Europie Zachodniej kraje te odpady, podobnie zreszt jak Belgrad i Wooszczyzna.
Stao si to na skutek wojny sukcesyjnej polskiej, która wybucha po mierci Augusta II w 1733 r. Francja popieraa Stanisawa Leszczyskiego, natomiast Rosja i Austria elektora saskiego Augusta III. W gruncie rzeczy sprawy polskie byy pretekstem do rozgrywki zachodnioeuropejskiej. Cesarz Karol VI chcia dziedziczk swoich posiadoci, córk Mari Teres, wyda za m za ksicia Lotaryngii Franciszka Stefana. Stao si to jednak moliwe dopiero w 1735 r., kiedy ksi zrzek si Lotaryngii, gdzie osadzono Leszczyskiego z myl, e po jego mierci Lotaryngia wczona zostanie do Francji, co istotnie stao si w 1766 r. Natomiast Lotaryczyk otrzyma Toskani, która po objciu przez jego potomków korony austriackiej staa si wosk sekundo-genitur nowej dynastii habsbursko-lotaryskiej. Ostatecznie pokój zawarto w 1738 r., w którym cesarz zrzek si Neapolu i Sycylii przechodzcych na boczn lini Burbonów hiszpaskich, a sam otrzymywa w zamian Parm i Piacenz. a wic posiadoci pooone bliej Lombardii, która zachowana zostaa pod wadz Habsburga.
Jeszcze przed zawarciem ostatecznego pokoju wiedeskiego z Francj rozpocza si wojna z Turcj w 1736 r. prowadzona w przymierzu z Rosj. Wojna miaa dla Austriaków przebieg bardzo niekorzystny: musiano zawrze w 1739 r. pokój w Belgradzie, który pozbawia Austri posiadania Belgradu i terytorium ssiedniego, zdobytego w r. 1718,
108
oraz Wooszczyzny, ale co waniejsze autorytet Habsburgów na Bakanach uleg istotnemu obnieniu, na czym zyskaa Rosja, która prowadzia równoczenie wojn z Turcj, ale ze znacznie wikszym szczciem. Od tego momentu rozpocza si rywalizacja austriacko-rosyjska na Bakanach o wpyw nad chrzecijaskimi poddanymi sutana, którzy tam byli — oprócz Rumunów Sowianami, a wic pobratymcami Rosji. Jak si miao okaza, losy monarchii habsburskiej wanie w tamtym rejonie miay si ostatecznie rozstrzygn, ale wówczas nie mona byo tego przewidzie, skoro pozycja dynastii opieraa si w znacznie wikszym stopniu na posiadociach wgierskich, czeskich, niemieckich i woskich. Wkrótce po pokoju belgradzkim nastpia naga mier Karola VI, ostatniego mskiego potomka dynastii. Uzyska on wprawdzie dla sankcji pragmatycznej potwierdzenie pastw europejskich i stanów krajowych, ale niemniej z chwil objcia dziedzictwa przez jego córk Mari Teres otwarta zostaa sprawa uznania jej olbrzymich posiadoci przez zainteresowane mocarstwa ocienne.
ODBUDOWA WEWNTRZNA
Okres po wojnie trzydziestoletniej do wstpienia na tron Marii Teresy w dziedzinie gospodarczej mona okreli jako odbudow kraju po zniszczeniach wojny trzydziestoletniej i wojnach tureckich oraz reorganizacji aparatu pastwowego. Wykadnikiem siy pastwa byo w pierwszym rzdzie wojsko. Austriacki system wojskowy nie róni si od tego, który obowizywa w caej tej czci Europy. Trzonem armii byy wojska zacine. a podstawow jednostk puk. Organizowa go pukownik, który otrzymywa w tym celu pewien ryczat dla werbowania za-ciników. Móg wic on swój puk uwaa w pewnym sensie za swoj wasno, zwaszcza jeli pienidze na zacig zdoby sam. Tak wic Wallenstein, który utrzymywa swoje wojska z kontrybucji uzyskanych w kraju przez siebie opanowanym, uwaa armi za swoj prywatn wasno. Po zakoczeniu wojny trzydziestoletniej rozpuszczono wiksz cz oddziaów armii, a tylko niektóre puki pozostay w subie cesarskiej. Tak powstaa staa armia austriacka - instrument polityki zewntrznej i wewntrznej domu habsburskiego. Mona wic jej pocztek datowa na 1649 r. Nie oznacza to jednak, by w razie wojny czynnik spoeczny nie musia przyczynia si do wzmoenia siy zbrojnej pastwa. Wówczas stany podejmoway uchway o dostarczaniu kontyngentów ze swoich poddanych; zobowizyway si wtedy dostarcza do armii cesarskiej jednego z 30 czy 20 poddanych kadego waciciela ziemskiego. Kiedy sytuacja stawaa si groniejsza, wówczas zwikszano kontyngent dostarczajc jednego z 10, w wyjtkowych wypadkach jednego z 5 poddanych. Podobnie zobowizyway si stany do dostarczania materiau artyleryjskiego oraz robocizny do wznoszenia fortyfikacji. Oczywicie, e stan armii uzaleniony by od pooenia demograficznego i gospodarczego kraju.
109
W okresie tym nawiedzay kraj zarazy. Epidemia z 1679 r. pocigna za sob najwiksz liczb ofiar; ostatnia wielka epidemia wygasa w 1713 r. Trudno poda rzeczywist liczb ofiar. Przyblione liczby daj si oszacowa dla Wiednia, który w tej epoce mia okoo 175 ty. mieszkaców. Otó w r. 1679 zmaro w Wiedniu okoo 9000 ludzi, natomiast w 1713 r. blisko 3000. Ale te ju wtedy umiano do sensownie walczy z epidemiami, a to przez tworzenie kordonów sanitarnych i kwarantanny. Byo to o tyle atwiejsze, e do Europy zarazy przenikay ze Wschodu, zatem na przykad w 1710 r. ustanowiono kordon na granicy tureckiej, co powtórzono w 1728 r. z jeszcze lepszym skutkiem. Wydaje si, e zarazy pochaniay wicej ofiar ni nawet wojny z Turkami. Skutki najazdów tureckich byy jednak bardziej niszczce, poniewa Turcy brali w jasyr przewanie kobiety, co naturalnie dla stosunków demograficznych miao zawsze najwiksze znaczenie. Aby powetowa te straty, nie zdawano si na dziaalno jednostek, ale pastwo samo popierao i organizowao osadnictwo. Wspominalimy o sprowadzaniu na opustoszae ziemie wgierskie z jednej strony Serbów, a z drugiej kolonistów niemieckich. To samo zreszt odnosio si do krajów rdzennie austriackich, gdzie równie sprowadzano z inicjatywy wadz pastwowych osadników z gbi Niemiec.
Wgrzy uwaali, e dziaalno osadnicza .wadz austriackich miaa na celu wypieranie i osabianie ywiou rdzennie wgierskiego, madziarskiego. W rzeczywistoci te dwa cele niejako si wzajemnie uzupeniay, ale na pewno najwaniejsze byy wzgldy gospodarcze, to znaczy zaludnianie pustych obszarów, gdy w peni zdawano sobie wówczas spraw z tego, co jest podstaw potgi politycznej i wojskowej, a mianowicie gospodarka, praca ludnoci. Skutki natomiast w dziedzinie narodowociowej jeszcze w tej epoce byy mao istotne; w gruncie rzeczy nie brano pod uwag, jakim jzykiem mówi poddani, byle tylko speniali obowizki i ciary nakadane na nich przez pastwo.
W pewnym stopniu uwzgldniano raczej sprawy wyznaniowe przy werbowaniu osadników, starajc si w pierwszym rzdzie o osadników katolickich. Niemniej potrzeba ludzi bya tak wielka, e i te wzgldy ustpoway na plan dalszy. Warto jednak wspomnie, e lecy w najbliszym ssiedztwie ziem austriackich Salzburg, posiado biskupa, by widowni ostatnich chyba wysiedle, spowodowanych nietolerancj religijn. W 1731 r. wyemigrowao z tego ksistwa duchownego okoo 22 ty. osób, z czego najwicej do Niemiec Poudniowych, ale take i do Prus Wschodnich na Mazury w okolice Gumbina i Godapi. Nawet a w dalekiej Ameryce znaleli si austriaccy osadnicy, bo a w Georgii i Pensylwanii. Natomiast w Siedmiogrodzie protestanci mieli zagwarantowan tolerancj i std nowa fala niemieckich kolonistów wzmocnia ywio niemiecki na Wgrzech, który zjawi si tam jeszcze w XIII w.
Pooenie chopa nie ulego w tym okresie znaczniejszym zmianom, chocia zaznacza, si wyrana tendencja ze strony wadz pastwowych do brania ich w ochron przed nadmiernym wyzyskiem ze strony panów. Wydano rozporzdzenia regulujce dni paszczyniane, ale w rzeczywistoci wadza tworzcego si pastwa absolutnego bya jeszcze za
110
saba, szczególnie w stosunku do arystokracji, która w tym okresie bardzo widocznie zwiksza swe posiadoci na niekorzy szlachty redniej i maej. Tak wic jedynie w wielkich dobrach, nalecych bezporednio do panujcego, moga si zaznaczy pewna poprawa pooenia chopa. Zreszt i technika rolna, która w tym czasie na zachodzie Europy szybko si podnosi, na ziemiach habsburskich te si z wolna unowoczeniaa. Coraz rzadziej stosowano ugorowanie, a rozszerza si uprawa koniczyny, która si stanie w drugiej poowie XVIII w. coraz bardziej powszechna. Zreszt powstaj i nowe kultury. Natomiast uprawa winnej latoroli kurczy si, spowodowane to jest z jednej strony przez trudnoci zbytu win austriackich, a z drugiej przez nieznaczne, ale cige pogarszanie si warunków klimatycznych w tej czci kontynentu. Z drugiej strony wzrasta w miar rozwoju miast zapotrzebowanie na pody rolne, w pierwszym rzdzie zboe i bydo.
W tym czasie rozpowszechnia si uprawa tytoniu na ziemiach Austrii waciwej. Chocia wzrost przemysu tekstylnego sprzyja hodowli owiec, to jednak wadze pastwowe kady nacisk na produkcj zboow, co mona byo wyranie obserwowa na ziemiach Banatu, który dosta si w rce habsburskie jako kraj kompletnie opustoszay i wyniszczony, gdzie wic z pewn swobod mona byo organizowa gospodark. Tam wic dbano w pierwszym rzdzie o produkcj zboow. Jeli idzie o hodowl woów, to w tej dziedzinie raczej wielka wasno arystokratyczna dbaa o podwyszenie jakoci przez sprowadzanie z Holandii i Szwajcarii lepszych ras byda rogatego. Take w dziedzinie gospodarki lenej w tym okresie zaczyna si racjonalna eksploatacja, a rabunkowe niszczenie lasów zostao do istotnie zahamowane. Niemniej byy to dopiero pierwociny i'niejako niemiae zalki nowoczesnego gospodarowania, podobnie jak wprowadzanie wówczas pierwszych maszyn rolniczych, oczywicie bardzo jeszcze prymitywnych. Naturalnie odnosi si to do zachodnich prowincji, a wic do Austrii waciwej i Czech, a w znacznie mniejszym stopniu do krajów wgierskich. Ogólnie okres od poowy XVII do poowy XVIII w. to jednak cikie pooenie chopa.
Zreszt w pooeniu chopów widoczna jest zasadnicza rónica midzy krajami zachodnimi a wschodnimi pastwa. Najlepiej — jak od wieków - ma si chop tyrolski, znacznie gorzej chop wgierski. Ponadto i ciary feudalne inaczej wygldaj na wschodzie, a inaczej na zachodzie; wiadczenia pienine coraz bardziej przewaaj w wyej pod wzgldem gospodarczym stojcych krajach zachodnich, w bardziej z gospodark naturaln zwizanych ziemiach wschodnich przewaaj wiadczenia osobiste — paszczyzna.
KAMERALISTYKA
Pooenie ekonomiczne pastwa na przeomie XVII i XVIII w. przedstawiao si zgoa niekorzystnie. Nie istnia aden wiadomy system ekonomiczny w dziaaniach pastwowych, interesowano si wycznie
111
skarbowoci. W dodatku zarzd skarbu by nieudolny i nieuczciwy. Wadca najbardziej interesowa si wydatkami dworskimi, a na dworze panowa niezwyky przepych i marnotrawstwo. Arystokratyczni doradcy cesarzy, jak Lobkowitzowie, Auerspergowieczy Schwarzenbergowie, dbali w pierwszym rzdzie o osobiste korzyci i wyudzali od monarchów ogromne majtki. Cesarz by wobec nich saby, czu si od nich zaleny, chocia mia w swoim otoczeniu take i bardzo uczciwych urzdników, przewanie nieszlacheckiego pochodzenia. W skarbie, z którego mia opaca administracj i wojsko, panoway przewanie pustki. Jak wspominalimy by to okres upadku przemysu i rzemios, poza chyba przemysem elaznym, który w krajach austriackich od wieków prosperowa. Nie byo jakiej myli ekonomicznej, wedle której prowadzono by polityk gospodarcz. Sprzedawano wic surowce, a sprowadzano wyroby gotowe. W cach widziano tylko ródo dochodu skarbowego, a nie narzdzie polityki ekonomicznej. Opodatkowano wic towary wywoone, natomiast towary importowane byy wolne od ca. Oczywicie wychodzio to na korzy tych grup spoecznych, które kupoway wyroby zagraniczne, a wic warstw wyszych arystokracji, szlachty i bogatego mieszczastwa. Jak wiemy, to samo zjawisko istniao wspóczenie w Polsce, co historycy interpretowali jako dowód egoizmu klasowego i braku patriotyzmu szlachty, dcej do zniszczenia mieszczastwa. W rzeczywistoci byo to zjawisko powszechne tam. gdzie przewaaa gospodarka rolna. Wynikao za z ogólnego niskiego stanu ekonomiki i braku rozeznania w prawach rzdzcych yciem gospodarczym. Wanie w tym okresie róni si w tej dziedzinie Europa rodkowo-Wschodnia od Europy Zachodniej, gdzie do wadzy dochodzi mieszczastwo bd rzdzcy maj dla jego interesów wiksze zrozumienie. Oczywicie kraje austriackie nie yy w izolacji, tote od poowy XVII w. nowe idee ekonomiczne docieraj i do ludzi majcych wpyw na rzdy, a jest to przecie okres panowania doktryny merkantylistycznej.
Doktryna ta dostosowana do krajów zachodnich bardziej gospodarczo rozwinitych, na terenie niemieckim, a w szczególnoci w Prusach i Austrii, nabraa nieco odmiennego zabarwienia w tzw. kameralistyce. Przedmiotem rozwaa jej bya gospodarka pastwowa. Szo o technik administracji, o polityk gospodarcz pastwa, o sprawy przemysu. handlu, surowców, pienidza, ale te pooenia ludnoci. Jednym z pierwszych w Austrii propagatorów tego kierunku ekonomii by dr J. J. Becher. lekarz, rzemielnik, twórca kompanii handlowej w Monachium i manufaktury produkujcej wyroby jedwabne. W 1665 r. sporzdzi on dla wadz Wiednia memoria o potrzebie utworzenia kolegium komercyjnego, które miao dba o tworzenie manufaktur i rozwijanie handlu. Becher zosta te radc tego nowo utworzonego kolegium i zaprojektowa stworzenie manufaktury jedwabniczej. która by zaopatrywaa kraj w wyroby do tej pory sprowadzane. Istotnie zaoono w Austrii Dolnej tak fabryczk, która po pewnym czasie zbankrutowaa, co byo niejako regu w tym pierwszym okresie uprzemysowiania kraju, a wynikao z braku dowiadczenia. Ale znaczenie Bechera polegao na tym. e on pierwszy zwróci uwag w dziaaniu praktycznym na konieczno wal-
112
czenia o zmniejszenie importu i oywienia ycia gospodarczego w dziedzinie handlu i przemysu. Becher zainicjowa te stworzenie pewnego rodzaju szkoy przemysowej (Kunst und Werkhaus). co oczywicie sprzeczne byo z wiekowymi tradycami roli cechów. Tote natrafia na wielorakie trudnoci i wreszcie musia w 1677 r. Austri opuci; przeniós si do Niemiec, gdzie jeszcze propagowa obron przed importem francuskich towarów luksusowych. Wkrótce umar (1682). Pozostawi po sobie jednak dzieo teoretyczne o przyczynach wzrostu i upadku miast i pastw (wydane w 1668 r., a potem wielokrotnie wznawiane).
Jego nastpc by Wilhelm von Schróder, te pochodzcy z Niemiec zachodnich. I on stara si podtrzyma instytucje i zakady stworzone przez Bechera, ale bezskutecznie i te wkrótce, bo w 1688 r., umar jako urzdnik skarbowy w Preszburgu. I po nim pozostaa ksika o ksicych izbach skarbowych (1686), gdzie wykazywa, jak nierozerwalnie zczony jest interes monarchów z dobrobytem ich poddanych. Ksika ta bya bardzo popularna a do poowy XVIII w.
Ale najwaniejszym z tych reformatorów polityki ekonomicznej pastwa austriackiego by Ph. W. von Hórnigk, który wyda w 1684 r. dzieo wielokrotnie wznawiane i czytane bardzo powszechnie przez ludzi kierujcych polityk, pt. Ósterreich tiber alles. wann es nur will (Austria ponad wszystko, kiedy tylko zechce}. Wskazywa w nim na szerokie moliwoci gospodarcze tak obszernego i wszechstronnie przez przyrod uposaonego obszaru, jakim bya monarchia Habsburgów, o ile tylko zaplanuje si odpowiedni polityk ekonomiczn, a to przez budowanie wzorowych przedsibiorstw przemysowych, chronionych przed zagraniczn konkurencj odpowiednio uoonymi cami, zwracajc równoczenie uwag na zaopatrzenie w surowce oraz wyszkolenie odpowiednich kadr pracowniczych. W swej ksice woa: „Mamy mózgi, oczy. rce jak inni, surowce nawet lepsze i wicej ni inne kraje. Cesarskie kraje mogyby jeszcze raz tyle mieszkaców wyywi, ile ich jest dzi; ich miasta byy w czasie, kiedy przemys sukienniczy i lniany byy w rozkwicie, dwa, a nawet trzy razy ludniejsze ni obecnie. Wojna i reformacja to przyczyny obecnego zego stanu. Wyroby manufaktur wenianych, jedwabniczych i lnianych francuskich, szwajcarskich i woskich to wszystkoerne drapieniki, które rocznie pozbawiaj nas co najmniej 16 min. guldenów. Zatem najpierw zakaz importu, a potem przemys sam si zrodzi". Mona sobie wyobrazi, jakie wraenie sowa te robiy, bo niejako otwieray oczy na sprawy podstawowe, do owej pory powszechnie cakiem nieuwiadamiane. Pod wpywem kameralistów dbano o popieranie handlu i tworzcego si nowoczesnego przemysu niecechowego. Ju w 1666 r. ustanowiono w Wiedniu Kolegium Komercyjne (Kommerzkollegium), a w r. 1705 powstaje Deputacja Komercyjna Krajów (Kommerzdeputation der Lander), w 1714 r. za Komisja Merkantylna (Merkantilkommission).
Pocztki manufaktur, podobnie jak w innych krajach naladujcych Zachodni Europ byy przewanie nieudanymi próbami. Najpierw tworzono przemys tekstylny, potem dbajc o bilans handlowy zakadano wytwórnie towarów luksusowych, sprowadzanych do tej pory przewanie
113
z Francji. Równoczenie nakadano ca, aby z jednej strony nie wywozi pienidzy, a z drugiej ochroni tworzcy si przemys krajowy. Zasadniczo wadze pastwowe chciay stwarza manufaktury wzorowe, aby w ten sposób zachci rodzimych lub sprowadzanych kapitalistów do zakadania analogicznych przedsibiorstw. Szo to opornie, a wikszo pierwszych, pionierskich placówek przemysowych bankrutowaa. Niemniej ostatecznie kraje austriackie z wolna staway si ogniskami przemysu tekstylnego, szczególnie luksusowego, a wicjedwabniczego. podobnie powstaa fabryka porcelany w Wiedniu w 1718 r. Wkrótce te na przedmieciu Wiednia (Schwechat) stworzono manufaktur bawenian zorganizowan przez Wschodni Kompani Handlow w 1722 r. Równie na pocztku XVIII w. (1709) powstaje w Austrii Dolnej fabryka luster, oparta zreszt na dawnych tradycjach jeszcze redniowiecznej produkcji szka. Poza Wiedniem powstaj z pewnym opónieniem manufaktury, które zastpuj dotychczasow produkcj cechow w dziedzinie produkcji elaza, innych metali, soli, papieru, szka i piwa. Natomiast w krajach czeskich, a szczególnie na lsku, przemys tekstylny i szklany by bardziej rozwinity; jego zbyt zagraniczny przynosi zyski caej monarchii.
Pastwo interesowao si handlem zagranicznym, a w niektórych dziedzinach, jak rtci i miedzi, istnia monopol. Z reguy jednak monopole byy wydzierawiane, co dawao dzierawcom okazj do naduy, tak e w rezultacie pastwo wyrzekao si tego typu imprez. W kadym razie polityka dworu wiedeskiego ju od poowy XVII w. zainteresowana bya organizowaniem dróg handlowych. W czasie przynalenoci Belgradu do Austrii sta si on punktem wymiany w handlu bakaskim. Ale w tamtym rejonie kupcy austriaccy mieli do czynienia ze zbyt siln konkurencj, wobec tego po utracie Belgradu kierowano handel lewantyski przez Triest i Rijek, które w 1719 r. zostay ogoszone jako porty wolne. Zasadniczo wzorem pastw zachodnioeuropejskich tworzono kompanie handlowe; pierwsza Wschodnia Kompania zaoona w 1667 r. po paru latach przestaa istnie, drug utworzono w 1719 r. W handlu bakaskim dziaalno kupców austriackich utrudniali lepiej zorientowani kupcy lewantyscy oraz serbscy. Kupcy ydowscy osiedleni w Austrii stanowili te gron konkurencj, dlatego w 1671 r. zostali oni wypdzeni z Wiednia. W kadym razie wicej moliwoci otwieray porty adriatyckie w handlu z Portugali i Hiszpani, a nawet Pónocn Afryk, ni z Turcj. Tyle e na Adriatyku trzeba byo walczy z konkurencj Wenecji, chocia ta republika bya w tym czasie ju w upadku. Nie ona te doprowadzia do zwinicia Kompanii Wschodniej, ale nieumiejtna gospodarka; Kompania zakadaa bowiem take manufaktury, a wreszcie wdaa si w ryzykowne przedsiwzicia loteryjne, które j doprowadziy do bankructwa.
Mona w tym miejscu wspomnie o utworzeniu efemerycznej Kompanii Ostendzkiej w 1725 r. zamknitej po dwu latach pod naciskiem Anglii. By to epizod raczej z dziedziny polityki zewntrznej ni ekonomicznej. Na dworze wiedeskim istniaa bowiem wpywowa klika, tzw. Rada Hiszpaska, zoona z emigrantów z Hiszpanii i Woch,
114
którzy w czasie wojny sukcesyjnej hiszpaskiej stali po stronie Don Carlosa, póniejszego cesarza Karola VI, uznawanego przez nich za króla hiszpaskiego. Po zawarciu pokoju przenieli si oni do Austrii i tu starali si wpywa na polityk cesarza w kierunku otwarcia moliwoci dla odzyskania przez Habsburga panowania nad utraconymi posiadociami hiszpasko-woskimi. W zasadzie byo to jednak sprzeczne z interesami Austrii, której trzon potgi lea w posiadociach wschodnich, a nie na zachodzie. W zwizku z rozwijajcym si handlem wewntrznym i zewntrznym bya akcja budowania dróg, które za Karola VI czyy Wiede z Triestem oraz miay take i w gbi kraju uatwia wymian handlow. Zaczto take dba o spawno rzek, ale byo to wówczas wszystko jeszcze w stadium zalkowym. W dziedzinie bankowoci rozwój szed równie z wielkimi przeszkodami. Pastwo potrzebowao wielkich sum zarówno na przedsiwzicia o charakterze gospodarczym, jak w pierwszym rzdzie wojennym. Tak wic system wydzierawiania podatków zawodzi; coraz czciej uciekano si do poyczek, których jednak skarb le i czsto niesumiennie zarzdzany nie umia regularnie i solidnie spaca. Pocigao to za sob bankructwa gównych bankierów, którymi w tym czasie byli przewanie ydzi. Na przeomie XVII i XVIII w. takim nadwornym bankierem austriackim by Samuel Oppenheimer, który w 1703 r. ogosi niewypacalno. Jego nastpca Samson Wertheimer prowadzi interesy bardziej solidnie. Zreszt wanie w 1703 r. zarzd finansami pastwowymi obj hr. Gundakar Starhem-berg, który je doskonale zorganizowa i uczciwie prowadzi, tyle e pod koniec panowania Karola VI skarb nie móg podoa wydatkom zwizanym z prowadzeniem wojen i utrzymaniem dworu.
KOCIÓ, KULTURA I SZTUKA BAROKU
Kontrreformacja wzmocnia pozycj Kocioa na ziemiach austriackich, najpierw w krajach tzw. Austrii Wewntrznej, czyli Styrii, Ka-ryntii, Krainy, a potem Austrii waciwej, to jest Dolnej i Górnej. Byo bowiem regu, e majtki emigrujcej w znacznej czci szlachty protestanckiej przechodziy w rce instytucji kocielnych. Ale monarcha uwaa si za uprawnionego do sprawowania pewnej kurateli nad tymi majtkami. W ten sposób hierarchia katolicka dostaa si pod niemay wpyw wadzy cesarskiej i dlatego niektórzy historycy austriaccy skonni s uwaa Ferdynada II za prekursora józefinizmu, to znaczy podporzdkowania Kocioa wadzy pastwowej. W kadym razie cesarz opodatkowywa majtki kocielne, a na przykad klasztorom zabrania wywoenia pienidzy za granic. W miar lat ca gospodark kocieln poddawano coraz cilejszej kontroli pastwa. Wreszcie Ferdynand III i Leopold I zaczli zabrania ogaszania bulli papieskich bez ich pozwolenia; podobnie bez zgody pastwowej nie wolno byo obcym prowincjaom wizytowa klasztorów. Nastpnym pocigniciem cesarzy bya ingerencja w sprawy wiary. Tak wic Ferdynand III wprowadzi
115
wbrew woli papiea wito Niepokalanego Poczcia, a kto tego dogmatu nie zaprzysig, nie móg wtedy w krajach austriackich otrzyma doktoratu.
W miastach, które przecie w okresie reformacji byy ostojami protestantyzmu, powstawao od pocztku XVII w. wiele nowych klasztorów, jezuickich, franciszkaskich, karmelickich i innych. Jezuitów popierali w pierwszym rzdzie monarchowie, natomiast zakony ebracze cieszyy si materialnym poparciem bogatej szlachty. Kontrreformacja podniosa znacznie poziom wyksztacenia kleru, dziki czemu w drugiej poowie XVII w. w krajach austriackich ludno w wikszej czci staa si katolicka nie tylko zewntrznie, ale i z przekonania. Przyczynia si do tego przepych naboestw, procesji i samych kocioów. Pomimo to protestantyzm szczególnie wród chopów si utrzymywa.
Szkolnictwo w tej epoce pozostawao w rkach jezuitów, którzy dbali w pierwszym rzdzie o opanowanie umysów ludzi z warstw wyszych, mniej troszczc si o wyksztacenie stanów niszych: dopiero dziaalno zakonu pijarów rozszerzya w wikszym stopniu nauk i na szkoy ludowe. Najwaniejsze jednak, e cae szkolnictwo znalazo si w rkach kleru katolickiego, gorco wówczas zaangaowanego w walk kontrreformacyjn. Dlatego te uniwersytety austriackie opanowane przez jezuitów wicej wagi przykaday do studium teologicznego i schola-stycznej filozofii ni do nauk przyrodniczych, które w tym czasie na zachodzie Europy ju rozpoczynay swój rozkwit. Medycyna i prawo stao wówczas na uniwersytecie wiedeskim bardzo nisko w porównaniu z ogólnoeuropejskim poziomem. Podobny charakter mia uniwersytet zaoony w 1702 r. we Wrocawiu w oparciu o jezuickie gimnazjum, a który uprawia zrazu teologi.
Jedynym przejawem ycia teatralnego w Austrii od koca XVI w. byy wdrowne trupy teatralne zwane wówczas angielskimi komediantami, które najpierw dziaay po miastach, a potem zjawiay si take na dworach wielkich panów. W czasie wojny trzydziestoletniej trupy te znikny. Mona tu jeszcze zauway, e razem z kontrreformacj zanikli tak charakterystyczni dla ycia miejskiego meistersingerzy. to znaczy piewacy zwizani z cechami rzemielniczymi.
Od poowy XVII w. zaczyna si ponowny rozkwit teatru, który by równie na usugach kontrreformacji. Dla jezuitów by ponadto nieodzownym instrumentem ich dydaktyki i dlatego przy kadej przez nich prowadzonej szkole istniaa sala teatralna. Na uniwersytecie wiedeskim, przez nich prowadzonym, istnia teatr majcy dwie sceny: jedn na uytek wewntrzny, szkolny niejako, a drug wiksz dla przedstawie zewntrznych, na których zjawia si i dwór. Dawano tam wszelkiego rodzaju sztuki teatralne, a wic tragedie, komedie, opery i balety, jako e styl barokowy pozwala te wszystkie rodzaje niejako czy. Teatr wówczas przechodzi okres doskonalenia technicznego, a wic wyposaony by we wszelkiego rodzaju urzdzenia, kostiumy, dekoracje i maszyny. Jezuici dawali sztuki nie tylko dla dworu i wysokiej szlachty, ale i dla mieszczastwa, a nawet chopów. Dlatego te ze scen rozbrzmiewa jzyk aciski, woski, niemiecki, ale take i soweski. Zreszt w okresie
116
baroku teatr by bardzo rozpowszechniony, nie omija nawet maych miasteczek, a we wszystkich szkoach zarówno jezuickich, jak i pijarskich odbyway si przedstawienia teatralne przy rozmaitych okazjach. Tu warto moe wspomnie, e opat Yirgil Gleissenberger z Osjaku. autor wielu sztuk teatralnych, napisa w klasycznej acinie wielki epos w 6 ksigach pt. De Boleslao rege Poloniae Ossiaci poenitente (O królu Polski Bolesawie pokutujcym w Osjaku).
Za panowania Karola VI teatr jezuicki zosta z dworu usunity, a na jego miejsce zjawia si opera woska. W ogóle Habsburgowie popierali muzyk i sami czsto si jej oddawali. Ju za Maksymiliana I bya na dworze kapela zoona z 9 osób. Za Maksymiliana II liczya ju 51 muzyków. Rudolf II angaowa na swoim dworze muzyków i piewaków woskich. Za Leopolda nastpi rozkwit woskiej opery dworskiej. By on sam kompozytorem i mia na swoim dworze najlepsz w tym czasie orkiestr. W 1659 r. zbudowa przy klasztorze augustianów w Wiedniu gmach opery, który jednak w czasie oblenia w 1683 r. zosta zburzony. Za panowania Karola VI nadwornym kompozytorem zosta po raz pierwszy nie Woch, mianowicie Johann Joseph Fux. autor dziea o kontrapunkcie Gradus ad Parnassum, przetumaczonego na kilka jzyków i cenionego przez tak wielkich muzyków, jak Bach. Haydn i Mozart.
W 1708 r. gmina miasta Wiednia zbudowaa pierwszy w Austrii stay Theater am Kiirntnertor (Teatr przy Bramie Karynckiej). który w 1712 r. wydzierawi aktor i dentysta zarazem J. A. Stranitzky i sam w nim wystpowa jako klown.
Podobnie jak w caej Zachodniej Europie by to okres panowania baroku w sztuce i architekturze. Rozwin si on w krajach habsburskich, szczególnie po odparciu najazdów tureckich, to znaczy nieco póniej ni gdzie indziej, bo raczej od samego koca XVII w. Mecenasi sztuki w tej epoce to nie tylko koció i dwór. ale te arystokracja. Tym si te tumaczy tendencja do przepychu, który spenia rol pewnego rodzaju propagandy istniejcego porzdku spoecznego, politycznego i religijnego. Ponadto dziaa tu przykad wietnoci dworu Ludwika XIV. z którym Habsburgowie prowadzili wojny, a któremu take w tej dziedzinie trzeba si byo przeciwstawi. Powstaj te wtedy wielkie galerie dzie sztuki, przy czym bardziej zaznaczyli si w tej dziedzinie wielcy panowie ni cesarze. Eugeniusz Sabaudzki i ks. Liechtenstein wówczas wanie stworzyli galerie, które do dzi s ozdob Wiednia i atrakcj dla zwiedzajcych t stolic. Zreszt trzeba doda, e w sztuce to jeszcze wci panowanie Wochów, w danym wypadku woskiego baroku, chocia twórcy zbiorów zdaj sobie spraw z wartoci dzie epok wczeniejszych, szczególnie wielkich dzie renesansu.
Wspomniany wyej Eugeniusz Sabaudzki to nie tylko wielki wódz i organizator wojskowy, znakomity m stanu i administrator, który zaznaczy} si jako rzdca Niderlandów, a posiadoci otrzymane na Wgrzech potrafi doprowadzi do stanu kwitncego, ale take jeden z najwybitniejszych mecenasów sztuki, opiekun artystów i uczonych. W Belwederze, swoim wiedeskim paacu, gromadzi zakupione w Lon-
117
dynie, Paryu, Niemczech i Woszech dziea sztuki, zebra wspania bibliotek dobrych i piknie oprawnych ksiek, z których wiele przeczyta, a wszystkie przynajmniej przegldn. Karol VI po jego mierci odkupi t bibliotek dla Biblioteki Nadwornej. Eugeniusz goci u siebie Monteskiusza, a z Leibnizem by w przyjani. W 1704 r. Leibniz zoy mu projekt Akademii Nauk, która miaa by zaoona w Wiedniu.
KM t,M _
iiiiifiiTir
Wiede, Belweder
Plan ten jednak nie zosta zrealizowany. Zreszt stolica nie bya •wówczas orodkiem ycia naukowego, które rozwijao si raczej na prowincji. W Lublanie stworzono w 1693 r. na wzór woski Academia Operorum, w której kady czonek mia obowizek napisania dziea naukowego i bra udzia w dyskusyjnych posiedzeniach odbywajcych si co kwarta.
Za Leopolda i jego synów wzmogo si zainteresowanie ródami historycznymi do dziejów austriackich. Wydawano drukiem roczniki i kroniki redniowieczne, jak na przykad Annales monasterii Cremifa-nensis (1667), to znaczy roczniki klasztoru w Krems, lub Austria ex archivis Mellicensibus illustrata (1722), to znaczy Austria ilustrowana archiwami z Melk, czy wreszcie trzy tomy Scriptores rerum austria-carum (1721—1745), to znaczy pisarzy spraw austriackich.
Jeli idzie o pimiennictwo, to XVII w. nie jest okresem jego rozkwitu w Austrii ani w Niemczech. Ale wanie w Austrii dziaa jedyny epik niemiecki tego wieku baron W. H. von Hohberg. Oprócz olbrzymiego mao wartego eposu Der Habspurgische Ottopert, liczcego 40 ty, wierszy, wyda w 1687 r. (pite wydanie w r. 1715) dzieo Georglca curiosa oder adeliges Land- und Feldleben (Georgica curiosa, czyli ycie szlacheckie na wsi i w polu), trzytomow encyklopedi rolnictwa, niezastpione ródo do poznania ycia ówczesnej arystokracji austriackiej.
118
Najwybitniejszym prozaikiem i kaznodziej katolickim Niemiec tej epoki by dziaajcy w Austrii Abraham de Sancta Clara (1644— 1709, waciwe nazwisko Ulrich Megerlin lub Megerle) pochodzcy ze Szwabii, który studiowa w Salzburgu, wstpi do zakonu augustianów i zosta kaznodziej na cesarskim dworze w Wiedniu. By bardzo podnym i wszechstronnym pisarzem, bo oprócz kaza publikowa satyry, liryki i dramaty.
Johann Bernhard Fischer von Erlach. miedzioryt J. A. Delsenbacha
Jeli idzie o budowle barokowe, które dzi mona oglda w Austrii, to czsto nie zostay one od razu zbudowane w tym stylu, ale s to kocioy, paace czy nawet kamienice mieszczaskie, które w XVII czy XVIII w. zostay odnowione, a wic nadano im styl barokowy. Poniewa w XVIII w. odbudowywano kraj po zniszczeniach wojennych, dlatego wanie od tego czasu cay kraj niejako nabra oblicza barokowego. Od drugiej poowy XVII w. z reguy ju ozdabiano ciany i sufity malowidami, byo to uwaane za waniejsze ni stawianie rzeb i zawieszanie obrazów. Charakterystyczne dla tego okresu sztuki s wanie sufity, które tworz niejako drug górn sal, bo przedstawione s tam alegoryczne figury ulatujce niejako wzwy, co stwarza zudzenie dodatkowej przestrzeni. Fra Andrea Pozzo z Trydentu najpierw ozdabia koció w. Ignacego w Rzymie, a potem w Wiedniu wntrze
119
kocioa Jezuitów, a wreszcie synny sufit w paacu Liechtensteinów w austriackiej stolicy. Nieco póniej dziaa Martin Hohenberg (we Woszech zwany Altomonto), urodzony w 1657 r. w Neapolu, a zmary w 1745 r. w Heiligenkreuz w Austrii. Studiowa najpierw w Rzymie, potem pracowa na dworze Sobieskiego, przeniós si nastpnie do Austrii i uchodzi tam za najdoskonalszego malarza kocielnego. On jest twórc fresków w wiedeskim Belwederze.
Koció w. Karola w Wiedniu. (1716)
Najwybitniejszy rzebiarz austriacki tej epoki to Georg Raffael Donner. Tworzy on w stylu pseudoantycznym, ale w manierze baroku. Wyksztaci wielu rzebiarzy niemieckich. Tu naley wspomnie, e za Józefa I powstaa w Wiedniu Akademia Sztuk Piknych (Akademie der
120
Bildenden Kiinste) zrazu o charakterze prywatnej szkoy, popieranej przez cesarza, a od 1705 r. zakadu pastwowego.
Powoli architektura austriacka wyzwala si spod bezporednich wpywów woskich. Mistrz tej epoki Johann Bernhard Fischer von Erlach da pewnego rodzaju syntez sztuki francuskiej i woskiej. By twórc szeregu paaców, on wybudowa Karlskirche (koció w. Karola) w Wiedniu. Zaprojektowa te paac cesarski w Schónbrunnie, który jednak dopiero wykacza jego równie wybitny, cho nie tak wielki syn Joseph Emanuel.
Barok zwizany jest z kontrreformacj. Pod tym wzgldem wiele podobiestwa nasuwa si z Polsk. Ten sam typ pobonoci, lubowanie si w ostentacji, wspaniae procesje, a take niezmiernie silny kult maryjny, zbliaj Austri i Polsk w tej epoce.
VI. OKRES REFORM I BUDOWY NOWOCZESNEGO PASTWA ABSOLUTYSTYCZNEGO
1740-1792
C
WOJNA SUKCESYJNA AUSTRIACKA
esarz Karol VI zapewni sobie przed mierci uznanie sankcji pragmatycznej przez wszystkie, oprócz Bawarii, pastwa europejskie, co w danym wypadku oznaczao, e jego córka obejmie cae po nim dziedzictwo. Nastpio to po mierci ostatniego Habsburga w 1740 r. Tron obja Maria Teresa wraz z mem Franciszkiem Stefanem, ksiciem lotaryskim. Potomkowie ich przybrali nazwisko Habsburg-Lothtringen. chocia potocznie uywao si zawsze tylko nazwy Habsburg. Oczywicie uznanie sankcji pragmatycznej przez obce pastwa byo formalnoci, a zatem take i kruczkami formalnymi dawao si podway. Rozstrzyga stosunek si. Decyzja zapada w Berlinie, gdzie wanie obj tron Fryderyk II jako król pruski. Najpierw rozpocz przewleke rokowania, a wreszcie pod koniec roku wkroczy na lsk. 10 IV j 741 r. doszo do pierwszej zwyciskiej dla Prusaków bitwy pod Mollwitz. która daa haso do wybuchu ogólnoeuropejskiej wojny, zwanej wojn sukcesyjn dustriack. Bawaria, Saksonia i Hiszpania rozpoczy atak zbrojny. Francja dawaa im poparcie. Zmierzano do zupenego rozbioru monarchii habsburskiej. Bawaria dya do opanowania Korony w. Wacawa, a wic .take i lska, co doprowadzio do sporu z Prusami, których celem byo przyczenie caego lska. Na pocztku 1742 r. elektor bawarski zosta wybrany cesarzem rzymsko-niemieckim jako Karol VII, pierwszy nie-Habsburg od 300 lat. Klski zmusiy Mari Teres do zawarcia z Fryderykiem II pokoju w Berlinie w 1742 r. i zrzeczenia si lska poza ksistwami: cieszyskim, opawskim i karniowskim (Jagerndorf). Wkrótce potem zawara pokój i Saksonia. Pozycja Marii Teresy zostaa po pierwszych niepowodzeniach wzmocniona przez poparcie, jakiego doznaa ze strony Wgrów. W 1741 r. koronowaa si ona na króla wgierskiego, zagwarantowaa przywileje stanów i otrzymaa pomoc wojskow i pienin. W gruncie rzeczy wynikao to z faktu, e Habsburgowie pomimo absolutyzmu dawali jednak Wgrom gwarancj przed niebezpieczestwem zewntrznym i zapewnienie integralnoci ziem Korony w. Stefana, co w istocie leao w interesie arystokracji madziarskiej. Wtedy te jasno -moe po raz pierwszy tak jasno — okazao si. e panowanie habsburskie, jeli tylko zachowuje pewn wewntrzn odrbno Wgrów, ley w ich interesie, dajc im prymat na caym obszarze królestwa niejednolitym pod wzgldem religijnym, niejednolitym take i pod wzgldem narodowociowym.
122
Cesarzowa Maria Teresa w wgierskim stroju koronacyjnym. rzeba F. X. Messerschmidta
Sprawy narodowociowe wówczas jeszcze ledwo uwiadamiane, wkrótce miay si uwypukli. Ponadto take po raz pierwszy ujawni si aspekt zewntrznopolityczny. Nacisk Prus i niebezpieczestwo dla dynastii wzmagajce si od tej strony zmuszay Wiede do godzenia si na mniejsz czy wiksz odrbno krajów Korony w. Stefana. Szczególnie w XIX w. miao si to bardzo silnie zaznaczy i w ten sposób midzy Prusami a Wgrami powstaa pewna obiektywna wspólnota interesów. Po upywie kilku pokole doprowadzio do zakorzenienia si take w wiadomoci politycznej tego, co by mona nazwa przyjani prusko-madziarsk, a co byo ywe a do poowy XX w.
Tymczasem wojna sukcesyjna toczya si dalej. Jej przebieg by
123
Franciszek I w niemieckim ornacie cesarskim, rzeba F. X. Messerschmidta
w duym stopniu uzaleniony od cigle zmieniajcej si konfiguracji ogólnoeuropejskiej. Konflikt brytyjsko-francuski mia niemay wpyw na losy wojny. Kiedy wic upad w Anglii gabinet Walpole'a, dyplomacja brytyjska energicznie stana po stronie Marii Teresy. Nastpnie Sabaudia przesza na stron austriack. I w przyszoci podobna konfiguracja bdzie si powtarzaa. Anglia miaa i potem niemay wpyw na polityk pastw woskich w stosunku do Austrii. Odpadnicie Saksonii od koalicji antyaustriackiej byo dalszym sukcesem dyplomatycznym. Wojn prowadzia teraz ju tylko Bawaria wspomagana przez Francj. Wtedy te znalazy si w Czechach na krótko wojska francuskie, których dowództwo starao si wyzyska utajony konflikt czesko-habsburski
124
przez podburzanie nawet chopów czeskich przeciw panowaniu feudaów niemieckich. By to tylko epizod, ale nie mia on pozosta bez prób naladowania. Zreszt trzeba zaznaczy, e formalne wypowiedzenie wojny przez Francj Ludwika XV Marii Teresie nastpio dopiero w 1743 r., co byo zreszt wywoane tym, e wanie wtedy zawarty zosta w Wormacji ukad austriacko-brytyjsko-sardyski.
Kiedy wojska austriackie wkroczyy do francuskiej Lotaryngii, wówczas Fryderyk II bojc si, e po zmianie ogólnego ukadu si Prusy strac lsk, rozpocz ponownie wojn wkraczajc do Czech. Wywoao to przystpienie do wojny Saksonii, ale tym razem po stronie Austrii, która jednak wycofaa swe wojska z Lotaryngii i przerzucia je do Czech, co z kolei zmusio Fryderyka II do odwrotu. Wanie w tym momencie umar cesarz Karol VII Wittelsbach, a Bawaria zawara z Mari Teres pokój, uznajc sankcj pragmatyczn i godzc si na wybór jej ma Franciszka Stefana na cesarza. W ten sposób korona cesarska po paroletniej przerwie wracaa do dynastii rakuskiej. Wydawao si wic, e teraz klska Prus jest ju bliska, zwaszcza e polityka rosyjska opowiadaa si za zblieniem do Austrii. Wówczas jednak zabysn geniusz wojskowy Fryderyka II i wysoki poziom jego armii. W rezultacie Maria Teresa musiaa zawrze drugi pokój z Prusami w Drenie pod koniec 1745 r., koczcego drug wojn lsk, co zreszt leao w interesie Anglii, która pragna, aby Austria kontynuowaa wysiki wojenne przeciw Francji.
Kampania wojenna przeciw Francji nieA przyniosa chway austriackiemu orowi. Rozstrzygna j w istocie wojna prowadzona na morzu przez Angli i Holandi, które zmusiy ostatecznie Francj do kompromisowego pokoju, tym bardziej e Rosja stana po stronie Austrii, wysyajc wojska a nad Ren. Zabezpieczao to Austri przeciwko ponownemu przyczeniu si do wojny Prus. W 1748 r. doszo do pokoju w Akwizgranie, który koczy wojn sukcesyjn austriack. Monarchia Habsburgów opara si wielkiej koalicji. W gruncie rzeczy okazao si, e antagonizm austriacko-pruski jest gównym zagadnieniem w Europie rodkowej, a w Zachodniej brytyjsko-francuski i te dwie sprawy rozstrzygay w tej epoce o losach europejskich. Wynik wojny to ostateczna utrata lska, co miao powane nastpstwa gospodarcze, jako e lsk by przed wojnami najbardziej uprzemysowion prowincj austriack. We Woszech te nastpio osabienie pozycji austriackiej, monarchia habsburska musiaa si zrzec Parmy, zachowujc jednak zarówno Mediolan, jak i Toskani.
WOJNA SIEDMIOLETNIA
Par lat po zakoczeniu wojny sukcesyjnej przeszo na przygotowaniach do odnowienia walki o lsk, z którego utrat trudno si byo pogodzi. Przygotowania do nowych zmaga szy zarówno w kierunku wojskowym, jak i dyplomatycznym. Armi starano si zreorgani-
125
zowa w oparciu o dotychczasowe dowiadczenia i w niemaym stopniu na wzorach pruskich. Utworzono w 1752 r. akademi wojskow w Wiener Neustadt noszc imi Marii Teresy, gdzie a do koca istnienia monarchii austriackiej ksztacono oficerów. Podobnie zreorganizowano Pogranicze Wojskowe, ródo najlepszych kontyngentów. Prace nad reorganizacj armii prowadzili dwaj wybitni generaowie, a to hr. Leopold von Daun, którego zasug byy nowe zasady wyszkolenia i jedno dowodzenia, natomiast jako dowódca by niezdecydowany i szuka rad innych. Drugim by baron Gideon von Laudon. Suy on najpierw w armii rosyjskiej, potem w puku graniczarów, a w r. 1757 zosta generaem; okaza si doskonaym wodzem w czasie wojny. W tym czasie staa armia austriacka liczya w krajach rdzennie austriackich okoo 100 ty., na Pograniczu byo 44 ty., a w Niderlandach i Lombardii te okoo 40 ty. Uzupeniano szeregi zrazu przez werbunek, ale wkrótce wprowadzono system rekrutacji. Tak wicna przykad w r. 1755 pobrano w krajach austriackich 6000 rekrutów, a mianowicie jednego na 150 dymów. Jeszcze w 1733 r. utworzono okrgi werbunkowe, z których kady mia wyznaczon roczn liczb rekrutów. Suba wojskowa bya w zasadzie doywotnia. Podlegali jej w praktyce tylko chopi, drobnomieszczanie i wyrobnicy.
Doranie bardziej efektowna bya akcja dyplomatyczna, zwizana z nazwiskiem W. A. Kaunitza, który najpierw jako ambasador w Paryu, a potem kanclerz dy do zawarcia przymierza z Francj. Byo to niezmiernie trudne, poniewa dziaaa wielowiekowa tradycja antagonizmu burbosko-habsburskiego. Kiedy jednak napicie francusko-bry-tyjskie w Ameryce Pónocnej zapowiedziao wybuch nowej wojny midzy tymi mocarstwami, Anglia zwrócia si o pomoc wojskow do Austrii; wysya wojska do Niderlandów i nad Ren wydawao si w Wiedniu zgoa ryzykowne ze wzgldu na niebezpieczestwo pruskie. To uatwio zasadnicz zmian w sytuacji dyplomatycznej; doszo do synnego odwrócenia sojuszów. Najpierw Fryderyk II zawar konwencj wojskow z Wielk Brytani, a potem Francja zdecydowaa si zawrze sojusz z Austri (l V 1756). Równoczenie doszo do uzgodnienia stanowisk z Rosj, gdzie tak czsto moment osobistych sympatii wadcy wpywa czasowo na bieg polityki zewntrznej. Carowa Elbieta • nienawidzia Fryderyka II, i to uatwio sojusz z Austri.
Po obu stronach przygotowywano si do wojny, rozpocz j prewencyjnym atakiem Fryderyk II wkraczajc do Saksonii i zmuszajc jej armi do kapitulacji. Tym razem armia austriacka okazaa si na lepszym poziomie; w 1757 r. dowodzona przez Dauna odniosa pod Kolinem zwycistwo nad Prusakami. Byo to pierwsze zwycistwo austriackie nad przewaajcym do tej pory przeciwnikiem. Na upamitnienie tego Maria Teresa ustanowia order jej imienia, najwysze odznaczenie wojskowe armii austriackiej. Pierwszym, który je otrzyma, by wanie Daun. Równoczenie wojska rosyjskie wkraczay do Prus Wschodnich, Fryderyk II jednak nie ugi si; jeszcze tego samego roku odniós synne zwycistwo pod Rossbach nad wojskami niemieckimi i francuskimi, a wkrótce potem pobi wojska austriackie pod Leuthen,
126
dziki czemu odzyska Wrocaw, chwilowo przez nie zajty. Wojska pruskie znalazy si wic znowu na Morawach; dalsze operacje wojenne toczyy si ze zmiennym szczciem, nie przynoszc rozstrzygnicia. Armie rosyjskie i austriackie poczyy si ju na terytorium brandenburskim, a w 1759 r. odniosy wielkie zwycistwo nad Prusakami pod Kunersdorfem. które na moment zaamao psychicznie Fryderyka.
Gideon von Laudon
! Jednake brak uzgodnionego wspódziaania wojsk carskich i austriac-
'•', kich pozwoli królowi pruskiemu opanowa sytuacj. Wprawdzie w czasie
tej wojny dwukrotnie Berlin by na krótko zajty przez sprzymierze
ców, wszystko to jednak nie zamao ani woli walki króla, ani siy
armii pruskiej. Po obu stronach zaczto odczuwa wyczerpanie. Trzeba
byo pomyle o pokoju. W tej sytuacji szczliwy zbieg okolicznoci
poprawi sytuacj Fryderyka II. W styczniu zmara carowa Elbieta,
a na tron wstpi Piotr III, który nie tylko zawar pokój z Frydery
kiem, ale kaza swoim wojskom przej w charakterze sprzymierzeców
do obozu pruskiego. Zmusio to Austriaków do wycofania si ze lska.
Wprawdzie ju w lipcu tego roku Piotr zosta zamordowany, a na tron
wstpia Katarzyna II, która wycofaa wojska swoje z obozu pruskiego,
ale w dalszym cigu ju nie popieraa Austrii. 15 II 1763 r. doszo do
zawarcia pokoju prusko-austriackiego w Hubertsburgu, który uznawa
dotychczasowy stan terytorialny. Fryderyk II zgodzi si ponadto poprze
l kandydatur syna Marii Teresy, Józefa, na tron cesarski.
127
Jeszcze przed zawarciem tego pokoju podpisano pokój midzy Francj a Wielk Brytani, który pozbawia Francje wielkich obszarów w Ameryce Pónocnej - Kanady. Ostatecznie oba te pokoje stabilizoway ukad stosunków midzynarodowych w Europie, bo do grona mocarstw obok Anglii, Austrii, Francji i Rosji weszy na równych prawach Prusy. Ale wanie ten stan rzeczy utrwala antagonizm austriacko-pruski na terenie
Rzeszy Niemieckiej. Prusy bardziej jednolite i mniej zaangaowane w sprawach pozaniemieckich miay pewn przewag, jakkolwiek zarówno terytorialnie, jak co do zaludnienia i naturalnych bogactw znacznie ustpoway monarchii Habsburgów. Tyle e Habsburgowie musieli broni nie tylko swojej pozycji w Niemczech zagroonej wanie przez Prusy, ale take posiadoci nad Renem, w Belgii, we Woszech i na Bakanach. Byo to jednak - jak si okazao - do utrzymania. Wewntrzna bowiem sia pastwa odpowiadaa jej mocarstwowym potrzebom, czego dowiody wojny prowadzone przez Mari Teres od wstpienia jej na tron a po zakoczenie wojny siedmioletniej pokojem hubertsburskim.
POCZTKOWE REFORMY MARII TERESY
Ju w czasie tych wojen rozpoczy si wielkie reformy wewntrzne, które dla dziejów austriackich maj podstawowe znaczenie. One bowiem
dopiero wykoczyy budow nowoczesnego pastwa, którego granice zakrelay dziaania wojenne i dyplomatyczne, ale spoisto do ich utrzymywania mia im da aparat pastwowy dostosowany do wymogów czasu. W okresie panowania Marii Teresy t reorganizacj pastwow przeprowadzono niejako w dwu etapach. Zaraz po utracie lska uderzajca przewaga pruska zwrócia uwag w Austrii na niedostatki wasnego aparatu pastwowego. Widziano prusk przewag militarn, której ródo dostrzegano w wyszoci gospodarki finansowej. W tym te kierunku zaczynaj si reformy zwizane z nazwiskiem F. W. Haug-witza, który zacz dziaalno jako zarzdca tej czci lska, która pozostaa przy Austrii. Obserwowa przenikliwie administracj prusk w nowo przyczonej prowincji i wyciga z tego dowiadczenia trafne wnioski. Powoany przez cesarzow do przeprowadzenia ogólnej reformy skarbowej zrozumia, e istota potrzebnych zmian polega na tym, aby ukróci prawo stanów do dysponowania podatkami. Kady bowiem nowy podatek uzaleniony by od uchway stanów prowincjonalnych. Broniy one interesów szlachty i arystokracji, nie paccej podatków, a dysponujcej nimi.
Najatwiej jednak byo zreorganizowa zagraniczn sub dyplomatyczn, zwaszcza e wkrótce obj jej prowadzenie polityk wybitny, a mianowicie wspomniany ju Kaunitz. W 1742 r. utworzono Kancelari Dworu i Pastwa (Hof- und Staatskanzlei), która miaa prowadzi ca polityk zewntrzn, a której znaczenie ugruntowa Kaunitz po objciu jej kierownictwa. W par lat póniej (1749) utworzono przy tej kancelarii archiwum (Haus- Hof und Staatsarchiv), które byo pomocniczym urzdem dla suby dyplomatycznej. Podobnie ju w r. 1749 zreorganizowano wadz nad sprawami wojskowymi; powstay dwie instytucje: Hof-kriegsrat (Nadworna Rada Wojenna) i Generalkriegskommissariat (Generalny Komisariat Wojenny). Wobec cigych zatargów midzy wadzami centralnymi a stanami wgierskimi i serbskimi, poudniowowgierskimi, stworzono Hofdeputation in Banaticis, Transylvanicis et Illyricis (De-putacj Dworsk dla Banatu, Siedmiogrodu i Ilirii).
Byy to reformy czstkowe, dorane. Dopiero po zakoczeniu wojny sukcesyjnej w 1748 r. mona si byo zabra do zasadniczych zmian ustroju pastwowego. Istot zagadnienia — jak z reguy w tym czasie w caej Europie — bya sprawa dochodów pastwowych. Ujednolicono je przez uregulowanie nalenych skarbowi pastwowemu kwot. Ustalono je na kilka lat, przy czym w zasadzie uzyskiwano na to zgod sejmów krajowych, cho niektóre, jak na przykad karyncki, nie chciay si zgodzi dobrowolnie i zostay do tego zmuszone. Reprezentantami tych partykularnych interesów byli kanclerze kancelarii nadwornych, na przykad Czech. Wobec tego w 1749 r. stworzono tzw. Directorium in publicis et cameralibus (Dyrekcja publiczna i kameralna) na miejsce kancelarii austriackiej i czeskiej. Instancja ta zarzdzaa administracj i finansami obu tych krajów, natomiast istniejca do tej pory Izba Nadworna zarzdzaa tylko finansami wgierskimi i budetem dworu. Równoczenie utworzono Najwysz Instancj Sprawiedliwoci (Oberste Justizstelle), której agendy do tej pory podlegay Kancelarii Dworskiej.
128
129
Ciaa te przetrway a do r. 1848 i oznaczay zasadniczy postp w sdownictwie, które w ten sposób zgodnie z ówczesnymi teoriami prawno-pastwowymi (Monteskiusza) oddzielano od administracji politycznej (wtedy wanie wyszed Duch praw Monteskiusza — 1748). Trzeba jednak zauway, e nie oznaczao to jeszcze odebrania sdownictwa instancjom stanowym. W ogóle bowiem koncepcja utworzenia scentralizowanego, niezalenego od stanów aparatu pastwowego nie daa si od razu przeprowadzi z bardzo zasadniczego powodu. Wymagaa bowiem licznego stanu urzdniczego, a biurokracja wtedy dopiero si tworzya. Moga ona jednak powsta w zasadzie tylko w oparciu o mieszczastwo. Tylko bowiem ludzie zdani na utrzymanie pastwa mogli jako urzdnicy powica si karierze biurokratycznej. Szlachta w krajach austriackich i czeskich w zasadzie zamona dbaa o swoj niezaleno i bya gotowa obejmowa tylko funkcje wysze w aparacie pastwowym, a nie przyjmowa posad w drobnych czy rednich szczeblach urzdniczych. Istnia tu wic cisy zwizek midzy rozwojem miast a utworzeniem nowoczesnego absolutystyczno-biurokratycznego pastwa. Tym si te w niemaym stopniu tumaczy fakt, i kraje wgierskie nie day sobie narzuci tak atwo jak austriacko-czeskie nowej formy wadzy pastwowej.
Ten stan rzeczy tworzy antagonizm stanowy midzy biurokracj a szlacht. Cesarzowi natomiast zaleao na podtrzymaniu autorytetu aparatu biurokratycznego, dlatego wówczas ju zaczto wprowadza praktyk uszlachcenia zasuonych, a zajmujcych wysze stanowiska urzdników. Wprawdzie nie byo to poczone z nadawaniem dóbr, a wic taki uszlachcony biurokrata eo ipso nie wchodzi spoecznie do szlachty, jednake mia ju do niej drog otwart choby przez zawieranie zwizków maeskich. Zrazu byy to tylko wypadki sporadyczne. Potem w XIX w. stao si to regu. Wród starej bowiem szlachty istniay rodziny, które utraciy majtki ziemskie, zatem uszlachcony biurokrata atwiej wchodzi w t formalnie uprzywilejowan sfer, która a do koca istnienia monarchii cieszya si uznanym autorytetem spoecznym.
W kadym razie trzeba stwierdzi, e te pierwsze zasadnicze reformy Marii Teresy nie tworzyy w peni nowoczesnego aparatu administracyjnego, a byy czym porednim midzy aparatem biurokratycznym a stanowym. Niemniej stanowiy istotny krok wanie w kierunku wyeliminowania wpywu stanów. Fakt, e wanie wtedy w pewnym stopniu zmuszono szlacht austriacko-czesk do pacenia podatków oraz poddania lustracji i szacunkowi ich majtków ziemskich, by dowodem wzmacniania si wadzy pastwowej, niezalenej od stanów reprezentujcych interesy panów feudalnych. W zasadzie przecie porzdek feudalny w dziedzinie spoecznej nie by naruszony. Wystarczy stwierdzi, e najnisz instancj administracyjn wykonujc wszystkie dziay wadzy byy dominia, a wicobszary wiejskie zwizane z' dworem, a wadza bya wykonywana w imieniu pana wsi. Podlegaa ona wprawdzie w zasadzie instancji wyszej — obwodowi (Kreis, tyle mniej wicej co w Polsce starostwo), ale nie od razu. Obwód obj wszystkie dziay wadzy pastwowej, gdy w pierwszym rzdzie by stworzony dla celów wojsko-
130
wych, a wicdbania o kwatery dla oddziaów i dostawy ywnoci czy podwodów oraz pilnowania, by ceny na te dostawy nie przekraczay wysokoci, która si wydawaa rzetelna. Pilnowa te punktualnoci i sprawnoci w poborze podatków. Naczelnikami tych urzdów byli co prawda z reguy panowie, a wic szlacheccy posiadacze majtków ziemskich, osiedli w danej okolicy. Wprawdzie mieli oni wedle intencji wadz centralnych troszczy si take o sprawiedliwe traktowanie chopów i nieprzecianie ich przez ich panów feudalnych zgodnie z instrukcjami przychodzcymi od wadz centralnych.
Jasne byo, e solidarno stanowa bya silniejsza ni wymagania interesu pastwowego. Pomimo to jednak szlachta uwaaa, e wprowadza si zarzdzenia rewolucyjne, e zrywa si z odwiecznymi tradycjami. W istocie dworem cesarskim nie kieroway wtedy idee Owiecenia i humanitaryzmu, ale po prostu wzgldy fiskalne. Szo o to, aby dba o chopa jako podstaw potgi pastwa, poniewa to on dostarcza podatków i rekruta, on w istocie na barkach swych dwiga ca budowl pastwow. ródem caej tej nowej polityki pastwowej byy wojny, cige zagroenie caoci terytorialnej, a wicnajywotniejszy interes dynastyczny. Tak wicdynastia reprezentowaa w rzeczywistoci interes pastwa i dlatego nie byo to propagandowym hasem, ale prawdziw rzeczywistoci, e los Austrii zwizany by z domem habsburskim.
Skarb pastwa by zawsze nieomal w trudnym pooeniu. Dochody pastwowe w 1754 r. wynosiy okoo 30 min., ale wkrótce nawet si podwoiy, tyle e proporcjonalnie wzrastao zaduenie, które w czasie wojny siedmioletniej podskoczyo z 118 na 271 min. Pastwo ratowao si drukowaniem pienidzy, a mianowicie w 1762 r. Wiedeski Bank Miejski wyda tzw. bankocetle w wysokoci 12 min. — pierwszy papierowy pienidz austriacki. Zaduenie pastwa wzrastao dalej, a w chwili mierci Józefa II w 1790 r. wynosio ju 360 min. Natomiast kruszcowa moneta austriacka bya solidna. W 1750 r. stworzono tzw. monet konwencyjn, która dotrwaa a do 1858 r. 20 guldenów równao si 10 talarów, kady zawierajcy okoo 23 gramów srebra. Od 1753 r. bito te talary Marii Teresy, majce wielk popularno i poza granicami, czego dowodem, e jeszcze w XX w. byy one w obiegu w Abisynii.
Z dochodów skarbowych podatki szy z reguy na utrzymanie wojska, natomiast inne potrzeby pastwowe, a wicutrzymanie administracji i dworu, pokrywano z dochodów dóbr pastwowych, opat nakadanych na górnictwo czy ca. Tote dwór dobrze rozumia, e popieranie rozwoju przemysu, górnictwa i handlu ley w interesie aparatu pastwowego, tak wic zasady kameralistyki wci miay w pogldach ekonomicznych ludzi rzdzcych decydujc przewag. Wznowiono i uaktywniono dziaalno komisji komercyjnych (Commerciencommisio-nes) i stworzono dla nich wadz centraln pod nazw Universal-kommerzdirektorium (Powszechna Dyrekcja Handlowa), co w rodzaju ministerstwa handlu, majcej dba o drogi ldowe i wodne, o regulowanie taryf celnych i zawieranie ukadów handlowych. Urzd ten
131
zosta w 1749 r. wczony do Directorium in publicis et cameralibus, gdzie równie panowaa doktryna merkantylizmu w jej kameralistycznej odmianie. Przedstawicielem jej by przybyy w 1750 r. powoany do niedawno wtedy utworzonej Akademii Terezjaskiej J. H. G. Justi, autor podrcznika Staatswissenschaft oder systematische Abhandlung aller ókonomischen und Kameralwissenschaften (Wiedza o pastwie, czyli systematyczne ujcie wszystkich ekonomicznych i skarbowych nauk). Z tej doktryny te wynikaa ch odebrania kompaniom francuskim, angielskim i holenderskim monopolu handlu lewantyskiego, co zaznaczyo si utworzeniem giedy w Triecie, a w 1753 r. utworzeniem w Wiedniu Akademii Konsularnej.
Zgodnie z duchem merkantylizmu, ale take w duchu owieconego absolutyzmu, ju na pocztku panowania Marii Teresy zacza si wzmaga ingerencja pastwa w sprawy kocielne. Zabroniono instytucjom kocielnym wpacania datków do zagranicznych wadz kocielnych. Wynikao to z merkantylistycznej troski o dodatni bilans pieniny. Ale równoczenie zabroniono wizytacji zakonów majcych siedzib w krajach habsburskich przez ich przeoonych zagranicznych; odnosio si to w pierwszym rzdzie do jezuitów, dominikanów, franciszkanów i innych pomniejszych zakonów. Przestrzegano królewskiego placet przy nominacjach biskupich i wprowadzono cenzur listów pasterskich wydawanych przez biskupów, majcych swoj siedzib poza granicami krajów cesarskich, jak Salzburg i Pasawa. Ograniczono te zakres dziaalnoci sdów kocielnych. Wadze pastwowe kontroloway opaty nakadane przez Koció na wiernych i w ogóle nadzoroway gospodark majtkami kocielnymi. Zreszt cesarzowa postaraa si, aby jej rozporzdzenia byy sankcjonowane przez Stolic Apostolsk, uzyskujc odpowiednie bulle papieskie w tym zakresie. Trzeba jednak podkreli, e polityka kocielna Marii Teresy, starajc si o nadzór nad Kocioem, bynajmniej nie wychodzia z zasad tolerancji. Tak wic zabraniano osiedlania si protestantów w czysto katolickich prowincjach austriacko--czeskich, a przesiedlano ich tam, gdzie i tak byo ich sporo, jak na przykad do Siedmiogrodu. Naturalnie wzgldy polityczno-pastwowe gray przy tym istotn rol, gdy protestanci * w Czechach byli nastawieni opozycyjnie wobec wadzy cesarskiej, w Siedmiogrodzie za dodawali siy elementowi niemieckiemu bardziej lojalnemu ni madziarski. Niemniej nie by to ju duch kontrreformacji. Idee Owiecenia panoway wtedy w Europie i dwór austriacki nie móg im by zupenie obcy. Rozumiano wic potrzeb odnowienia uniwersytetów. Zadanie ich widziano teraz ju nie w ugruntowaniu katolicyzmu, ale w ksztaceniu kadr pracowników pastwowych. Usunito wic od ich kierownictwa jezuitów, a przeprowadzono stopniow laicyzacj. Rzecznikiem tej reformy by lekarz nadworny cesarzowej G. van Swieten, katolicki Holender, który wychowa si w wysokiej ówczesnej kulturze naukowej uniwersytetów niderlandzkich, gdzie krzyoway si najnowoczeniejsze prdy umysowe, przychodzce z Francji i Anglii, a gdzie uprawiano wówczas nauki przyrodnicze i nowoczesne prawo. Trzeba przypomnie, e pod panowaniem austriackim pozostawaa Belgia, a wic kraj blisko
132
zwizany z Holandi. Van Swieten pozostawa pod wpywem w tamtych stronach bardzo rozpowszechnionego jansenizmu, co oczywicie stawiao go w zdecydowanej opozycji wobec jezuitów.
W 1749 r. wydaa cesarzowa rozporzdzenie oparte na planach van Swietena reformujce najpierw studium medyczne, a w 1752 r. inne wydziay. Uniwersytety zostay podporzdkowane wadzom pastwowym, co oznaczao zamanie wpywu kleru, jakkolwiek wikszo profesorów wywodzia si ze stanu duchownego. Wszystko to jednak -szczególnie jeli idzie o doktryny wówczas wykadane — miao charakter umiarkowany, kompromisowy, bo nie zrywao radykalnie z tradycjami katolickiej kontrreformacji, a równoczenie dopuszczao nowe prdy owieceniowe. Do filozofii przenikay idee ówczesnego wybitnego filozofa niemieckiego Owiecenia Ch. WolfTa. Nazwano ten okres austriackich uniwersytetów „katolickim Owieceniem". W doktrynie prawniczej otwarto drog dla „prawa natury", którego propagatorem sta si K. Martini, pochodzcy z poudniowego Tyrolu. Zadaniem wydziaów prawniczych byo ksztacenie urzdników, co si o tyle udao, e w tej dziedzinie uniwersytet wiedeski zdoby sobie jedno z czoowych miejsc. W kadym razie starano si o podwyszenie statusu wykadowców uniwersyteckich przez ich odpowiednie wynagradzanie i otaczanie znamionami urzdowego szacunku; ale te stawali si oni urzdnikami pastwowymi zalenymi w zupenoci od wadzy, równoczenie honorowani stosunkowo wysokimi rangami w hierarchii biurokratycznej. Chocia wicnie byo mowy o adnej samodzielnoci w zakresie wykadów i w zakresie studiów ani po stronie profesorów, ani suchaczy, niemniej stworzono podstaw do tej tradycji, która si silnie zakorzenia w caej tej czci Europy, gdzie stanowisko profesora wyszej szkoy posiadao wysoki autorytet spoeczny. Trzeba jednak doda, e uniwersytety miay wycznie praktyczno-pastwowe zadania, e byy regulowane w najdrobniejszych szczegóach zarówno co do toku nauczania, jak. organizacji przez rozporzdzenia i nadzór wadz. Swobodne, czysto naukowe badania nie byy dobrze widziane, absolutna wadza susznie widziaa w nich pewne niebezpieczestwo. Tote projekty stworzenia wzorem francuskim jakiej Akademii Nauk nie zostay wówczas podjte i doczekay si realizacji dopiero w nastpnym wieku.
Zrazu pod wpywami jezuitów pozostawaa zaoona w r. 1746 Akademia Terezjaska, czyli tzw. Theresianum, które ksztacio modzie arystokratyczn przygotowujc j do suby wojskowej, dyplomatycznej oraz innych wyszych stanowisk pastwowych. Jako zakad ekskluzywny o wysokim poziomie nauczania wychowywao elit aparatu wadzy i przyczynio si w niemaym stopniu do stworzenia pewnej jednolitoci w warstwie rzdzcej tego tak rónorodnego pod wieloma wzgldami pastwa.
DALSZA ROZBUDOWA PASTWA ABSOLUTYSTYCZNEGO
Drugi etap reform Marii Teresy rozpocz si po zakoczeniu wojny siedmioletniej. Jeszcze w 1761 r. stworzono Rad Stanu (Stoatsmt —
133
dosownie znaczy to Rada Pastwa, ale poniewa dla póniejszej Reichsrat -utara si polska nazwa Rady Pastwa, wicdla tej wczeniejszej instytucji bdziemy uywa takiej wanie nazwy), która miaa przeprowadzi zasadnicz reform administracji i caego aparatu pastwowego zgodnie z nowymi potrzebami i dotychczasowymi dowiadczeniami. Bardzo wany jest fakt, e dziaalno jej planujca i kontrolujca ograniczaa si tylko do krajów austriacko-czeskich, a Wgry, Siedmiogród, Niderlandy (Belgia) ani prowincje woskie nie podlegay jej kompetencji. Oznaczao to, e istniaa silna i wyrana odrbno midzy tymi krajami. Zreszt wyraaa si w tym wiadomo zarówno siy tradycji, jak i rzeczywistej rónicy rozwoju spoecznego i gospodarczego tych rejonów. Kraje wgierskie byy przecie w pooeniu znacznie bardziej zacofanym pod kadym wzgldem, a równoczenie miay silne poczucie tradycyjnej odrbnoci i tradycyjnego przywizania do niezalenoci. Z drugiej strony Belgia naleaa do najbardziej nowoczesnych krajów Europy Zachodniej, zwaszcza pod wzgldem rozwoju rolnictwa. Prowincje woskie naleay do innego krgu gospodarczego i cywilizacyjnego. Nie dodajemy tu bardzo istotnej rónicy etnicznej midzy poszczególnymi czciami pastwa habsburskiego, poniewa wiadomo tego bya w owej epoce jeszcze mao rozwinita. Nie sdzono, e w rzeczywistoci miaa ona tak zasadnicze znaczenie. Tkwio to wtedy jeszcze niejako pod powierzchni si dziaajcych i byo dla dziaaczy pastwowych niedostatecznie uwiadomione. Trzeba tu tylko podkreli, e Rada Stanu nie bya organem naczelnym administracji pastwowej. Nie wydawaa ona rozporzdze, bo nie miaa organów wykonawczych; miaa tylko dba o jednolito caoci dziaania aparatu pastwowego we wszystkich, coraz bardziej si rozszerzajcych zakresach nowoczesnego pastwa absolutnego.
Na czele pierwszego skadu Rady Stanu zoonej z najwybitniejszych dziaaczy, pastwowych sta Kaunit jako kanclerz i Haugwitz jako najwybitniejsza indywidualno w dziedzinie administracji. Rada Stanu bya organem doradczym, ale byo postanowione, e bez jej opinii wadca nie powinien wydawa adnych zarzdze o charakterze ogólno-pastwowym. Zreszt dziaania Rady Stanu zrazu natrafiay na do due przeszkody z braku dowiadczenia i niezdarnoci biurokratycznej. W jej obradach od pocztku bra udzia nastpca tronu, arcyksi Józef, który ju w 1764 r. zosta wybrany na króla rzymskiego, a w 1765 r. po mierci swego ojca zosta cesarzem i wspóregentem w krajach dziedzicznych. By wówczas jeszcze bardzo mody, mia 25 lat, ale rycho okazao si, e w jego osobie do gosu dosza chyba najwybitniejsza indywidualno dynastii, przynajmniej w czasach nowoytnych. aden z póniejszych Habsburgów nie dorównywa mu ani pod wzgldem inteligencji, ani siy woli i jasnoci idei przewodnich.
Pod koniec wojny siedmioletniej, kiedy jej przebieg bynajmniej nie odpowiada oczekiwaniom i wykaza sabo aparatu pastwowego, rozpoczy si zmiany w organizacji najwyszych wadz pastwowych. Tak wic Directorium in publicis et cameralibus zostao podzielone; zarzd finansów oddano Nadwornej Izbie Rozrachunkowej (Hof-
134
rechnungskammer), a administracj Zjednoczonej Austriacko-Czeskiej Kancelarii Nadwornej (Yereinigte Osterreichisch-bóhmische Hofkanzlei). W poszczególnych krajach utworzono tzw. gubernie. Wszystko to suyo wzmocnieniu i ujednoliceniu administracji we wszystkich jej zakresach dziaania. Wejcie Józefa jako wspóregenta do Rady Stanu oddziaao od razu na tempo zmian i wieckiego antyklerykalnego ducha reform. Zaznaczyo si to we wzmoeniu tych tendencji nadzoru nad Kocioem, które ju poprzednio tak wyranie si zapowiaday. Gówn si bronic tradycyjnej niezalenoci i preponderancji Kocioa by zakon jezuitów. Tote przeciw niemu zwróciy si ataki ludzi Owiecenia. W ogóle nie tylko w wyszej hierarchii biurokratycznej, ale nawet kocielnej pod wpywem nowych idei zapanowaa tendencja antymona-steryczna; w zakonach widziano róda ciemnoty i zacofania.
Zreszt tradycje ograniczania samodzielnoci Kocioa przez wadz wieck byy stare, o czym wspominalimy poprzednio. W drugiej poowie XVIII w. zostay one oywione przez teorie goszone w pismach J. N. Febroniusa (waciwe nazwisko J. N. von Hontheim,.sufragan trydencki). W wydanej w 1763 r. ksice gosi on preponderancj pastwa nad papiestwem. Wprawdzie nie wolno byo jej oficjalnie rozpowszechnia, ale bya ogromnie czytana, szczególnie wród wyszej hierarchii, niechtnie nastawionej wobec absolutyzmu papieskiego. Wanie te niektórzy biskupi austriaccy byli gównymi doradcami Józefa II w jego polityce kocielnej. Jednym z pierwszych zarzdze ograniczajcych dziaalno kocieln by zakaz wstpowania do zakonu modziey mskiej przed ukoczeniem 24 roku ycia.
W 1762 r. gówny trzon organizacyjny pastwowych wadz naczelnych by stworzony w ten sposób, e powstao sze najwyszych instancji, a to: Zjednoczona Kancelaria Nadworna (Yereinigte Hofkanzlei), Kancelaria Pastwowa (Staatskanzlei), Najwysza Instancja Prawna (Oberste Justizstelle), Izba Nadworna (Hofkammer), Nadworna Izba Rozrachunkowa (Hofrechnungskammer) i Nadworna Rada Wojenna. Rada Stanu wpywaa na dziaalno tych instancji i opiniowaa ich postanowienia. Taki podzia resortowy istnia te w zarzdzie poszczególnych krajów, to znaczy w guberniach, na których czele zalenie od wielkoci kraju i pewnych tradycji sta albo prezydent, starosta krajowy (Landeshauptmann), albo namiestnik (Statthalter). Podlegay im urzdy obwodowe (Kreisdmter) — najwaniejsze ogniwo administracyjne.
Uderzao to w dotychczasow pozycj szlachty, a raczej arystokracji. Miaa ona naturalnie na dworze ogromne wpywy, którym Maria Teresa nie moga by obca. Natomiast jej doradcy — w pierwszym rzdzie Kaunitz - widzieli tylko racj stanu, tak jak j pojmowali zgodnie z ideami Owiecenia. Dobro pastwa uwaano za dobro caego spoeczestwa, to znaczy „ludnoci" (Populatiori) — jak mówiono. Wyraono to nawet w instrukcji dla Zjednoczonej Czesko-Austriackiej Kancelarii Nadwornej, gdzie w imieniu cesarzowej powiedziano: „Nasze wasne dobro jest nierozerwalnie zczone z dobrem naszych poddanych". Kaunitz za przestrzega cesarzow, liczc si z protestami arystokracji
135
czeskiej, powoujcej si na dawne przywileje: „Inni wadcy staraj si coraz bardziej ogranicza szlacht, poniewa prawdziwa sia pastwa opiera si na wikszoci ludzi, a mianowicie na pospolitym czowieku, który potrzebuje szczególnych wzgldów, a w Czechach jest uciskany bardziej ni w innych krajach. Zamiast wic stara si temu zapobiec, sudzy J. C. Moci doradzaj Jej co cakiem przeciwnego, a równoczenie staraj si jak najbardziej ograniczy najwysz wadz suwe-rena". Dlatego zwraca jej uwag, by nie daa si wprowadza w bd powoywaniem si na dawne przywileje.
W duchu wic idei Kaunitza, a waciwie kameralistów, czesko--austriacka kancelaria wydawaa rozporzdzenia, a równoczenie nadzorowaa ich wykonanie, zmierzajce do podniesienia stanu gospodarczego tych krajów. Waciwie wszystkie resorty administracyjne byy przez ni zarzdzane, poza wojskowymi. Coraz bardziej rozbudowywano nadzór nad Kocioem, a take i nad wyznaniami niekatolickimi. Coraz bardziej doskonalono organy policyjne, które jednak w tej epoce nie miay tego cile politycznego znaczenia, jakiego nabray w okresie póniejszym, zwizanym z wpywami rewolucji francuskiej. Byy to raczej zalki pewnego rodzaju opieki spoecznej i suby porzdkowej. Pomylane zrazu w duchu Owiecenia i humanitaryzmu, miay póniej z wolna przeksztaci si w aparat represji.
Trzeba jednak podkreli, e doradcy Marii Teresy budowali aparat administracyjny, powierzajc mu du rol spoeczn, zaczynajc od instancji naczelnych. Sab tego stron by fakt, e na szczeblach niszych biurokracja nie moga nady tak wielostronnym wymaganiom. Nisze instancje nie byy dostatecznie wyszkolone ani do dobrze zorganizowane, zatem wykonanie rozporzdze przychodzcych z Wiednia, owianych najszlachetniejszymi intencjami, w instancjach niszych przeradzao si w drobiazgowo urzdnicz, niejednokrotnie stawao si w odczuciu ludnoci szykanami. Jednake trzeba jeszcze doda, e zakres dziaania wadzy pastwowej by w XVIII w. niepomiernie mniejszy ni w XIX czy XX w., zatem dokuczliwo biurokracji atwiej wówczas znoszono ni póniej. Istot reform Marii Teresy bya centralizacja i pomniejszenie wpywu czynnika stanowego na administracj pastwow.
ABSOLUTYZM OWIECONY
W osobie arcyksicia Józefa, przyszego cesarza, ucielenia si coraz bardziej duch nowych czasów. Ideay humanitarne Owiecenia miay by realizowane odgórnie, musiay by narzucane spoeczestwu yjcemu jeszcze wci w redniowiecznym wiatopogldzie. Z tego wynika absolutyzm. Program dziaania wadzy tak, jak go akceptowaa Maria Teresa, by niezmiernie wszechstronny. W pimie skierowanym do jednego z jej doradców z 1768 r. czytamy: „Dbao o ogóln gospodark pastwow jest niewtpliwie najwaniejsz spraw polityczn. Nale do tego starania o ludno, kultur roln, hodowl byda, produkcj we
136
wszystkich dziaach manufaktur i fabryk, potrzeby i konsumpcj, ukadanie tabel handlowych i celnych, z czego wynika ogólny stan gospodarki, bilans handlowy czynny i bierny; to pociga za sob rzeczywisty ogólny bilans i konieczno jego korzystnego regulowania". W tych niejasnych i do prymitywnych wypowiedziach odbija si jednak wyrane przekonanie, e od gospodarki zaley dobrobyt caoci i potga pastwa.
Cesarz Józef II
Ale aby te nowe praktyki pastwowe narzuci spoeczestwu, trzeba je byo do tego przygotowa, trzeba je byo uwiadomi o celowoci dziaania wadz pastwowych. Od razu zgodnie z duchem Owiecenia zrozumiano, e dokona tego moe tylko szkoa, nowa wiecka szkoa. Trzeba jej byo da nowy program nauczania, nowe metody dydaktyczne, a zatem zmieni cae nauczycielstwo od uniwersytetów zaczynajc, a na szkoach ludowych koczc. Do tej pory szkolnictwo byo cile zczone z Kocioem i jego hierarchi. Teraz rol t musiao przej pastwo, co nie oznacza, e usuwano w zasadzie osoby stanu duchownego z dziaalnoci szkolnej. Nie byo to konieczne, poniewa wanie wród wyszego duchowiestwa najwybitniejsze jednostki zdaway sobie spraw z koniecznoci utworzenia nowego aparatu szkolnego. Tote
137
inicjatywa wydzielania osobnej komisji do spraw szkolnych w onie tzw. dyrektorium, o' którym mówilimy poprzednio, wysza od arcybiskupa wiedeskiego, kardynaa Ch. A. Migazzi, który te stan na jej czele i rozpocz przeprowadzanie reformy uniwersytetu wiedeskiego oraz innych austriackich szkó wyszych. Potem stworzono Nadworn Komisje Szkoln, co w rodzaju ministerstwa szkolnictwa. Dziaalno na wielk skal rozpocza si jednak dopiero w 1773 r., a wicpo zniesieniu zakonu jezuitów, który do tej pory spenia rol wielkiej instytucji szkolnej. Reform uniwersytetów take w tych latach przeprowadzi lekarz nadworny cesarzowej Gerhard van Swieten, jedna z najwybitniejszych postaci austriackiego Owiecenia. On to sprowadzi znakomitych uczonych do Wiednia, którzy natchnli nowym duchem star uczelni rudolfisk.
Najtrudniejsz spraw byo ustalenie programu nauczania w szkoach rednich. Szo o to, jakim kierunkom da przewag: czy naukom przyrodniczym, technicznym czy te humanistycznym. W zasadzie szkoa rednia miaa realizowa idee, które podporzdkowane byy dobru pastwa, racji stanu, a wic celem szkoy miao by wychowanie posusznych i oddanych pastwu ludzi, którzy by mogli obj coraz bardziej rozszerzajcy si zakres stanowisk urzdniczych we wszystkich waciwie dziedzinach, bo nie tylko w administracji pastwowej w cisym tego sowa znaczeniu. Ludzie wyksztaceni i zdolni do zajmowania stanowisk byli potrzebni take i w nowoczesnej coraz bardziej technicznie doskonalcej si gospodarce, zarówno przemysowej, jak i rolniczej. Jednake na razie gór wziy koncepcje reprezentowane przez Gracjana Marxa, rektora Sabaudzkiej Akademii, czonka zakonu pijarów. Nacisk w programach szkó rednich pooono na histori, geografi, arytmetyk i jzyk niemiecki. Równoczenie (w 1770 r.) powstaa w Wiedniu Akademia Handlowa; przygotowujca do zawodu kupieckiego, która staa si wzorem dla póniejszych szkó handlowo-przemysowych.
Zatroszczono si take i o szkoy ludowe. Za panowania Marii Teresy szkoa ludowa ulega istotnym zmianom. Poprzednio bya w zupenym nieomal zaniedbaniu. Wprawdzie szkoy wiejskie istniay od wieków prowadzone przez Koció, zarówno przez klasztory, jak parafie, ale pastwo interesowao si tylko tym, czy nie uczy si tam pogldów heretyckich. Nauczyciele byli le patni i posiadali minimalne kwalifikacje do wykonywania swego zawodu. Zdani na utrzymanie przez rodziców swych uczniów, musieli równoczenie wykonywa i inny zawód, jak organisty, pisarza czy nawet w jakim rzemiole. W okresie kontrreformacji nie wszdzie wadze kocielne widziay chtnie istnienie szkó ludowych. Tak na przykad jeszcze w 1725 r. pewien karyncki biskup uwaa, e naleaoby w ogóle znie szkoy po wsiach, a pozostawi je tylko w miasteczkach pod cisym nadzorem duszpasterskim, poniewa znajomo czytania i pisania bya wedle tego biskupa ródem, przez które przescza si trucizna herezji, a wanie analfabeci sowescy wykazuj najsilniejsze przywizanie do katolicyzmu.
Niemniej i w tej dziedzinie impuls do zmian wyszed od bardzo wiatych dostojników kocielnych, natomiast zrazu natrafia na opór
138
wyszej biurokracji pastwowej. Dopiero ingerencja cesarzowej i jej syna zmusia te wadze do zmiany orientacji. W 1774 r. sprowadzono ze lska pruskiego opata augustianów w aganiu, J. I. von Felbigera, dla zorganizowania szkolnictwa ludowego. Wyda on przepisy dla wszystkich szkó powszechnych w krajach austriackich. Kada nawet najmniejsza miejscowo miaa mie szko trywialn, gdzie uczono czyta, pisa i rachowa, kada stolica obwodu za szko gówn, gdzie ponadto uczono rysunków, geometrii i historii; w kadej za stolicy kraju tworzono szko normaln, w której ksztacono nauczycieli. Felbiger zosta naczelnym dyrektorem caego szkolnictwa ludowego i sam napisa prawie wszystkie podrczniki uywane w tych szkoach. Koszty szkolnictwa ludowego obciay fundusz szkolny, ale i wacicieli dominiów, parafie oraz rodziców, którzy oprócz pewnego datku pieninego obowizani byli dostarcza opau dla szkoy. Szkoy stworzone przez Felbigera nazywano ,;szkoami niemieckimi" w przeciwiestwie do poprzednich nazywanych „szkoami aciskimi". W krajach sowiaskich byy one dwujzyczne, to znaczy oprócz nauki w jzyku macierzystym dawano te lekcje jzyka niemieckiego. W 1780 r., a wic w chwili mierci Marii Teresy, któr uwaa si w Austrii za twórczyni nowoczesnego szkolnictwa ludowego, istniao w tzw. krajach dziedzicznych 500 szkó ludowych, co na owe czasy byo pewnego rodzaju rekordem.
Józef II pomnoy ich liczb, ale odebra nadzór nad nimi czynnikom kocielnym, a podda pod kontrol urzdów obwodowych i gu-bernialnych. Nauczycieli obarczono nadzorem nad nauk religii, prowadzon przez katechetów. Obowizkiem jednak nauczyciela byo uczszczanie na niedzielne naboestwa razem z uczniami. Dbano te o pozaszkolne zachowanie si nauczycieli, a dozwolono im na dodatkowe zajcie jedynie jako organistom.
Wszystkie te rozporzdzenia byy jednak w pewnym sensie bardziej programem ni w peni praktyk. Tak na przykad szkoy na wsi byy pod rzeczywistym wpywem waciciela wsi. W zasadzie chodzio o to, aby w caym pastwie istniay szkoy jednolite, które miay si sta podstaw poczucia wspólnoty pastwowej, a nacisk pooony na jzyk niemiecki mia wanie by jednym z instrumentów tej jednoci. Oczywicie byy to wielkie plany; wykonanie musiao zawodzi, skoro nie byo jeszcze do kwalifikowanych nauczycieli. Musiano wic zatrudnia w znacznej, przewaajcej czci ludzi stanu duchownego. Zatem zewiecczenie szkoy, które byo zasadniczym celem Józefa II, nie dao si w istocie tak przeprowadzi, jak to leao w intencjach cesarza-wspó-regenta. W kadym razie jego idee wieckiego wychowania natrafiay na rozliczne opory. Warstwy wysze uwaay bowiem, e pozbawianie ludu religijnego ducha moe mie grone spoeczne nastpstwa dla autorytetu nie tylko szlachty, ale wszelkiej wadzy.
Na ogó mona powiedzie, e w dziedzinie kultury za czasów Marii Teresy idee Owiecenia jeszcze nie zapanoway w peni. Zmagay si siy nowoczesne z zacofanymi tradycjami. Mona to zauway take i na losach sdownictwa. Pozostawao ono pod wpywem rozwoju wy-
139
dziau prawa, gdzie w tym czasie dziaa Joseph von Sonnenfels, najwybitniejszy chyba prawnik i uczony austriackiego Owiecenia, który wykada na uniwersytecie wiedeskim nauki prawa pastwowego i sta si wychowawc dwu pokole najwyszej biurokracji austriackiej. Wydano w tym czasie w 1768 r. nowy kodeks karny zwany Nemesis Theresiana odznaczajcy si jeszcze wielk surowoci kar. Kodeks ten rozrónia wic dwa rodzaje kary mierci, a to surow i agodn. Surowa to spalenie ywcem, wbijanie na pal, wiartowanie i amanie koem. agodna polegaa na ciciu lub powieszeniu. Dopiero w 1776 r. na usilne starania Sonnenfelsa zniesiono tortury. W zasadzie jednak kodeks ten by pewnego rodzaju postpem. Chciano go narzuci wszystkim krajom koronnym, ale w tej dziedzinie dnoci centralizacyjne si nie powiody, poniewa wanie w wymiarze sprawiedliwoci istniay najgbsze rónice wynikajce z odrbnych tradycji poszczególnych krajów i rejonów.
POLITYKA KOCIELNA
Natomiast w dziedzinie kocielnej stworzono wówczas te instytucje, które potem przeszy do tradycji pod nazw józefinizmu. Charakterystyczne, e wprowadzono je najpierw w Lombardii — najbardziej pod wzgldem gospodarczym zaawansowanej prowincji pastwa habsburskiego. Józefa popiera w polityce kocielnej Kaunitz, a pomoc w organizowaniu nadzoru nad Kocioem by wanie Sonnenfels. Opór Marii Teresy przeciw tym zarzdzeniom sab coraz_ bardziej w miar jej starzenia si i ulegania depresji po mierci ma. Zreszt jej religijno — raczej sentymentalna — miaa charakter przywizania do obrzdów, a mniej bya ugruntowana w abstrakcyjnych ideach wiatopogldowych. Tak wic jej niech przeciw narzucaniu Kocioowi woli wadzy wieckiej w drobiazgach nawet nie stanowia przeszkody dla dziaania jej syna.
KULTURA OKRESU OWIECENIA
Jeli idzie o literatur i sztuk, to niemieckie kraje austriackie byy wczone w prdy umysowe panujce ówczenie w Niemczech, adnych oryginalnych twórców Austria wówczas nie wydaa. Ale podobnie jak wanie wtedy w Polsce, w sferach arystokracji i dworu toczya si walka z wszechwadnie do tej pory panujcym duchem kultury francuskiej. I tak Kaunitz przejty w zupenoci jej duchem popiera na przykad teatr francuski, równoczenie tworzy si w Wiedniu teatr niemiecki, znajdujcy poparcie Józefa II. Oczywicie wynika to z tego, e mieszczastwo czuo si niemieckim, pochaniao dziea coraz wspanialej rozwijajcej si literatury niemieckiej, a w przekonaniu Józefa II nie
140
arystokracja, a wanie mieszczastwo stanowio podpor monarchii. Tej monarchii, której idea przywieca Józefowi, a wic jednolitej na bazie niemieckoci.
W dziedzinie nauk jest to okres, w którym w pierwszym rzdzie rozwija si prawo, co uzasadnione jest wspomnianymi powyej przeobraeniami w tej dziedzinie. Jeden z najwybitniejszych teoretyków
Józef Haydn
prawa J. Justi tylko przez krótki czas móg uczy w Teresianum, poniewa usunli go jezuici za goszenie pogldów na owe czasy bardzo postpowych. Wyznawa zasad, e najwysza wadza w pastwie tkwi w ludzie, a monarcha jest tylko jego „zarzdc". Opowiada si przeciw absolutyzmowi i domaga si osobistej wolnoci dla poddanych. Czciowo przej jego nauki Paul Riegger zaoyciel Deutsche Gesellschaft (Niemieckie Stowarzyszenie), pierwszego w Wiedniu towarzystwa naukowego. Wychowa on ca generacj urzdników austriackich; nalea do nich Karl von Martini, propagujcy nadzór pastwa nad Kocioem, jeden z pomocników polityki kocielnej Józefa II. Najwikszym jednak z tych teoretyków prawa by Sonnenfels, o którym bya mowa poprzednio.
Jeli idzie o nauki przyrodnicze, to w pierwszym rzdzie naley wymieni wybitnych lekarzy, a to L. Auenbruggera (1722— 1809), twórc auskultacji, i L. J.. Boera (ur. 1751), majcego wielkie zasugi dla nowoczesnego poonictwa. Przyrodnik I. von Born (urn. 1791) uporzdkowa cesarski gabinet przyrodniczy i zaoy towarzystwo naukowe w Pradze, z którego potem powstao Królewsko-Czeskie Towarzystwo
141
Naukowe, orodek czeskiego odrodzenia narodowego. Nieco póniej dziaa baron G. von Vega (1754-1802), syn chopa z Krainy, jeden z najwybitniejszych matematyków tych czasów; jaki czas by oficerem artylerii, zdoby order Marii Teresy i uoy znakomite tabele logarytmiczne i trygonometryczne. Daje si wówczas te zauway wyrany postp w naukach geograficznych i kartografii, co zwizane byo z pracami nad stworzeniem doskonaych map caego pastwa, potrzebnych zarówno dla wojska, jak i dla statystyki.
Wolfgang Amadeusz Mozart
Z historyków tego czasu mona wymieni F. Schróttera. autora historii Austrii kontynuowanej przez Adriana Raucha, który oprócz tego wyda trzy tomy Rerum Austriacarum Scriptores (1793 i n.).
Jedynie w dziedzinie muzyki jest ówczesna Austria siedzib twórców bardzo wybitnych, a to Christopha Glucka, Józefa Haydna i najwikszego z ówczesnych muzyków w ogóle Wolfganga Amadeusza Mozarta. Ale te trzeba zaznaczy, e nie ceniono muzyków w sferach dworskich wysoko. Wprawdzie Mozart ju jako 6-letnie cudowne dziecko gra przed Mari Teres, ale traktowano to raczej jako co niezwykego, ni zdawano sobie spraw z epokowego znaczenia muzyki Mozarta dla kultury. To, e y i umar w ndzy, jest tego najlepszym dowodem.
W dziedzinie architektury ustpuje barok stylowi rokoko, ale ma to charakter cakowicie kosmopolityczny, to znaczy w gruncie rzeczy uzaleniony od wzorów francuskich. Nie wznosi si monumentalnych budowli w owej epoce. Moe najznaczniejsze dzieo ówczesne to paac na
142
przedmieciu Wiednia Schónbrunn, majby by jakim odpowiednikiem Wersalu; zaplanowany pod koniec XVII w. dokoczony zosta dopiero za rzdów Marii Teresy.
Schónbrunn
POLITYKA GOSPODARCZA
Okres Marii Teresy to w dziedzinie handlowej panowanie merkan-tylizmu. Za pomoc cel starano si niejako regulowa ca polityk gospodarcz. Znoszono wic ca wewntrzne, a chroniono pastwo wysokimi barierami celnymi, przy czym nie zdawano sobie sprawy z tego. e ograniczenie w ten sposób wwozu pewnych surowców w rezultacie odbijao si ujemnie na wytwórczoci, a zatem na caoci bilansu handlowego, który przecie by gówn trosk polityki ekonomicznej pastwa. Zreszt i pod tym wzgldem czyniono bardzo istotne wyjtki, jak na przykad w stosunku do krajów wgierskich. Otó istniaa granica celna midzy waciwymi krajami tzw. dziedzicznymi, austriackimi, a krajami korony wgierskiej. Wgry wywoziy produkty rolne i wino. które byo jednym z gównych dziaów produkcji wanie zachodnich prowincji pastwa. Nie chcc zatem obnia poziomu gospodarczego tych prowincji, których ludno bya podstawowym patnikiem podatków pastwowych, dbano tylko o to, aby produkty przemysowe z krajów austriackich mogy swobodnie by sprzedawane w krajach wgierskich, natomiast nakadano co na towary wywoone z Wgier. W ten sposób Wgry byy traktowane jak kraj kolonialny, podbity. Faktem jest, e wina wgierskie znajdoway zbyt w Prusach i Polsce, a nie znajdoway go w bliskich geograficznie krajach austriackich; popierano bowiem winnice austriackie, gorszego wprawdzie gatunku, ale majce zbyt w bezporedniej bliskoci. Trzeba jeszcze doda, e winnice byy w Austrii uprawiane mniej przez chopów, a raczej przez wielk wasno arystokratyczn i kocieln.
143
Usprawiedliwieniem takiego traktowania krajów wgierskich by fakt, e tam niezachwiane byy jeszcze instytucje stanowe, które zazdronie broniy wanie w dziedzinie podatkowej swojej niezalenoci. Wprawdzie sejmy byy zwoywane rzadko, natomiast wci istnia samorzd komi-tacki, który gównie swoje zadanie widzia w obronie interesów szlachty madziarskiej. Skoro wic praktycznie szlachta wgierska pacia bardzo niskie podatki albo bya od nich wolna, to t rónic pobierao pastwo przez nakadanie ce na towary wywoone z Wgier. Nie zdawano sobie sprawy z tego, jakie to miao mie skutki w przyszoci. W ten sposób bowiem odrbno krajów wgierskich utrwalaa si, a centralizm wiedeski stawa cigle przed granicami Wgier jak przed granic osobnego pastwa. Tak wic ju wtedy w gruncie rzeczy istniao to, co potem uzyskao w XIX w. nazw monarchii podwójnej, czyli Austro-Wgier. Z drugiej strony w miar rozwoju gospodarki kapitalistycznej stawao si coraz wyraniejsze, e rzd wiedeski pod wzgldem ekonomicznym dziaa na szkod gospodarki wgierskiej, a wic by jej wrogiem. Inna rzecz, e nawet w krajach austriackich nie byo jeszcze wtedy penej jednolitoci. Wprawdzie wadza sejmów krajowych jako instytucji stanowych zostaa zredukowana do minimum, ale wysze stanowiska biurokratyczne byy obsadzane z reguy przez miejscow arystokracj, której solidarno stanowa i klasowa bya silniejsza ni lojalno wobec wadzy cesarskiej. Interesy partykularne byy wic respektowane i daleko byo do penej jednolitoci administracyjnej nawet w krajach rdzennie austriackich.
W dziedzinie przemysowej popierano wiksze przedsibiorstwa, manufaktury i fabryki, a zacieniano moliwoci produkcji cechowej przez rozlunianie ich organizacji i odbieranie im monopolu, jaki od wieków rednich posiaday cechy w wielu najwaniejszych dziedzinach produkcji. Oczywicie byo to wynikiem rozwoju techniki produkcyjnej i coraz potniejcego rozwoju gospodarki o charakterze kapitalistycznym, miao wic ogromnie korzystny wpyw na ogólny rozwój gospodarczy krajów austriackich.
Skoro handel by gówn trosk merkantylistów, zatem wiele zrobiono dla uatwienia komunikacji. Gówn drog handlow by wci Dunaj, ale eksport kierowa si przecie gównie na Morze Adriatyckie. Pobudowano zatem drog czc Dunaj z Adriatykiem, tzw. Drog Karola, prowadzc do Rijeki. Ale sza ona wówczas przez kraj bezludny, wobec tego tworzono tam specjalne osady, aby istniaa mono transportów furmankami, które potrzeboway postojów.
ZABÓR GALICJI
W ostatnich latach swego panowania Maria Teresa oddawaa w coraz wyszym stopniu ster polityki pastwowej w rce swego syna, wspóregenta i cesarza, Józefa II. Jego to i kanclerza Kaunitza decyzj Austria wzia udzia w pierwszym rozbiorze Polski. Maria Teresa bya temu przeciwna, poniewa ya jeszcze wci w ideach wiatopogldu
144
redniowiecznego, wedle którego monarcha i pastwo to jedno, a monarch obowizuj zasady moralne tak, jak kadego czowieka. Dla Józefa i Kaunitza istniaa tylko racja stanu, racja niejako bezosobowa. Skoro wic kosztem Polski miaa by zmieniona równowaga si w ssiedztwie monarchii habsburskiej, zatem obowizkiem, wynikajcym z racji stanu byo niedopuszczenie do tego przez przystpienie do rozbioru Polski. Wanie Austria pierwsza rozpocza podzia Polski, poniewa korzystajc z sytuacji midzynarodowej, jaka si wytworzya w zwizku z wojn rosyjsko-tureck, ju w 1769 r. zaja miasta spiskie, opierajc si na cakiem fikcyjnych pretensjach prawnych. Podobnie zreszt starano si usprawiedliwi zabór poudniowej Polski. Powoywano si na przeszo z XIII w., kiedy ziemia halicka na krótko bya przyczona do Wgier i dlatego nowym nabytkom nadano nazw Galicji, jakkolwiek bynajmniej nie przyczono jej do Wgier, ale bezporednio do krajów austriackich. Nikt wówczas nie zdawa sobie sprawy ze skutków, jakie wanie dla monarchii austriackiej pdcignie przyczenie ziem polskich. Widziano tylko przyrost ziemi i ludnoci. Nie istniay wzgldy geopolityczne ani narodowociowe. Nie uwiadamiano sobie, e obejmujc posiadoci za Karpatami wcza si kraj geograficznie luno zwizany z reszt monarchii, a przyczajc ludno o bardzo starych tradycjach pastwowych, a w dodatku majc poczucie penego zwizku z tak sam ludnoci yjc w innych ssiednich pastwach, tworzono niezmiernie potny czynnik dezintegracji. W zasadzie caa polityka Józefa II zmierzaa do wewntrznej konsolidacji swego pastwa. Przyczenie Galicji miao si okaza zacztkiem procesu rozpadowego. Zreszt i inne jego dziaania miay take okaza si w skutkach podobne. Naley to ju jednak do jego poczyna jako samodzielnego wadcy, którym si sta po mierci Marii Teresy.
Jeszcze przed jej mierci Józef II rozpocz dziaania midzynarodowe zmierzajce do wczenia do swych posiadoci Bawarii, gdzie wtedy wymara bezporednia linia mska Wittelsbachów. Ale to wanie oznaczao zwichnicie równowagi si midzynarodowych i wywoao natychmiastow reakcj Prus. Tym razem wojna trwaa krótko i zakoczya si pokojem w Cieszynie w 1779 r., który Austrii dawa drobny skrawek przygranicznego terytorium austriacko-bawarskiego, opierajc granic Górnej Austrii o rzek Inn. Poprzednio przy zawieraniu pokoju turecko-rosyjskiego w 1774 r. Józef II doprowadzi do aneksji tureckiej prowincji Bukowiny, co nastpio w roku nastpnym. Zarówno Galicja, mniej wicej w tych samych granicach, w jakich przypada Austrii w 1772 r., jak Bukowina i granica bawarsko-austriac-ka pozostay trwae i doczekay czasów upadku monarchii habsburskiej w 1918 r.
SPRAWA CHOPSKA
Galicja miaa si sta niejako terenem dowiadczalnym dla reform Józefa II, przede wszystkim w gównym zagadnieniu spoeczno-gospo-
145
darczym — w zagadnieniu stosunków agrarnych. Ju w pierwszym okresie reform Marii Teresy, zasadniczo tak bardzo umiarkowanych, musiano zaj si take spraw chopsk. Powtarzajce si rozruchy chopskie, szczególnie na Wgrzech, ale i fakt, e w Czechach w czasie krótkotrwaego najazdu wojsk francuskich mona byo chopów podburza, apelujc do ich nienawici przeciw panom, zwróciy uwag otoczenia cesarzowej, e sprawa ta nie jest wycznie spraw samych panów, ale ma ogólnopastwowe znaczenie. Rozumiano doskonale, e w gruncie rzeczy od postawy chopów zaley los caego pastwa i jego potgi. Patent urbarialny z 1756 r. dla Sawonii, pierwszy z szeregu analogicznych ustaw, które potem szczególnie za czasów Józefa II wydawano, regulowa ciary, jakie pan nakada na swoich poddanych. Ograniczono wic paszczyzn do 2 dni w tygodniu, zabroniono usuwania chopa z ziemi i cile skodyfikowano, do jakich ciarów chop jest zobowizany wobec dworu. Rozumie si, e szlachta i arystokracja staray si sabotowa te rozporzdzenia.
Jednake skutki tego patentu byy bardzo doniose na przyszo. Chopi zaczli dostrzega rónic midzy cesarzem a panem wsi. Skoro urzdy miay dba o wykonanie patentów urbarialnych, a wic przeciwstawia si samowoli waciciela wsi, zatem powsta mit dobrego monarchy, który broni chopów. Zreszt trzeba to od razu zaznaczy, e mit o dobrym monarsze istnia od wieków rednich i by tak zakorzeniony, e nawet po zniesieniu paszczyzny i poddastwa trwa jeszcze dugo, bo nieomal do koca rzdów monarchicznych w Europie rodkowej. Chop polski, nawet w szlacheckiej Rzeczypospolitej, zawsze wierzy, e u króla moe znale sprawiedliwo przeciw krzywdzie. Po rozbiorach przeniós te swoje nadzieje na monarchów zaborczych. Szczególnie wanie w zaborze austriackim mit ten by silny, a walnie do tego przyczyniy si wiadome dziaania samego rzdu, który dba o to, aby podtrzyma u chopów przekonanie, i krzywdzi ich tylko pan polski, a broni przed krzywd monarcha austriacki.
Naturalnie dziaania takie miay najwiksze znaczenie na Wgrzech, gdzie szlachta i magnateria stay w opozycji do centralizmu wiedeskiego. Reformy Marii Teresy pozwoliy rozerwa do jednolity do tej pory madziarski front antycentralistyczny; powstania chopskie miay przecie zarówno charakter antyfeudalny. jak i antyhabsburski. Tylko trzeba od razu powiedzie, e skutki tej polityki chopskiej. Marii Teresy nie tylko poprawiy pooenie chopa wgierskiego, ale skoniy równie magnatów madziarskich do dalej posunitej ulegoci wobec postulatów Wiednia.
RZDY JÓZEFA II
W 1780 r. zmara Maria Teresa, która stanowia dla Józefa II czynnik hamujcy, w kadym razie miarkujcy jego zapa reformatorski. Od tego momentu rozpoczynaj si dziesicioletnie rzdy osobiste
146
nowego cesarza, który teraz chce ju zrealizowa swoje idee pastwa centralistycznego, absolutnego, ale humanitarnego i opiekuczego. Czowiek Owiecenia lekceway wszelkie tradycje. Przeszo to w zasadzie okres ciemnoty, wszelkie za tradycje to tylko przeszkody w realizowaniu nowoczesnych - w przekonaniu ludzi Owiecenia zbawiennych — idei. Jeli we Francji czy w Prusach takie nastawienie wadcy przynosio rezultaty widoczne i wydawao si gwarancj potgi pastwowej, to zastosowane w monarchii habsburskiej musiao doprowadzi do wyników poowicznych. Chylcy si ku upadkowi ustrój feudalny miano zastpi systemem bardziej nowoczesnym i sprawnym, ale z drugiej strony nie liczono si z gbokimi rónicami dzielcymi poszczególne kraje, które w cigu wieków znalazy si pod panowaniem jednej dynastii. Musiao to wywoa opór niezmiernie silny i skuteczny, bo ugruntowany w wiadomoci najczynniejszych i wanie najbardziej owieconych warstw poszczególnych spoeczestwa. Najatwiej jeszcze byo realizowa idee przenikajce wielkiego wadc, gboko przekonanego o swojej misji i zbawiennoci swoich zamierze dla dobra powszechnego, w odniesieniu do ciemnych i pokrzywdzonych mas chopskich. Masy te jednak nie kieroway si wiadomoci tego, co dla nich dobre, a co szkodliwe. Dlatego wanie cz dziea Józefa II zaamaa si i pozostaa niewykoczona. Jego nastpca niemao cofn z jego reformatorskich rozporzdze, niemniej jeszcze i tak pozostao po Józefie II wystarczajco wiele, aby da si pastwu do przetrzymania tej cikiej próby, której poddane zostao w kilka ledwo lat po jego mierci, kiedy monarchia musiaa walczy z rewolucyjn Francj o utrzymanie swojej pozycji mocarstwowej i z walki tej wysza w ostatecznym wyniku zwycisko.
Rzdy swoje zacz Józef II od penego scentralizowania aparatu pastwowego. Naczelne wadze administracyjne, poza wojskowymi, zostay ujednolicone i stworzono z trzech najwyszych instancji dotychczasowych, to znaczy z Kancelarii Nadwornej. Izby Nadwornej i Depu-tacji Bankowej. Zjednoczon Czesko-Austriack Kancelari Nadworn. Izb Nadworn i Ministerialn Banko-Deputacj. której podlegaa caa cywilna administracja wszystkich krajów pozawgierskich. a wic take Galicji oraz Bukowiny. W ten sposób wskrzeszono koncepcj hr. Haug-witza, który przecie stworzy Directorium in publicis et cameralibus. ale które w cigu swego istnienia musiao ze wzgldu na zbyt obszerny zakres dziaania ulec podziaowi na poszczególne resorty. Teraz ta Zjednoczona Kancelaria zostaa podzielona na 13 departamentów, które w pewnym sensie odpowiadaj poszczególnym resortom administracji pastwowej. Na niszym szczeblu Józef II zredukowa 12 zarzdów krajowych do szeciu guberniów. Wynikao to z tego, e dotychczasowe zarzdy krajowe odpowiaday historycznym krajom, a wic taki podzia by zgodny z tradycjami, a nie wymaganiami jednolitoci organizacyjnej.
Natomiast podzia administracyjny by zgodny z duchem Owiecenia, a w kilka lat póniej mia zosta zrealizowany przez rewolucyjn Francj, która podzielia kraj wbrew tradycyjnym granicom wewntrz-
147
nym na 83 departamenty, mniej wicej podobne co do wielkoci obszaru i liczby ludnoci. Tak wictradycyjne jednostki krajowe, jak Styria, Karyntia i Kraina, znalazy si pod zarzdem jednego gubernium z siedzib w Grazu, podobnie gubernium w Triecie objo take Gorycj i Gradysk; Galicja wraz z Bukowin, chocia nigdy nie znajdoway si pod jednym zarzdem, majc jak najbardziej odrbne tradycje, tworzyy teraz jedno gubernium ze stolic we Lwowie. Natomiast Wgry stanowiy nadal odrbn jednostk administracyjn, co nawet wród wiedeskich wspópracowników cesarza wzbudzao obaw, e w ogóle stan si odrbnym pastwem i w kocu odpadn od Austrii. Józef II chcia w krajach wgierskich wprowadzi dokadnie tak sam administracj, jak nada krajom austriackim - a wic pen centralizacj i najzupeniejsze zniesienie wszelkiego czynnika samorzdowego - ale wanie tu natrafi na opór najskuteczniejszy. Trzeba zreszt doda, e oprócz czci austriackiej i wgierskiej tworzono zgodnie ze stanem faktycznym odrbny zarzd dla dwu innych prowincji, odlegych geograficznie od trzonu austriacko-wgierskiego, a to woskiej Lombardii i belgijskich Niderlandów.
Zasadnicz ide tej nowej administracji byo przekonanie, e ma ona wykonywa posusznie wskazania wadz wyszych, adne samodzielne realizowanie ogólnych wskaza nie byo tolerowane, lepe posuszestwo miao przenika wszystkie szczeble hierarchii administracyjnej od góry, to znaczy od woli cesarza i jego najbliszych doradców, a do najniszych urzdników wykonawczych. Wynikao to z tego. e cesarz - i susznie - nie mia zaufania do inteligencji i dobrej woli swoich niszych podwadnych. Sam mia czyste sumienie, poniewa uwaajc si za sug pastwa pracowa niezmordowanie, stara si sam decydowa o wszystkim. To naturalnie te musiao w kocu obróci si przeciw niemu i caej jego koncepcji pastwowej.
OPÓR WGIER
Najdowodniej da si to przedstawi na przykadzie Wgier. Wprowadzajc reformy takie same, jak w reszcie swoich posiadoci, równoczenie Józef II postanowi ujednolici administracj wgiersk z reszt administracji krajów austriackich. Wprowadzi wic jzyk niemiecki jako jzyk urzdowy i zniós wszelkie instancje stanowo-samorzdowe, w pierwszym rzdzie tzw. komitaty. Podzieli kraj na 10 okrgów, kasujc do tej pory istniejce historyczne podziay. Tak na przykad w Siedmiogrodzie zniesiono autonomiczne do tej pory okrgi saskie i szeklerskie. Na czele okrgów administracyjnych postawi komisarza królewskiego, któremu mia podlega upan, nie jak do tej pory wybierany, ale mianowany. Narazi si w konsekwencji na zdecydowany opór najsilniejszych grup spoecznych, czyli magnatów i szlachty madziarskiej. Jedynym oparciem mogy by dla zamierze Józefa II miasta. I dlatego wanie wprowadza jzyk niemiecki, czego przecie nie czyni
148
ani w Belgii, ani w Lombardii. Miasta Europy rodkowo-Wschodniej byy bowiem w owej epoce opanowane przez ywio niemiecki. Zarówno nawet w Polsce, jak na Wgrzech, a nawet na Bakanach w miastach mówiono, a w kadym razie rozumiano, po niemiecku. Natomiast w rejonie Morza ródziemnego miasta byy opanowane wszechwadnie przez ywio woski, nawet w krajach, gdzie ludno woska stanowia tylko nieznaczn mniejszo, jak choby w Dalmacji. Podobnie w miastach belgijskich panowa jzyk francuski. Zatem to, e Józef II wprowadzi jzyk niemiecki jako urzdowy do administracji zarówno w krajach austriacko-czeskich wraz z Galicj, jak i na Wgrzech bynajmniej nie' oznaczao tendencji germanizacyjnych, a tylko centralistyczne. Ale te Józef II i jego doradcy nie zdawali sobie sprawy z tego, jakie skutki pastwowe pocignie za sob to, co robili w dziedzinie jzykowej.
JÓZEFINIZM
Cesarzowi zaleao przecie nie tyle na jednolitym jzyku w administracji, jak raczej na tym, aby ta administracja wykonywaa w sposób jednolity jego rozporzdzenia. A odnosiy si one do spraw niezmiernie doniosych. W pierwszym rzdzie w przeciwiestwie do Marii Teresy Józef II pragn tolerancji w dziedzinie wyznaniowej. Maria Teresa, wierna córka Kocioa katolickiego, pragna jednolitoci religijnej w swoim pastwie, ale jednolitoci katolickiej. Gotowa bya usun protestantów z tych swoich krajów, gdzie przewaajca wikszo ludnoci bya katolicka; pragna te usunicia ydów, uwaajc ich za wrogów wanie z punktu widzenia nieowieconej ortodoksji katolickiej. Józef II wyda w 1781 r. synny patent tolerancyjny, przyznajcy protestantom i prawosawnym peni praw obywatelskich i wolno wykonywania kultu religijnego. Niemniej tradycje katolickie pastwa habsburskiego byy tak silne, e ogaszajc tolerancj zastrzega si, e katolicyzm nie przestaje by religi panujc. Symbolizoway to pewne zarzdzenia, które dzisiejszemu czowiekowi wydaj si mieszne. I tak witynie niekatolickie nie mogy posiada wie ani wejcia od gównej ulicy. Zreszt zachowany zosta dla katolickiego kleru monopol na prowadzenie urzdów stanu cywilnego, co byo zwizane z poborami, zatem ludno niekatolicka opacaa w pewnej mierze kler katolicki.
Niejako zrównowaeniem patentu tolerancyjnego, który pozosta ju trwa zdobycz w krajach habsburskich, by daleko posunity nadzór nad Kocioem katolickim ze strony pastwa. Wanie polityka kocielna bya t stron dziaalnoci Józefa II, która najcilej zwizaa si z okreleniem „józefinizm", a przez pisarzy, a potem historyków katolickich przedstawiana bywaa jako co ujemnego. Najpierw we wszystkich krajach zaostrzono ju przez Mari Teres odnowion zasad, e papie nie móg mianowa biskupów w krajach austriackich bez zgody wadcy, czyli placetum regni. Ponadto zmniejszono moliwo
149
komunikowania si hierarchii kocielnej ze Stolic Apostolsk, a co waniejsze zabroniono wywoenia datków pieninych na rzecz Rzymu, co zreszt wynikao z zasad merkantylistycznych. Ale te kontrola nad Kocioem stawaa si coraz bardziej drobiazgowa. Wydawano rozporzdzenia co do samego kultu, a wic pastwo mieszao si do naboestw, ograniczano na przykad liczb wicpalcych si przy otarzach. Bardzo istotnie zredukowano liczb procesji, który to zwyczaj zwizany by z kontrreformacj. Najwaniejsze, e pastwo pragno mie kontrol nad wychowaniem ksiy, tworzono wic seminaria dla duchownych katolickich z ramienia pastwa. Trzeba jeszcze zaznaczy, e jeli nadzór pastwa nad Kocioem uderza w wysokim stopniu w przywileje hierarchii, to z drugiej strony kler niszy, a wicproboszczowie, byli przez wadze pastwowe uwaani w pewnym stopniu za funkcjonariuszy pastwowych. Proboszcz bowiem mia by instytucj dbajc o poziom moralny swoich parafian i ich nastawienie wobec pastwa. Mia uczy kultu dla cesarza i wiernoci wobec wadzy.
Idee te znajdoway zreszt zwolenników take u pewnej liczby wyszych dostojników kocielnych przejtych duchem Owiecenia. Tak wic walka z zakonami, zamykanie klasztorów, które nie trudniy si ani szpitalnictwem, ani szkolnictwem, a wycznie oddaway kontemplacji, rozpoczta za Marii Teresy znacznie si nasilia od czasu objcia wadzy przez Józefa II. Do 1786 r. zlikwidowano 738 klasztorów z poprzednio istniejcych 2163. Miao to wielorakie znaczenie. Po pierwsze likwidowano w ten sposób due majtki bdce w posiadaniu tzw. martwej rki, co przysparzao funduszowi szkolnemu wielkie zasoby, ale te wzmagao rozwój gospodarki kapitalistycznej. Poza tym pienidze zebrane z tych funduszów byy przeznaczone do budowy kocioów parafialnych i tworzenia nowych parafii, opacanych przez skarb pastwa. Józef II wychodzi z zaoenia, e parafie winny by równomiernie rozmieszczane i wierni nie mog mie swojego kocioa dalej ni o godzin drogi. Zatem budowano nowe kocioy, ale te burzono inne wedle rozeznania wadzy niepotrzebne. Starano si te granice diecezji uzgadnia z granicami odpowiednich instancji administracji pastwowej.
Trzeba w tym miejscu doda, e równoczenie w Polsce dokonywa si proces bardzo podobny. Nie wywoa on takich oporów, jak w krajach habsburskich, gdy by prowadzony mniej radykalnie przez znacznie sabsz wadz wieck, ale te wanie z tego powodu przy wikszym wspóudziale hierarchii katolickiej. W Austrii cesarz wyda rozporzdzenie w 1781 r. o znoszeniu klasztorów, w Polsce w tym samym czasie poszczególni biskupi, jak choby brat królewski Micha Poniatowski, skasowali niema ich liczb. Ale te w Polsce nikomu by nie przyszo na myl, by pastwo regulowao sprawy kultu religijnego w takich drobiazgach, jak to czyni Józef II, który nawet chwilowo wyda rozporzdzenie regulujce pogrzeby i zabraniajce ze wzgldów ekonomicznych uywania trumien, co zreszt od razu musiao by cofnite.
Jeli mowa o tolerancji religijnej, to trzeba te wspomnie o y-
150
dach, którym prawa pastwowe narzucay daleko posunit odrbno zarówno w wyznaczaniu dzielnic mieszkalnych - getta - jak i w noszeniu strojów. W tej dziedzinie Józef II wyda rozporzdzenia, które otworzyy ydom drog do asymilacji. Wolno im byo wykonywa wiele zabronionych do tej pory rzemios, wreszcie, co niezmiernie wane, otworzono dla nich dostp do szkó wyszych i zniesiono przepisy o noszeniu specjalnych strojów. Nadawano im te nazwiska, oczywicie niemieckie, przy czym jeli zainteresowany nie móg si odpowiednio opaci urzdnikowi, otrzymywa nazwisko omieszajce. Szczególnie zaznaczyo si to w Galicji, gdzie ydzi do czasu rozbioru uywali, jak w ogóle w Polsce, tylko patrommików (na przykad Berek Josele-wicz itp.). Przez spoeczestwo ydowskie rozporzdzenia te byy przyjte niejednolicie. Warstwy zamone przyjy to z entuzjazmem, natomiast biedota widziaa w tym zerwanie z tradycjami odrbnoci, drog do asymilacji, a wic wyrzeczenia si w konsekwencji ydostwa. W kadym razie trzeba zaznaczy, e jeli i po stronie katolickiej byy pewne opory przeciw tolerancji zarówno w stosunku do protestantów, prawosawnych, jak i ydów, to jednak ten zakres dziaalnoci Józefa II w zasadzie by przyjty znacznie bardziej pozytywnie ni inne jego bardzo doniose reformy.
DALSZE REFORMY CHOPSKIE
Najistotniejsze reformy odnosiy si do spraw chopskich. Byy one dalszym cigiem dziaalnoci Marii Teresy, o czym wspominalimy poprzednio. Ju w 1750 r. przeprowadzono pomiary katastralne, które oddzielay posiadoci chopskie od dworskich. Odebrano panom zbieranie podatków pastwowych od chopów i ograniczono wymiar sprawiedliwoci. Wreszcie uregulowano chopskie powinnoci, czyli tzw. urba-ria. Ale radykalnie zabra si do tych spraw dopiero Józef II wydajc w 1781 r. patent o poddanych, ograniczajcy poddastwo. Znoszono zaleno osobist (Leibeigenschaft), chop przesta by wasnoci pask, ale pozostawa poddanym. Mia wic uregulowane obowizki wobec pana, który wci jeszcze wykonywa niemay zakres wadzy pastwowej nad swoimi chopami. Zreszt Józef II dy do zupenego uniezalenienia chopa od wadzy pana i pragn zniesienia paszczyzny przez oczynszówanie chopa.
Jak wspomnielimy poprzednio, pierwsze urbaria wydane zostay dla Wgier, gdzie sytuacja chopów wydawaa si szczególnie napita, co wynikao z faktu powtarzajcych si zaburze, które nabieray cech powstania. Dla Sawonii pierwsze urbarium wydano w 1756 r., dla Wgier waciwych w 1767 r. Byy to reskrypty królewskie, poniewa sejm nie chcia wspópracowa przy wydaniu tych zarzdze. Dawao to wgierskiej szlachcie pretekst, aby nie uznawa legalnoci tych aktów, wprowadzano je wic drog przymusu pastwowego. Tymczasem w 1769 r. wybuchy zaburzenia na lsku austriackim; chopi buntowali si przeciw wykonywaniu paszczyzny. Spowodowao to stwo-
151
rzenie komisji, która miaa zbada spraw chopów. Wyniki jej wykazay, e pooenie chopów w krajach czeskich byo równie napite jak na Wgrzech, tote w 1771 r. ukazay si patenty urbarialne dla lska, dla Austrii Górnej i Dolnej w roku nastpnym, a dla Czech i Moraw w 1775 r. Potem analogiczne patenty uzyskiway poszczególne kraje koronne. Tyrol i kraje wybrzea nie potrzeboway wydania urbariów, poniewa tam paszczyzna w ogóle nie bya wykonywana od wieków rednich. Galicja otrzymaa najpierw prowizorycznie patent w 1775 r., a potem bardziej szczegóowy w 1786 r., chocia i ten by niekompletny, ale ju nie zosta uzupeniony w zwizku ze mierci Józefa II, a jego nastpcy tej akcji nie kontynuowali.
Niemniej skutki rozporzdze Józefa II na wsi byy niezmiernie doniose. W zasadzie chop mia prawo przesiedli si, chocia musia przedtem dopeni wiele powinnoci. W kadym razie przesta by w pewnym sensie niewolnikiem pana. Std te pami Józefa II pozostaa wród chopów krajów habsburskich na dugo jako tego. który przyniós im realn zapowied wolnoci. Natomiast reformy józefiskie nie day im tego, co najwaniejsze, a mianowicie wasnoci. Patent urbarialny z 1789 r. byby posun regulacj stosunków agrarnych znacznie dalej. Mia on równomiernie obciy podatkami zarówno grunty chopskie, jak dominialne oraz doprowadzi do zniesienia paszczyzny na rzecz czynszów. Ale nie mona go byo przeprowadzi z powodu mierci cesarza, a jego nastpca odwoa ten patent.
Zreszt równoczenie z reformami józefiskimi na wsi, poprzedzonymi mniej radykalnymi rozporzdzeniami Marii Teresy, zmieniaa si i gospodarka rolna. Od poowy XVIII w. dokonywa si wyrany postp w dziedzinie techniki rolnej. Przodoway w tym dobra wielkiej arystokracji oraz dobra cesarskie, szczególnie w krajach czeskich. Zakadano stowarzyszenia, które propagoway nowe metody uprawy i hodowli. Zaczto stosowa nowoczesne nawoenie, dbano o roliny pastewne, a wreszcie wprowadzano na coraz wiksz skal upraw ziemniaka, co. jak wiadomo, w caej Europie wywaro decydujcy wpyw na stosunki ludnociowe. Zapobiegano w ten sposób w niemaym stopniu klsce godu, wynikajcej z periodycznych nieurodzajów.
W zwizku ze staraniami o podwyszenie techniki rolnej staa te akcja kolonizacyjna, prowadzona zarówno za czasów Marii Teresy, jak i szczególnie Józefa II. Najpierw ze wzgldów religijnych protestanci opuszczali kraje rdzennie austriackie i przenosili si na puste ziemie korony wgierskiej, w pierwszym rzdzie do Banatu i Siedmiogrodu. Potem ju tylko stosunki gospodarcze, korzystne warunki osiedlania si, jakie chopom niemieckim z zachodnich krajów przewanie ze Szwabii, czyli Wirtembergii, dawa rzd austriacki, doprowadziy do stworzenia caych osiedli niemieckich, nazywanych we wschodnich prowincjach pastwami szwabskimi. Znowu wanie wzgldy na ogólne podniesienie techniki rolnej, podniesienie kultury wsi byy tu decydujce. Potem zrozumiano to jako ch germanizowania tych krajów, gdzie odsetek ludnoci niemieckiej by znikomy. Wprawdzie, jak wspominalimy, miasta byy przewanie niemieckie w swojej wikszoci, ale im bardziej na
152
wschód, tym miasta te byy rzadsze i mniejsze. Zatem w tym leaa te sabo polityki centralistycznej Józefa II, który w mieszczastwie widzia susznie podpor swoich koncepcji ogólnopastwowych. Dlatego wanie im dalej na wschód, tym wiksze opory stawiano tym koncepcjom.
CENTRALIZACJA
Józef II zacz swe rzdy od bardzo zdecydowanego denia do ujednolicenia pastwa i zrywania z tradycjami. Tak wic nie koronowa si na króla czeskiego ani wgierskiego. Insygnia królewskie kaza przenie do Wiednia, gdzie miay si znale w charakterze muzealnych zabytków. Narzuca swe rozporzdzenia nie starajc si nawet najbardziej pozornie o zgod swych poddanych, cigle uwaajc, e pastwo jest instytucj dbajc o dobro swych poddanych. Rozumiaa to tylko owiecona wadza, a nie ciemny poddany. Trzeba byo wicrozbudowa aparat policyjny, ale ju nie w pierwotnym znaczeniu jako instytucji opiekuczej, ale represyjnej. Jeszcze za Marii Teresy w 1749 r. utworzono w Wiedniu komisariat policji, który póniej przemieniono na dyrekcj policji. Od 1782 r. zaczto organizowa w poszczególnych krajach dyrekcje policji, które potem coraz bardziej rozbudowywano. Miay one dba o porzdek i donosi cesarzowi o zaaleniach ludnoci, ale take referowa o nastawieniu jej wobec wadz i cesarza. Oprócz policji mundurowej ju wówczas utrzymywano tajnych agentów. Aparat policyjny w miar upywu lat powiksza si coraz bardziej, aby wkrótce nada caemu pastwu charakter pastwa policyjnego. Zreszt trzeba przyzna, e policja austriacka bya dobrze zorganizowana, tak e w pewnych okresach staa si instytucj wszechwadn, jak na przykad w okresie wojen z rewolucyjn Francj i potem w okresie metterni-chowskim.
Pewnego rodzaju uzupenieniem policji byo zorganizowanie cenzury. W zasadzie cenzura istniaa we wszystkich pastwach europejskich od stuleci, ale miaa zrazu charakter wycznie kocielny, poniewa gównym jej zadaniem bya walka z herezj. Jeszcze w 1753 r. Maria Teresa stworzya komitet cenzury w poowie wiecki, a w poowie duchowny. W 1781 r. wydano ustaw o cenzurze, która kontrolowaa wszystkie druki. Bya ona prowadzona w duchu pastwa wieckiego, a wic hierarchia kocielna uskaraa si, e cenzura toleruje literatur anty-klerykaln. W rzeczywistoci cenzura bya wówczas bardzo agodna, miaa wystpowa tylko przeciw atakom na ustrój pastwa, natomiast krytyka szlachty, kleru, a nawet samego cesarza bya dozwolona.
Zreszt i w wielu innych dziedzinach wprowadzi Józef II ustawy sprzeczne z dotychczasow tradycj. Wystarczy powiedzie, e w 1783 r. wyszed patent o maestwach, który zwizek maeski traktowa jako umow cywiln, co musiao wywoa zdecydowany sprzeciw kleru. Skoro w Belgii i na Wgrzech pozycja Kocioa bya najsilniejsza, zatem nie mona byo wprowadzi w tych krajach kodeksu cywilnego wydanego
153
w r. 1786, poniewa wanie owiany by duchem wieckim, antykle-rykalnym. Podda te Józef rewizji kodeks karny wydany przez Mari Teres. Kodeks obowizujcy od 1787 r. regulowa w sposób nowoczesny postpowanie karne — znosi w zasadzie kar mierci, chocia zachowywa j dla spraw wyjtkowych.
POLITYKA ZEWNTRZNA
W dziedzinie polityki zewntrznej Józef II adnych wikszych akcji nie prowadzi. Ani wodzem, ani dyplomat bowiem nie by. Nosi si on wprawdzie z do sensownym projektem wymiany Belgii na Bawari, bo to by oczywicie ogromnie wzmocnio spoisto jego posiadoci, ale sprzeciwi si tym zamiarom Fryderyk II; gdy doszy one do wiadomoci publicznej, zraziy ludno belgijsk do cesarza, tym bardziej e przeciw reformom jego wystpowa kler katolicki, który w tym kraju pooonym na pograniczu protestanckiej Holandii jednoczy wiadomo religijn z poczuciem odrbnoci narodowej. Podobnie adnego sukcesu nie przynioso przymierze wojenne z Rosj, które skonio Józefa II do prowadzenia od 1788 r. wojny z Turcj. Zrazu armi austriack spotkao niepowodzenie, ale w 1789 r. zdoaa ona zdoby Belgrad.
W tym czasie sytuacja w Belgii staa si tak napita, e bezwzgldne postpowanie cesarza, narzucajcego nowe podatki, wprowadzajcego nowy system administracji, wywoao ogólne oburzenie, wzmagajce si pod wpywem wiadomoci przychodzcych z rewolucyjnej Francji. Ostatecznie doszo do wspódziaania zarówno zwolenników reakcji katolickiej, jak rewolucjonistów patrzcych na Pary. W konsekwencji wybucho otwarte powstanie, które zmusio sabe oddziay austriackie do opuszczenia Brukseli, gdzie ogoszono niepodlego Belgii, uznan zarówno przez Francj, Angli, jak i pod koniec 1790 r. przez Prusy, a wic ju po mierci cesarza, która nastpia 20 lutego tego roku. Jeszcze jednak przed mierci, bp w styczniu 1790 r., musia Józef odwoa najbardziej niepopularne swoje zarzdzenia na Wgrzech, wobec niebezpieczestwa wybuchu i tam powstania oraz powoania przez stany króla z innej dynastii.
W momencie wic mierci tego wielkiego wadcy wydawao si, e caa jego polityka zbankrutowaa. W rzeczywistoci miaa ona ogromny, i to w sensie dynastycznym dodatni, wpyw na dalsze losy pastwa. Okazao si to, kiedy w dwa lata potem rozpoczy si wojny z Francj — wojny o przebiegu przewanie niepomylnym — które jednak nie wstrzsny wewntrznym ukadem stosunków spoecznych. Masy chopskie pozostay wierne dynastii, a to przecie decydowao w istocie o przetrzymaniu przez pastwo Habsburgów tej gronej burzy dziejowej.
PANOWANIE LEOPOLDA II
Wkrótce tak si zoyo, e po Józefie II obj panowanie jego brat, czowiek te bardzo wybitnej inteligencji, który potrafi w cigu
154
swych dwuletnich rzdów zaegna wszystkie dorane niebezpieczestwa, jakie groziy pastwu. Tron obejmowa nowy wadca jako czowiek dowiadczony, bo przez 25 lat rzdzi w Toskanii. Mia on inne usposobienie ni jego brat. Spokojny, zrczny, majcy zmys tego, co osigalne, urodzony talent dyplomatyczny. Od razu wicporozumia si z Prusami, które wtedy organizoway koalicje antyhabsbursk w zwizku z wojn tureck. Ugoda z Prusami na zjedzie w Reichen-bach odbya si zreszt kosztem Polski, poniewa Prusy w zamian za Gdask i Toru miay Polsce umoliwi odzyskanie Galicji. Umowa w Reichenbach kada kres tym antyaustriackim planom; zadecydowaa te o pokoju z Turcja zawartym w sierpniu 1791 r., który przyniós Austrii tylko zupenie nieznaczne nabytki. Jeszcze w 1790 r. potrafi Leopold II zaatwi take spraw belgijsk. Wysa tam siln armie i skoni mocarstwa na zjedzie w Hadze do uznania ponownie austriackiego panowania nad tym krajem. W dziedzinie polityki wewntrznej poszed nowy cesarz drog kompromisu, agodzc wiele rozporzdze i urzdze józefiskich. Przywróci w pewnym nieznacznym zreszt zakresie wspódziaanie czynnika stanowego. Przyzna mu mianowicie mao istotny wpyw przy wybieraniu podatków i pobieraniu rekruta. Nie naruszy w zasadzie zarzdze Józefa w dziedzinie regulacji stosunków agrarnych, bo zdawa sobie spraw z doniosoci dla siy pastwa reform swego poprzednika. Pewne ustpstwa na rzecz Kocioa zostay równie przeprowadzone: najwaniejsze to zniesienie seminariów pastwowych dla kleryków. W ten sposób wychowanie modego pokolenia ksiy wrócio do instancji kocielnych. Leopold II umar niespodzianie l III 1792 r. w momencie, kiedy rewolucyjna Francja szykowaa si do rozpoczcia wojny. By on ostatnim wybitnym wadc habsburskim. Nastpcy jego to albo ludzie bardzo przecitni albo nawet poniej przecitnego poziomu inteligencji i charakteru.
Ogólnie mona powiedzie, e jego koncepcje — jakkoiwiek nie zrealizowane z powodu rychej mierci — szy w kierunku oparcia panowania dynastii w pewnym chociaby stopniu na czynnikach spoecznych: instancjach stanowych reprezentujcych interes szlachty i arystokracji oraz czynniku bardziej demokratycznym, to znaczy na miastach. Zatem miaa to by wypadkowa idei Józefa i jego przeciwników.
Polityka Leopolda II na Wgrzech wiadczy o tym, jak pojmowa on swoje zadanie jako wadca pastwa, które byo tak bardzo zrónicowane. Przede wszystkim wraca przynajmniej formalnie do uznawania wspórzdów czynnika stanowego. Od razu kaza przewie z powrotem insygnia koronacyjne i zwoa sejm, na którym si koronowa, potwierdzajc przy tej okazji wszystkie dotychczasowe przywileje konstytucyjne korony wgierskiej. Mao tego, odwoa faktycznie rozporzdzenie jzykowe Józefa II, poniewa ustawa uchwalona na tym sejmie postanawiaa midzy innymi, e aden obcy jzyk nie moe by stanom wgierskim narzucony. Co najwaniejsze, w dziedzinie administracji przywraca samorzd komitacki. Z drugiej strony przyznawano chopom prawo do przesiedlenia si i osobistej wolnoci. Byo to tym koniecz-niejsze, e chopi burzyli si, a równoczenie na Wgry dochodziy
155
ju wieci o rewolucji francuskiej. Wydawao si wiec, e Wgrzy, a w zasadzie szlachta wgierska, odzyskali wszystko to, co im chcia odebra Józef II. W rzeczywistoci Leopold II okaza si znacznie zrczniejszym politykiem ni jego zmary brat. On to w praktyce da pocztek popieraniu innych grup narodowociowych zamieszkujcych kraje wgierskie. Tak wic za pozwoleniem wadz odby si ju w lecie 1790 r. w Temesvarze (dzi rum. Timisoara) zjazd narodowy Serbów, który nazwa si skupsztyn, a który domaga si wyranie odrbnoci pastwowej, a raczej autonomii na wzór posiadanej i potwierdzonej przez cesarza autonomii Chorwacji. Podobnie i sprawa budzcego si poczucia odrbnoci rumuskiej bya w dziaaniach Leopolda II uwzgldniana. Kiedy si do tego doda fakt, e Leopold II zawar z królem pruskim ugod w Reichenbach, o czym bya poprzednio mowa, to tym samym odbiera politykom wgierskim jedynego moliwego sprzymierzeca zewntrznego. Wszystko to wiadczy o mistrzostwie Leopolda II w wyzyskiwaniu wszelkich politycznych moliwoci dla wzmocnienia swojej wadzy. Pod tym wzgldem róni si zasadniczo od Józefa II, który tak by pewny swojej potgi, e prowokowa powszechny opór.
Postpowanie Leopolda II wobec krajów czeskich byo tylko pozornie podobne do jego polityki wobec Wgier. Wprawdzie i on koronowa si w 1791 r. w Pradze koron w. Wacawa i obieca zwoywa sejmy stanowe, ale koncesje te byy raczej formalne. Rzdy absolutystyczne i centralistyczne pozostay tam w mocy; trzeba jednak doda, e byy one zaprowadzone jeszcze przez Mari Teres, a nie dopiero przez Józefa II. W kadym razie sprawa chopska nie doznaa rzeczywistego regresu, chocia na pewno pooenie chopów w caym tym kompleksie krajów austriacko-czeskich z Galicj i Bukowin zostao niejako zamroone. To, czego nie zdoa dokona Józef II, musiao przetrwa jeszcze z góry pó wieku, nim w okresie Wiosny Ludów doczekao si ostatecznego rozwizania. Podobnie i w sprawie jzykowej poczyni Leopold II pewne ustpstwa w krajach niewgierskich, chocia tyczyy one tylko Czech, gdzie w szkoach jzyk niemiecki przesta by obowizkowy, co miao ogromny wpyw na odrodzenie narodowe Czechów, które si wanie wtedy rozpoczynao.
Natomiast dalej germanizowano szkoy w Galicji; nie miao to wprawdzie adnego wpywu na i tak ju w peni rozwinit polsk kultur, ale przyczynio si do wzmoenia nastrojów wrogoci wobec pastwa habsburskiego. Opakane tego skutki dla Austrii okazay si jednak dopiero za par lat, kiedy Leopold II zszed ju ze sceny historycznej. Niemniej jest faktem, e Leopold II nosi si z bardzo daleko idcymi planami w duchu pewnego zdemokratyzowania rzdów w swoim pastwie. Zapewne z jego zachty miaa si szlachta galicyjska zwróci do Wiednia o nadanie Galicji pewnego rodzaju konstytucji, tzw. Carta Leopoldina. Byaby ona pewnego rodzaju odpowiednikiem ogoszonej wanie wtedy Konstytucji Trzeciego Maja i konstytucji wrzeniowej we Francji. Leopold II bowiem uwaa, e upadek rzdów absolutnych we Francji jest znakiem czasu. Zreszt jako wadca Toskanii ju w chwili wybuchu rewolucji francuskiej mia zamiar nada
156
temu krajowi konstytucj. Rozumia, e przed rewolucj mona si uchroni przez dobrowolne ustpstwa, byle czynione we waciwym czasie i korzystnej sytuacji. Na pytanie - czy i w jakim zakresie byo to moliwe w pastwie tak zrónicowanym, jak monarchia Habsburgów, nie da si odpowiedzie, skoro niespodziana mier Leopolda II po niecaych dwu latach rzdów przekrelia te nieskrystalizowane plany. Panowanie Leopolda II koczy pewien okres dziejów austriackich. Mona powiedzie, e nie tylko dla Austrii, ale i caej Europy rozpocznie si nowa epoka od chwili wybuchu wielkiej rewolucji we Francji. Szczególnie od momentu rozpoczcia przez Francj wojen z Europ w 1792 r. cay kontynent ulega zasadniczym zmianom. Austria wchodzi w ten nowy okres swoich losów jako wielkie mocarstwo zarówno pod wzgldem ludnoci, jak i siy pastwowej oraz potgi gospodarczej równe innym wielkim pastwom kontynentu. Bo te w cigu XVIII w. nastpiy powane zmiany demograficzne. W niemaym stopniu byy one wynikiem wiadomej polityki pastwowej, kierowanej przez mów stanu przejtych duchem Owiecenia i doktrynami ekonomicznymi sformuowanymi przez pisarzy ze szkoy kameralistów. Jeli wic okoo 1700 r. szacowano liczb ludnoci w krajach austriacko-czeskich i wgierskich na 8 min., to okoo 1800 r. mieszkao tam mniej wicej 23 min. Podobnie wzrastaa ludno wikszych miast monarchii. A wic stoeczny Wiede w cigu tych stu lat z miasta liczcego okoo 100 ty. mieszkaców osign liczb 250 ty., pod wzgldem liczebnoci ustpujc tylko Londynowi (ok. miliona ludnoci) i Paryowi (ok. 600 ty.). Dla porównania Warszaw szacowano okoo 1700 r. na 30 ty., a okoo 1800 r. na 100 ty. W podobnej skali wzrastay i inne miasta austriackie, bo na przykad Praga miaa okoo 1700 r. 30 ty., a okoo 1800 r. ju 75 ty. mieszkaców. Stosunki gospodarcze, których w tym czasie nie da si statystycznie jasno przedstawi, byy jednak dla potgi pastwowej korzystne, bo wynikay z rónorodnoci rejonów gospodarczych uzupeniajcych si wzajemnie. Przemys by w kadym razie na takim poziomie, e w czasie okresu wojennego lat 1792—1815 potrafi zaopatrywa armie austriackie do skutecznie przeciwstawiajce si najnowoczeniejszej machinie wojennej stworzonej przez Francj rewolucyjn i napoleosk.
VII. OKRES WOJEN 1792-1815
RZDY POLICYJNE
FRANCISZKA II (I) _
koncepcje i nastroje otoczenia Leopolda II nie byy zapewne cakiem obce jego synowi Franciszkowi II (1792—1835), który niespodzianie, bo jako czowiek bardzo mody, doszed do wadzy. By on wychowany pod nadzorem swego stryja Józefa II, który przeznaczy go na nastpc, Leopold bowiem nie chcia rezygnowa ze swojego panowania w Toskanii. Franciszek II nieporównanie mniej inteligentny od ojca i stryja pozosta absolutyst, ale bez cienia reformatorskich ambicji, jakie mia jego wielki stryj. Wierzy natomiast, zgodnie z duchem, w jakim zosta wychowany, w wszechpotg wadzy. Jeli jednak dla Józefa II bya ona rodkiem, to dla Franciszka II stawaa si celem samym w sobie. Nie przeczy to jednak temu, e Franciszek uwaa interesy arystokracji i swoje, dynastyczne, za bliskie, niemale identyczne. Byo to wynikiem rewolucji francuskiej, która dla caej arystokracji europejskiej staa si gbokim wstrzsem. Zdajc sobie z tego spraw, cesarz pozwoli na zbieranie si sejmów stanowych; za jego panowania miay one zreszt praktyczne znaczenie tylko na Wgrzech, w innych krajach byy instytucjami dekoracyjnymi. W kadym razie Franciszek II koronowa si od razu, bo w czerwcu 1792 r., jako król wgierski, a w sierpniu jako król czeski. Trzeba jeszcze doda, e wgierski sejm koronacyjny uzyska wan koncesj, poniewa jzyk wgierski sta! si na Wgrzech waciwych obowizkowym przedmiotem nauczania w szkoach. Miao to wielkie znaczenie na przyszo, bo stao si jednym z elementów narastajcego zagadnienia narodowociowego w krajach korony wgierskiej.
W gruncie rzeczy w sprawach wewntrznych Franciszek II kad gówny nacisk na policj i cenzur, która teraz zostaa z ni zczona, a która bya tak ostra, e w rzeczywistoci doprowadzia do zniknicia wszelkiej nieomal oryginalnej dziaalnoci pisarskiej. Ponadto cenzurowano take i publikacje, które ukazay si przed wprowadzeniem nowych zasad. Stworzono specjaln komisj, która na nowo ocenzurowaa ksiki, wydane midzy 1780 a 1792 r., po czym okoo 2,5 ty. dzie zostao skonfiskowanych. Oczywicie dziennikarstwo zostao poddane najostrzejszej kontroli, podobnie te specjalny nadzór odnosi si do nauczycieli wszelkiego stopnia, poniewa cesarz w nich wanie -i susznie — widzia instrument ksztatowania opinii spoecznej. Zreszt
158
trzeba zaznaczy, e przez cae panowanie przeladowa Franciszka II lk przed rewolucj.
Po objciu przez niego tronu w r. 1794 policja odkrya dwa rewolucyjne sprzysienia: jedno na Wgrzech, zwizane z I. Martinovicsem, a drugie w Wiedniu, w gruncie rzeczy mao wane, ale przez policj oceniane jako jakobiskie. Na dworze wiedeskim, który y wtedy
Franciszek II (I)
pod wraeniem stracenia Ludwika XVI, a potem jego ony Marii Antoniny, ciotki Franciszka II, spiski te wydaway si grone. To niebezpieczestwo kazao w Kociele widzie sprzymierzeca sprawy monarchicznej, chocia i w tej dziedzinie Franciszek nie wprowadza adnych innowacji, ale trwa przy tym, co zasta w chwili obejmowania tronu. Tote w gruncie rzeczy system józefiski w stosunku do Kocioa pozosta w mocy, tyle e by wykonywany w. zgoa innym duchu. Wystarczy powiedzie, e gdy gówn trosk Józefa II byo zewiecczenie szkolnictwa, to teraz Franciszek odda faktycznie szkoy pod nadzór kleru. Proboszczowie mieli dba o to, aby w szkoach ludowych nie goszono adnych doktryn sprzecznych z naukami Kocioa, podobnie szkoy rednie, a nawet wysze byy poddane pod wpyw instancji klerykalnych.
Rzdy Franciszka to okres, kiedy tajna policja zostaa niezmiernie rozbudowana. Suyli jej ludzie od sfer najniszych do najwyszych, a równoczenie nadzorowano kadego osobnika jako tako czynnego
159
w yciu spoecznym, od urzdników, intelektualistów, a do ministrów, a nawet czonków rodziny cesarskiej. Trzeba tu jednak doda, e policja bya raczej ródem informacji ni instytucj represyjn. Cesarz chcia wiedzie, co si w jego pastwie dzieje i co myl jego poddani. Celem policji byo wiczbieranie informacji, a nie karanie, dlatego wtedy jeszcze nie stosowaa okrutnych metod ledczych. Jeli zapaday wyroki w sprawach politycznych, to z reguy wedle obecnego rozeznania byy agodne, poza wyrokami mierci na jakobinów wgierskich w 1794 r. W 1801 r. utworzono wadz naczeln policji, do której naleaa te cenzura, tzw. Polizeihofstelle (Nadworna Instytucja Policyjna), a wic urzd podlegajcy bezporednio cesarzowi.
PIERWSZY OKRES WOJEN Z FRANCJ
Pocztkowe 22 lata panowania Franciszka II to wojny z Francj. W chwili wybuchu wojny w 1792 r. wydawao si, e skoro po stronie Austrii stany Prusy, najsilniejsza w tej czci Europy potga militarna, zatem wojna z rewolucyjn, targan wewntrznymi walkami Francj bdzie zupenie atwa, bdzie to niejako „spacer wojenny". Zrazu wojska sprzymierzone pomaszeroway naprzód i wydawao si, e w cigu krótkiego czasu opanuj Pary i przywróc wadz absolutnego króla. Ale stao si inaczej. Wojska austriackie pod Jemappe, a kilka tygodni wczeniej wojska pruskie pod Valmy, zostay w swym pochodzie na Pary zatrzymane. Wojna zacza si przeciga, staa si niezmiernie wyczerpujca dla obu stron. Wprawdzie na pocztku 1793 r. przystpia do koalicji antyfrancuskiej Wielka Brytania, niemniej gówny ciar zmaga z wojskami rewolucyjnymi spada na armi austriack. Zreszt sojusz z Prusami rozluni si wkrótce na skutek sprawy polskiej. W 1793 r. Prusy z Rosj przystpiy do drugiego rozbioru Polski, w którym Austria nie braa udziau. Wprawdzie 1793 r. to rok klsk francuskich, ale adna armia koalicji nie przekroczya granic francuskich.
Polityk zagraniczn Austrii prowadzi w tym czasie najpierw J. Ph. Cobenzl, zwolennik przymierz a z Prusami, ale niebawem zastpi go J. A. F. Thugutt. Porozumia si on z Rosj, na skutek czego doszo do trzeciego rozbioru Polski, w którym Austria wzia ju udzia. Wtedy to do Austrii przyczono kraj midzy Bugiem a Pilic z Krakowem, nazwany Galicj Zachodni. W tym momencie Austrii przypada jedna szósta obszaru dawnej Rzeczypospolitej, tyle samo otrzymay Prusy, a dwa razy tyle Rosja. Prusy bray udzia w walce z powstaniem Kociuszki, i to dao im pretekst do odejcia od przymierza antyfrancuskiego przez zawarcie z Francj pokoju w Bazylei w 1795 r. Austria walczya wic sama, majc tylko poparcie Wielkiej Brytanii. W 1797 r., kiedy w Lombardii zjawi si genialny wódz Napoleon Bonaparte, losy wojennej kampanii stay si dla Austrii dramatyczne. Pobi on armie austriackie i zmusi najpierw do zawarcia rozejmu
160
w Leoben, a potem pokoju w Campo Formio (18 X 1797 r.), na którego podstawie Austria zrzeka si Lombardii, uzyskujc cze posiadoci weneckich. Oczywicie stracia w ten sposób sekundogeniture w Toskanii, a co najwaniejsze godzia si na utrat Belgii; Franciszek II jako cesarz zrzek si bowiem na rzecz Francji wszystkich posiadoci za Renem. W tym momencie Ren i Adyga stay si granic midzy Francj a posiadociami cesarskimi.
Wejcie Francuzów do Wiednia w 1805 r.
Ale ju w 1799 r. walki odnowiy si, kiedy do koalicji przystpia Rosja cara Pawa, który na teatr wojny wysa armi pod dowództwem Suworowa. Zrazu szczcie wojenne sprzyjao koalicji, ale po powrocie Bonapartego z Egiptu do Francji i objciu przez niego wadzy z tytuem Pierwszego Konsula sytuacja ulega zmianie, zwaszcza e Pawe odwoa Suworowa. Austria po klskach pod Marengo we Woszech i Hohen-linden w Niemczech zmuszona bya zawrze pokój w Luneville w lutym 1801 r. W zasadzie postanowienia terytorialne tego pokoju powtarzay to, co ustali pokój poprzedni w Campo Formio. Tyle, e wyczerpanie si monarchii byo dalej posunite, a jej pozycja w Niemczech zupenie podwaona. Na skutek postanowie pokoju w Luneville ksita, którzy stracili swoje posiadoci na rzecz Francji, mieli dosta odszkodowanie w Niemczech. Dokonao si to na sejmie w Rastatt, ostatnim sejmie redniowiecznej Rzeszy Niemieckiej, gdzie przeprowadzono sekularyzacj i likwidacj 112 do tej pory niezalenych ksistw. W ten sposób posunito wprawdzie naprzód spraw zjednoczenia Niemiec, ale osabiono ogromnie pozycj cesarza, którego oparciem byy do tej pory wieckie i duchowne pastwa katolickie. Kiedy wic w 1804 r. Napoleon
161
przybra tytu cesarza Francuzów, Franciszek II ogosi si cesarzem Austrii jako Franciszek I; zwizek wicmidzy tytuem cesarskim rzymskim narodu niemieckiego a wadc krajów bdcych w posiadaniu Habsburga rozluni si zasadniczo.
Nastpna wojna w r. 1805 toczya si ju w rdzennych krajach austriackich. Decydujca bitwa odbya si pod Austerlitz na Morawach,
Ludwik van Beethoven
gdzie druzgocc klsk poniosy wojska austriackie i sprzymierzone z nimi wojska rosyjskie nowego cara Aleksandra I. Franciszek zmuszony by zawrze pokój w Preszburgu, w którym zrzek si Wenecji, Istrii i Dalmacji. Ponadto posiadoci habsburskie rozrzucone w Niemczech Poudniowych oraz Tyrol oddawaa Austria niemieckim sprzymierzecom Napoleona. Jedynie tylko Salzburg przypad Austrii, który zreszt poprzednio by w rkach arcyksicia Ferdynanda z linii Habsburgów toskaskich.
Zaraz po tym zwycistwie Napoleon ogosi si w 1806 r. protektorem Zwizku Reskiego, do którego przystpiy wszystkie wiksze pastwa niemieckie z wyjtkiem Prus i Austrii. Tym samym Rzesza przestawaa istnie, a Franciszkowi nie pozostawao ju nic innego, jak ulegajc naciskom Napoleona zrzec si tytuu cesarza rzymskiego. Prastara Rzesza Niemiecka istniejca od czasu koronacji Ottona I w 962 r. na cesarza skoczya si, a z ni naczelne stanowisko Habsburgów w Niemczech. Po prawdzie i tak w rzeczywistoci bya ona ju tylko fikcj — pokój westfalski z 1648 r. i zwycistwa Prus Fryderyka II nad cesarzem wykazay to dowodnie — niemniej rozwizanie Rzeszy miao da wiadomoci niemieckiej znaczenie istotne. Staa si ona teraz pewnego rodzaju mitem, do jej wskrzeszenia bd dyli
162
patrioci niemieccy przez nastpne 64 lata, przy czym jeszcze wci przewaajca opinia bdzie wskazywaa zrazu na Habsburga jako na tego, któremu naley si zgodnie z tradycj przodownictwo wskrzeszonej Rzeszy.
Jeszcze w tym samym 1806 r. Prusy poniosy druzgocc klsk w bitwach pod Jena i Auerstedt; pomoc rosyjska zjawia si za póno, ale bya o tyle skuteczna, e wprawdzie nastpne bitwy w 1806 r. i 1807 r. przyniosy Napoleonowi równie zwycistwo nad wojskiem Aleksandra I, ale ostatecznie pokój w Tyly zachowa pastwo pruskie, chocia niezmiernie okrojone; z drugiego i trzeciego rozbioru Polski utworzono Ksistwo Warszawskie, a ziemie na zachód od aby przeszy do pastw Zwizku Reskiego i nowo utworzonego Królestwa Westfalii. Co waniejsze, w 1806 r. Napoleon ogosi blokad kontynentaln, to znaczy zabroni pastwom europejskim handlu z Wielk Brytani. Austria musiaa si do niej przyczy. Jednake najazdy napoleoskie zaczynay wywoywa w Niemczech nastrój niechci do Francuzów, w nienawici do Francuzów wzmacniao si poczucie narodowoci niemieckiej.
KRYSTALIZOWANIE SI PATRIOTYZMU NIEMIECKIEGO
W otoczeniu cesarza Franciszka zdawano sobie spraw z panujcych nastrojów i starano si je wyzyska, aby ponowi walk z Napoleonem. Zreszt ju w czasie pierwszej kampanii napoleoskiej w 1797 r., kiedy wojska Bonapartego zbliay si do Wiednia, starano si wzbudzi patriotyczny entuzjazm dla sprawy cesarskiej. Wtedy to napisany zosta hymn austriacki do muzyki Haydna, wtedy te stwierdzono, e przywizana do dynastii ludno Tyrolu gotowa jest na wasn rk walczy przeciw Francuzom. Przejcie za Tyrolu w 1805 r. pod panowanie bawarskie ludno przyja zdecydowanie wrogo. Tak wic niemieckie poczucie narodowociowe zwizao si, zreszt nie tylko w krajach habsburskich, ale w caych nieomal Niemczech, z wiernoci do rodzimych i w tradycji utrwalonych dynastii. Wanie wtedy ster spraw pastwowych Austrii przeszed w rce hr. Stadiona, którego ide byo oprze si na patriotyzmie niemieckim w walce z Francj. Co ciekawe, caa grupa polityków z nim zwizanych, do których" nalea modszy brat cesarza arcyksi Jan, nie braa zupenie pod uwag tego, e kraje habsburskie bynajmniej nie byy w caoci ani nawet w wikszej czci niemieckie.
Prawda, e wanie Niemcy w Austrii byli w tym czasie t czci ludnoci, która staa na stosunkowo wysokim poziomie rozwoju spoecznego. Niemiecka bowiem bya wiksza cz mieszczastwa. Zgodnie wic z ideami mieszczaskimi rzucano te hasa demokratyczne. Bardzo charakterystyczne s sowa manifestu wydanego w momencie rozpoczynania dziaa wojennych w 1809 r. przez brata cesarza, arcyksiecia Karola, do narodu niemieckiego: „Walczymy, aby ocali samodzielno
163
monarchii austriackiej i aby odzyska dla Niemiec niepodlego i honor narodowy... Nasza sprawa jest spraw Niemiec". Zdawa si mogo, e Habsburg stanie na czele narodowego i demokratycznego ruchu ogólno-niemieckiego. W zwizku z tym utworzono w 1808 r. tzw. Landwehr, czyli obron krajow, a wicpewnego rodzaju pospolite ruszenie. Organizacj armii oparto wic czciowo na zaufaniu do spoeczestwa. Dlatego te arcyksi Karol, najzdolniejszy z braci cesarskich, który by wtedy zarówno naczelnym wodzem, jak i ministrem wojny, w 1808 r. zarzdzi, aby kady puk otrzyma dwa bataliony rezerwowe, w których przez cztery tygodnie szkolono rekrutów, a w cigu roku odbywano z nimi trzytygodniowe wiczenia. Obrona krajowa obejmowaa wszystkich zdolnych do noszenia broni mczyzn midzy 18 a 45 rokiem ycia. Zorganizowano 150 batalionów, co miao da 180 ty. onierzy, którzy co niedziela i wito odbywali wiczenia w miastach obwodowych i stolicach prowincjonalnych. Podobnie utworzono nowy bardziej nowoczesny regulamin wojskowy, raczej apelujcy do wewntrznej dyscypliny ni do lku przed pak kapralsk. Stylistycznie redagowa go najbardziej wówczas postpowy poeta niemiecki Fryderyk Schiller.
Liczono na patriotyzm ludnoci niemieckiej i dlatego przygotowano powstanie ludowe przeciw panowaniu bawarsko-francuskiemu w Tyrolu, opierajc si na dowiadczeniach partyzantki, jaka wtedy toczya si przeciw najazdowi francuskiemu w Hiszpanii.
Ale sytuacja dyplomatyczna nie bya korzystna, poniewa Rosja miaa sojusz z Francj, a Prusy nie miay wystpi zbrojnie przeciw Francji po druzgoccej klsce 1806 r. Tote arcyksi Karol w ostatniej chwili ustpi ze zajmowanego stanowiska w wojsku zdajc sobie spraw z tego, e armia nie bya jeszcze do wojny gotowa. Niemniej doradcy cesarza, którzy mieli jego zaufanie, skonili go do rozpoczcia wojny w 1809 r. Znowu wojna skoczya si cakowit klsk. Wprawdzie arcyksi Karol odniós pod Aspern na przedmieciu Wiednia pewien sukces nad wojskami francuskimi, ale wkrótce w bitwie pod Wagram wojna zostaa rozstrzygnita. Zreszt na wszystkich frontach armie austriackie poniosy klski; trzeba doda, e nadajc tej wojnie niejako charakter narodowy postawiono~na czele wszystkich tych armii czonków rodziny cesarskiej. Armia austriacka dowodzona przez arcyksicia Ferdynanda d'Este — tak nazywaa si toskaska linia Habsburgów — która wyprawia si na Ksistwo Warszawskie, take poniosa klsk; po wziciu Warszawy musiaa rycho z niej ustpi, a równoczenie dua cz Galicji wraz z Krakowem dostaa si pod okupacj wojska ks. Józefa Poniatowskiego. Co prawda za nim posuway si rzekomo sprzymierzone oddziay carskie, ale w gruncie rzeczy bynajmniej nie wrogie Austriakom.
Moe powaniejszym ciosem dla autorytetu dynastii ni niepowodzenia wojenne arcyksit bya klska powstania w Tyrolu. Tam ludno stana po stronie Habsburgów. Przyczyny tego leay w tym, e — jak wielokrotnie wspominalimy — nie byo tam paszczyzny, a równoczenie ludno bya silnie przywizana do katolicyzmu, co jeszcze bardziej wizao tych wolnych górali z panujc tam od wieków dynasti.
164
Politycy austriaccy chcieli, aby wojna 1809 r. bya niejako wojn narodow przeciw francuskiemu najazdowi. Jednake wojska francuskie opanoway Tyrol, a przywódca powstania tyrolskiego Andreas Hofer zosta rozstrzelany. Zdyskredytowao to wanie w oczach Tyrolczyków rzd, a równoczenie pomniejszao usilnie tworzon legend o najwierniejszych
Andreas Hofer
Tyrolczykach. Pozostali oni mimo wszystko a do koca istnienia mor narchii najbardziej jej oddanymi poddanymi. Puki tyrolskie uchodziy za najlepsze w caej armii cesarskiej.
Pokój z,1809 r. podpisany w Schónbrunn oznacza wielk klsk. Wynikao to take i z faktu, e Austria prowadzia t wojn bez adnego sprzymierzeca na kontynencie. Pomoc angielska ograniczona bya do subsydiów pieninych. Rosja formalnie przynajmniej bya sprzymierzecem francuskim, a Prusy po klsce 1806 r. przestay si liczy jako czynnik militarny i nie omieliy si udzieli adnej pomocy, tym bardziej e przecie w 1806/7 r. Austria im nie pomoga. Tote pokój w Schónbrunnie ogranicza nawet w pewnym stopniu suwerenno pastwa habsburskiego. Musiano zerwa stosunki dyplomatyczne z Angli, a co waniejsze, Austria zgodzia si na redukcj armii do 150 ty., co j w pewnym sensie pozbawiao rangi wielkiego mocarstwa. Ziemie uzyskane w trzecim rozbiorze Polski przeszy do Ksistwa War-
165
szawskiego, a z ziem pierwszego rozbioru take i okrg Zamocia. Rosji jako sprzymierzecowi Francji trzeba byo odstpi kraj midzy Seretem a Zbruczem, czyli tzw. okrg Tarnopola. Ale nie tylko na granicy pónocno-wschodniej cesarstwo ponosio straty terytorialne. Cz wschodnia Tyrolu, poudniowa cz Karyntii, caa Kraina i Chorwacja na poudnie od Sawy wraz z posiadociami straconymi w tamtym rejonie w r. 1805, to znaczy Istn i Dalmacj, przypada teraz Francji. Napoleon utworzy z tych terytoriów prowincje iliryjskie. Byo to niezmiernie wane dla dalszych losów ziem zamieszkaych przez Sowian Poudniowych. W ten bowiem sposób po raz pierwszy znaczna cz krajów poudniowosowiaskich znalaza si w jednym organizmie pastwowym. Panowanie francuskie przynioso tym krajom ogromny wzrost cywilizacyjny, a co waniejsze i narodowociowy. Wprowadzono tam nowoczesne szkolnictwo w jzyku rodzimym wzorowane na organizacji francuskiej. Ponadto w cigu bardzo krótkiego czasu pobudowano nowoczesne drogi i dano krajowi sprawn administracj.
NAWRÓT DO SYSTEMU POLICYJNEGO
Klska 1809 r. miaa bardzo istotne znaczenie dla caej polityki dworu austriackiego. Zrywano z dotychczasow orientacj zarówno wewntrzn, jak i zewntrznopolityczn. Polityk zewntrzn mia teraz przez blisko 40 lat prowadzi dotychczasowy ambasador w Paryu, hr. Klemens Lothar Metternich (póniej otrzyma tytu ksicy), zwolennik absolutyzmu, ale zrczny i majcy poczucie rzeczywistoci dyplomata. Austria wychodzia z pokoju w Schónbrunn bez dostpu do morza, co dodatkowo obniao jej walor mocarstwowy. Niemniej dziki Metterni-chowi monarchia habsburska potrafia nieco poprawi swoje pooenie, zbliajc si do Francji, co midzy innymi doprowadzio do maestwa córki cesarza, arcyksiniczki Marii Ludwiki, z Napoleonem. Metternich mia nadziej, e dziki temu maestwu, które wkrótce przynioso Napoleonowi wyczekiwanego nastpc tronu, uzyska zagodzenie warunków pokoju; pragn przynajmniej odzyskania czci prowincji iliryjskich, aby uzyska dla Austrii dostp do morza. Jedynym jednak ustpstwem byo odroczenie spat wielkiej kontrybucji wojennej.
W 1812 r. Austria wystpia jako sprzymierzeniec Napoleona do walki z Rosj i wystawia 30-tysieczny korpus pod wodz ks. Karla Schwarzenberga, który stara si o to. aby swoj armi nie naraa na straty, co byo i przez Rosjan respektowane. Dziki temu korpus austriacki nie zosta wcignity w katastrof Wielkiej Armii, jaka spotkaa j w czasie odwrotu z Moskwy. Ju 13 I 1813 r. doszo do zawieszenia broni midzy wojskami austriackimi a rosyjskimi. Metternich nie uleg jednak naciskom, aby podobnie jak Prusy stan po stronie Rosji. Sparaliowa take próby ponownego wywoania powstania w Tyrolu. Arcyksi Jan, który by ogromnie popularny oeniwszy si z córk tamtejszego poczmistrza, a który bra udzia w tych przygotowaniach.
166
oddany zosta pod nadzór policji i przez wiele lat nie móg si zjawia w Tyrolu. Metternich pragn bowiem zakoczy wojn kompromisem, który by salwowa potg Napoleona; zdawa bowiem sobie spraw z tego, e Europie grozi hegemonia zwyciskiej Rosji.
Tak wic stara si nakoni Napoleona w 1813 r. do ustpstw, ae cesarz Francuzów, jakby w zalepieniu, nie godzi si na warunki, które ex post mogy wydawa si niezmiernie korzystne. Ostatecznie w sierpniu 1813 r. Austria przystpia do wojny, a jej genera, ks. Schwarzenberg, zosta naczelnym dowódc si koalicji antyfrancuskiej. Jego szefem sztabu by mody wówczas gen. Radetzky, jeden z najzdolniejszych wodzów, jakich miaa armia austriacka XIX w. Wojska austriackie bray udzia w rozstrzygajcej bitwie narodów w padzierniku 1813 r. pod Lipskiem i razem z armiami sprzymierzonymi wkraczay w nastpnym roku do Parya.
Jeli idzie o polityk wewntrzn rzdu austriackiego w tych latach, to po pokoju w Schónbrunn zamara wszelka myl reformatorska. T tendencj reprezentowa Metternich zdobywajcy w miar czasu coraz wikszy wpyw na wszystkie dziedziny polityki pastwowej. Nie wydaje si jednak, e 1809 r. by momentem, w którym Austria moga naprawd stan na czele narodu niemieckiego, zdobywajcego wówczas nowoczesne poczucie narodowociowe. Wszak wanie wtedy w Berlinie ogasza Fichte swoje synne Reden an die deutsche Nation (Mowy do narodu niemieckiego), które niejako kodyfikoway nowoczesny nacjonalizm niemiecki.
Po stronie austriackiej takim urzdowym publicyst, który mia i umia prowadzi propagand wojenn, by Friedrich Gentz. Ale i on wkrótce sta si heroldem sprawy konserwatywnej, jak tylko potrzeba wojny z najazdem francuskim przestaa istnie, a wic po 1815 r. W gruncie rzeczy w przededniu wojny 1809 r. ani Stadion, ani arcy-ksita Karol i Jan nie mieli zdecydowanego i jasno przemylanego planu wyzyskania patriotycznych uczu niemieckich, liczyli tylko na niech mieszczastwa do panowania francuskiego. Na ogó jednak -poza arystokracj — czynnik spoeczny by w czasie wojen napoleoskich raczej bierny. Chopi znosili ciary wojenne cierpliwie, ale nigdy wojn si nie entuzjazmowali. Podobnie i mieszczastwo. Arystokracji madziarskiej chodzio gównie o ochron swoich bezporednich interesów, zatem chocia byli lojalni i godzili si na dawanie rekruta i wiksze podatki, starannie pilnowali, aby nie przyczyni si w wikszym ni koniecznym stopniu do wspólnych kosztów wojny.
Natomiast w czasie wojen koniunktura na pody rolne bya znako-mjta. Zatem i cz chopów, i wszyscy wiksi waciciele ziemscy korzystali z wysokich cen na zboe i ywiec. Powstao wtedy sporo wielkich fortun zdobytych przez spekulantów, którzy zorientowali si w ogólnej wojennej koniunkturze i potrafili j wyzyska. Ponadto Wgry byy krajem, który nie przeszed adnych zniszcze wojennych w przeciwiestwie do innych prowincji monarchii. Naturalnie, e wgierska arystokracja, podobnie jak arystokracja innych krajów habsburskich, widziaa w Napoleonie wroga i baa si rewolucji i wojsk fran-
167
cuskich, dawaa zatem wysikom wojennym dynastii poparcie. Jedynie arystokracja i szlachta galicyjska widziay wroga w rzdzie austriackim, a w Napoleonie tego, który wskrzesi polsk pastwowo. Okazao si to w 1809 r., kiedy Polacy popierali wojska Ksistwa Warszawskiego wkraczajce do Galicji. Rzd wiedeski zdawa sobie z tego spraw i dlatego Galicj traktowa inaczej, co midzy innymi objawio si w tym, e w Galicji nie zacigano rekrutów do Landwehry, a tylko do puków regularnych, z których onierz .polski atwo dezerte-rowa do nieprzyjaciela, o czym mogli si Austriacy przekona ju w r. 1797, kiedy wanie ci dezerterzy stworzyli trzon Legionów Dbrowskiego.
ZMIANY GOSPODARCZO-SPOECZNE W OKRESIE WOJEN
i
Stosunki gospodarcze w krajach austriackich w czasie wojny to nie tylko znakomita koniunktura dla rolnictwa, ale i dla przemysu. Blokada kontynentalna bowiem stwarzaa korzystne moliwoci dla przemyski rodzimego, który mia uatwione zadanie w zaspokajaniu rynku wewntrznego w towary do tej pory sprowadzane z Anglii. Szczególnie na Morawach i w Czechach widoczne byy tego skutki. Skoro blokada zamykaa import cukru, wyrabianego z trzciny cukrowej, wobec tego wanie wtedy rozpocz si wyrób cukru z buraka cukrowego uprawianego w coraz wikszych ilociach na urodzajnych ziemiach czeskich. W przyszoci fakty te miay wpyn na wolny, ale stay wzrost siy tych grup spoecznych, które byy zwizane z gospodark nowoczesn, a zatem mieszczastwa i liberalnego odamu arystokracji. Byo to tym waniejsze, e równoczenie sytuacja skarbowa pastwa bya na skutek cigych wojen katastrofalna. Szczególnie cikie byo pooenie finansowe po pokojn w 1809 r. Wydatki pokrywano z wypuszczania banknotów, których obieg w r. 1810 osign na owe czasy bezprzykadn sum jednego miliarda guldenów i nikt nie móg si udzi, e bd one kiedykolwiek wycofane po cenie nominalnej. Wobec tego zdecydowano si na ogoszenie nieomal formalnego bankructwa. 20 II 1811 r. wyszed niespodzianie patent, który wycofywa dotychczasowe banknoty w cenie 20% nominalnej wartoci. Dla posiadaczy pienidzy w gotówce bya to katastrofa, której pami przetrwaa przez kilka pokole. Zreszt i tak nie doprowadzio to do stabilizacji waluty, która dopiero po zakoczeniu wojen napoleoskich zostaa w pewnym stopniu uzdrowiona.
KONGRES WIEDESKI
W chwili upadku Napoleona w 1814 r. sytuacja midzynarodowa Austrii bya korzystna. Posiadaa potn armi stosunkowo mao zniszczon ostatni kampani wojenn. Najpotniejsz armi bya wprawdzie armia rosyjska, ale ta bya oddalona od swoich baz i miaa
168
za sob niezmiernie wyczerpujc kampanie 1812 r. Prusy, chocia wystawiy liczne i bitne oddziay, nie mogy jeszcze odzyska utraconego w r. 1806 autorytetu wojskowego. Anglia po pokonaniu Francji wracaa do swej tradycyjnej polityki równowagi europejskiej, a w danym momencie wydawao si, e zagroona jest ona przez Rosj. Tym
Kongres wiedeski
samym wic narzucao si zblienie do Austrii, a nawet ewentualnie do pokonanej Francji. Z tej wanie midzynarodowej koniunktury umia skorzysta Metternich, co midzy innymi objawio si w tym, e wanie w Wiedniu zebra si kongres, który mia na nowo ustali stosunki europejskie. Odbywa si od jesieni 1814 r. do wiosny 1815 r. Ten wietny zjazd monarchów europejskich przyczyni si w niemaym stopniu do odzyskania przez dwór wiedeski autorytetu, utraconego w czasie wojen napoleoskich.
Metternich odgrywa w tych bardzo mudnie i powoli prowadzonych rokowaniach rol pierwszoplanow. Gównym jego celem byo nie dopuci do ugruntowania si hegemonii rosyjskiej, co zbliyo go od razu do dyplomacji brytyjskiej, przy czym przedstawiciel pokonanej Francji, ks. M. Talleyrand, przyczy si do tej orientacji zwróconej przeciw Rosji i jej wiernemu sprzymierzecowi Prusom. Bezporedni wpyw to ugrupowanie mocarstw miao na los sprawy polskiej. Aleksander I chcia zgodnie z koncepcjami A. J. Czartoryskiego odbudowa pod swoim berem Królestwo Polskie przez objcie swym panowaniem Ksistwa Warszawskiego. Wanie sprzeciw Austrii, Anglii i Francji zredukowa terytorialnie stworzone na kongresie wiedeskim Królestwo
169
Polskie (tzw. kongresowe). Sprawa polska bya dla Metternicha, jak zreszt dla dyplomacji brytyjskiej i francuskiej, spraw bardziej ogóln. Waniejsze byy sprawy bezporednio dotyczce Austrii, a wicsprawy niemieckie i woskie.
Obradujcy na kongresie wiedeskim dyplomaci przyjli zasad, e przez powrót do status quo przed rewolucj nastpi przywrócenie prawa legalnych monarchów, czyli tzw. legitymizmu. W rzeczywistoci powrót do stanu z 1792 r. nie by moliwy, przeciwnie chciano nawet w pewnym stopniu wypeni obietnice, jakie walczcy z Napoleonem monarchowie przyrzekli Niemcom, a wiczjednoczenie i wprowadzenie ustroju konstytucyjnego. Stworzono Zwizek Niemiecki (Der Deutsche Bund), to znaczy zwizek wadców niemieckich, którego organem mia by sejm zwizkowy, zbierajcy si we Frankfurcie nad Menem. Ale w sejmie tym nie zasiadali przedstawiciele ludnoci, tylko wadców, a kompetencje tego sejmu byy zupenie nieznaczne. Bya to raczej instytucja dekoracyjna. W rzeczywistoci o sprawach niemieckich miay decydowa dwa mocarstwa wchodzce w skad Zwizku, a to Austria i Prusy. Do Zwizku Niemieckiego z posiadoci habsburskich wczone zostay te prowincje, które tradycyjnie kiedy naleay do Rzeszy Niemieckiej, a wickraje austriacko-czeskie ze lskiem Cieszyskim, a na poudnie granica sigaa a po Triest, ale bez Dalmacji i oczywicie bez Galicji i Bukowiny. Trzeba te doda, e równoczenie Austria odzyskiwaa w Niemczech stracony w czasie wojen napoleoskich na rzecz Bawarii Tyrol oraz Salzburg. Naturalnie ani posiadoci woskie, ani kraje korony wgierskiej w skad Zwizku nie wchodziy. Decydowaa zasada granic historycznych, a nie etnograficznych. W ten sposób na ziemiach, które Austria wczya do Zwizku Niemieckiego, oprócz Niemców mieszkali Czesi, Sowecy i drobna grupka Polaków. W czasie kongresu wiedeskiego nie mogo to zwróci niczyjej uwagi, poniewa z zagadnienia narodowociowego jeszcze nie zdawano sobie w peni sprawy, szczególnie w odniesieniu do Czechów i Soweców.
Przewodniczcym Zwizku zosta cesarz austriacki, który jednak nie przyj tytuu cesarza rzymskiego czy niemieckiego, jak by tego sobie yczyli patrioci niemieccy. Metternich uwaa, e Niemcy jako cao naraone s w pierwszym rzdzie na niebezpieczestwo ze strony Francji, która wydawaa si wci najwiksz potg militarn kontynentu. Ciar niebezpieczestwa chcia przerzuci na Prusy, majce oparcie w Rosji. Nie da te Metternich przywrócenia Austrii panowania w Belgii, któr przyczono do Holandii. W zamian Austria uzyskaa znaczne nabytki we Woszech. Lombardia i Wenecja z nazw Królestwa Lombardo-Weneckiego wczona zostaa do cesarstwa austriackiego, a Franciszek wkrótce koronowa si w Mediolanie tzw. elazn koron. Toskania, Parma, Modena i Lukka przeszy w rce czonków rodziny habsburskiej jako sekundogenitury. W rzeczywistoci byy one uzalenione od rzdu wiedeskiego, podobnie jak reaktywowane Królestwo Sycylii i Neapolu, czyli tzw. Królestwo Obojga Sycylii, oddane Burbonom hiszpaskim. Odbudowano te Pastwo Kocielne obejmujce prowincje w rodkowych Woszech ze stolic w Rzymie. Dynastia
170
sabaudzka odzyskaa Piemont i Sardyni oraz Sabaudi i Nice, które to dwie prowincje byy w wikszoci zamieszkae przez ludno francusk. W rezultacie Austria sprawowaa rzeczywist kontrol na Pówyspie Apeniskim, a wicMetternich rozstrzygn, jak mu si zdawao, definitywnie wiekowy spór midzy Habsburgami a Burbonami o panowanie nad Itali. W sprawach dawnych ziem polskich równie nie powrócono do stanu z 1795 r., poniewa na miejsce Ksistwa Warszawskiego powstao Królestwo Polskie zczone z Rosj osob króla, którym by car rosyjski. Rosja oddawaa Austrii t cz Galicji, któr uzyskaa w 1809 r., to znaczy obwód tarnopolski. Natomiast okrg zamojski, który te w 1809 r. przyczono do Ksistwa, pozosta ju przy Królestwie Polskim wraz z ziemiami polskimi zabranymi przez Austri w trzecim rozbiorze. Tylko z Krakowa i najbliszej okolicy utworzono Wolne Miasto jako rzeczpospolit pozostajc jednak pod nadzorem trzech mocarstw ociennych.
Ogólnie mona powiedzie, e Austria wysza z kongresu wiedeskiego terytorialnie powikszona, a w kadym razie geograficznie bardziej zwarta. Natomiast sab stron nowego uksztatowania terytorialnego bya konieczno obrony interesu mocarstwowego a w trzech kierunkach, a to w Niemczech przeciw Prusom, we Woszech ewentualnie przeciw Francji, ale, jak si wkrótce okazao, bardziej jeszcze przeciw rozbudzonemu na skutek panowania napoleoskiego ruchowi narodowemu, i wreszcie na Bakanach. Tam coraz bardziej zaznaczaa si rywalizacja z wpywami rosyjskimi. Konflikt z Rosj w tamtym rejonie zapowiada si w nowym niejako ksztacie ju od 1804 r., kiedy wybucho powstanie w Serbii, dowodzone przez Jerzego Czarnego zwanego Karadjordje. Jako wódz szuka on pomocy austriackiej, ale Napoleon do tego nie dopuci. Wobec tego Serbowie znaleli oparcie w Rosji, która od 1806 r. prowadzia wojn z Turcj. W 1812 r. pokój w Bukareszcie pozostawi Serbów wasnemu losowi, wobec czego znowu zwrócili oni swe nadzieje ku Austrii. Tak pogbi si midzy dwoma mocarstwami wielki konflikt o wpywy na Sowian bakaskich. Przez cay XIX w. by on jednym z gównych elementów polityki zewntrznej obu tych pastw, a mia si skoczy wybuchem wielkiej wojny w 1914 r., w której wyniku obie monarchie przestay istnie.
Obok Serbii przedmiotem sporu midzy Austri i Rosj byy ksistwa naddunajskie, czyli Modawia i Wooszczyzna. Równie one w tym czasie zdradzay coraz silniej aspiracje do zjednoczenia i wyzwolenia spod panowania tureckiego.
Inaczej przedstawiaa si sytuacja na ziemiach polskich. Wprawdzie zagraao Austrii denie rosyjskie do zjednoczenia wszystkich ziem polskich pod berem cara, ale wówczas Habsburgowie mogli liczy na solidarno antypolsk Prus, przy czym i Anglia bya zainteresowana tym, aby nie dopuci Rosji zbyt daleko w gb Europy, co kierowao jak wiemy — dziaaniami dyplomacji brytyjskiej w czasie kongresu wiedeskiego.
Zmiana atmosfery nastpia z chwil powstania z inicjatywy cara
171
Aleksandra I tzw. witego Przymierza, a wicpewnego rodzaju ligi monarchów, którzy mieli sobie wzajemnie gwarantowa i posiadoci, i co najwaniejsze swoje monarchiczne rzdy, zagroone niebezpieczestwem rewolucji. To wite Przymierze mogo wicby dla pozycji mocarstwowej Austrii gwarancj i pomoc zarówno przeciw ruchowi narodowemu we Woszech, jak i w Niemczech, tym bardziej e zarówno w jednym, jak i drugim kraju patrioci dyli nie tylko do zjednoczenia pastwowego, ale te i do rzdów konstytucyjno-liberal-nych.
Te wanie denia zaznaczay si zrazu sabo i niemiao równie w niektórych krajach austriackich. W gruncie rzeczy cay okres wojen midzy 1792 r. a 1815 r. pozostawa, jeli idzie o stosunki spoeczne, pod wpywem reform Józefa II. Nawet sobie w peni nie zdawano sprawy z tego — szczególnie w sferach rzdowych - ile pastwo zawdziczao wielkiemu reformatorowi. W kadym razie pewne prace zaczte za Józefa II zostay wykoczone wanie w tych latach. Odnosi si to do dwu kodeksów, a to karnego wydanego w 1803 r. i cywilnego z 1811 r. Zwaszcza ten ostatni by dzieem na owe czasy doskonaym. To prawda, e w 1804 r. ukaza si tzw. kodeks napoleoski, wzór wówczas niedocigniony, ale niemniej austriacki kodeks cywilny z 1811 r. by na takim poziomie, e jeli nie w caoci, to w wielu fragmentach przetrwa z gór sto lat.
VIII. OKRES METTERNICHOWSKI
1815-1848
POLITYKA GOSPODARCZA
Po zakoczeniu 23-letniego okresu wojen sytuacja gospodarcza w Austrii podobnie jak w caej Europie wygldaa kryzysowo.
W czasie blokady kontynentalnej rozwija si w krajach austriackich przemys, po jej zakoczeniu jednak napywa zaczy towary przemysu angielskiego. Byy one tanie, gdy przemys angielski pod wzgldem technicznym przodowa wtedy na wiecie, ponadto Anglicy, którzy równie przechodzili w tych latach grony kryzys gospodarczy, sprzedawali swoje wyroby przemysowe poniej kosztów, co jeszcze bardziej niekorzystnie wpywao na moliwoci przemysu austriackiego. Z drugiej strony lata 1816 i 1817 to lata zych urodzajów, katastrofalnych godów i zwizanych z tym epidemii. Szczególnie dotkliwa bya ta kieska na Wgrzech. Ogólnie za rolnictwo ulego nowej niepomylnej koniunkturze. Rynek zbytu na pody rolne skurczy si w wyniku naoenia ce ochronnych na zboe przez Angli, w dodatku stan pokoju eo ipso obnia zapotrzebowanie na ywno, poniewa w czasach wojen armie zuywaj nieproporcjonalnie wiele ywnoci, skoro wyywienie onierza byo i by musiao z reguy lepsze ni chopa na wsi. Wreszcie dziaania wojenne niszcz przewanie wiele zapasów ywno1' i zmniejszaj area pól uprawnych. Std z reguy znakomita koniui ktura wojenna dla rolnictwa. W rezultacie lata dugiego pokoju, ja i sta si bogosawiestwem Europy po kongresie wiedeskim, to cires cigego spadku cen na produkty rolne.
Natomiast w dziedzinie finansów, którymi po 1815 r. zarzdza J. F. Stadion, aastpia wyrana poprawa. W 1816 r. utworzono Uprzywilejowan> Austriacki Bank Narodowy, który by instytucj emisyjn i powoli przywraca banknotom kurs nominalny. Budet pastwowy wykazywa wprawdzie stay, ale coraz mniejszy deficyt; odbywao si to jednak kosztem wydatków na armi. Wynikao to z faktu, e wród piciu europejskich mocarstw — tzw. pentarchia — które tworzyy to, co si od tej pory nazywao koncertem europejskim, Austria bya ekonomicznie stosunkowo najsabsza. W zasadzie bezwzgldnie rzecz biorc, Prusy byy wród ówczesnych mocarstw pod kadym wzgldem na ostatnim miejscu, zarówno co do potencjau ludnociowego, obszaru i uksztatowania geograficznego. Ale miay wzorow organizacj pastwow i znacznie nowoczeniejsz polityk gospodarcz. Miay te
173
najlepsz organizacj militarn, jakkolwiek klski odniesione w 1806 r. pozbawiy je tego znaczenia, jakie sobie zdobyy w czasie panowania Fryderyka II. Austria za wysza z wojen napoleoskich z autorytetem wzmocnionym, poniewa jej armie nie poniosy tak druzgoccych klsk, jak armie pruskie. Tym wanie kredytem moga Austria dysponowa na okres kilkunastu lat po zakoczeniu wojen napoleoskich. Wobec
Klemens Lothar Metternich
tego pozwolia sobie ze wzgldów finansowych na redukcj liczebnoci swojej armii, ale take i na obnienie jej poziomu technicznego nawet w dziedzinie uzbrojenia. Dziao si to wbrew zdaniu Metternicha, który zreszt w ogóle mia mae zrozumienie dla spraw gospodarczych i uwaa, e rzd zawsze otrzyma potrzebne kredyty pienine; brak dochodów z podatków nie by dla niego przekonujcym argumentem. W dziedzinie kredytu rzd austriacki istotnie mia szerokie moliwoci. W 1819 r. Rotszyld utworzy dom bankowy w Wiedniu i od tej pory na dugi okres, praktycznie do koca XIX w., ten dom bankowy decydowa o caej polityce finansowej monarchii. Metternich by w bliskich stosunkach z ówczesnym szefem tego domu Salomonem Rotszyldem, który go wielokrotnie w niektórych sprawach inspirowa, a w zamian za kredyty uzyskiwa informacje potrzebne do wielkich operacji giedowych. Natomiast najbliszy pomocnik i sekretarz
174
Metternicha, F. Gentz, by po prostu przez Rotszylda opacany. W budecie pastwa panowa jednak zawsze deficyt, a pokrywano go przez zaduanie si, przy czym spata i oprocentowanie dugów byy pokrywane w pierwszym rzdzie przez podatki porednie i monopole. Tak wicna przykad w 1847 r. wpywy z podatków bezporednich wynosiy 48 min., a z porednich 95 min., czyli nieomal dwukrotnie przewyszay to, co wpywao od wszystkich warstw spoecznych w pewnym chocia sprawiedliwym stosunku. Podatki porednie bowiem nieproporcjonalnie obciay grupy uboszej ludnoci, a forytoway ludzi bogatych. Taki ukad lea w interesie banków, które w ten sposób na poyczkach pastwowych najwicej zarabiay. Z drugiej jednak strony nieomal ca zdolno kredytow instytucji finansowych wyczerpywa skarb pastwa, a ludno cierpiaa na brak kredytu i musiaa korzysta z lichwy.
POLITYKA WEWNTRZNA
Organizacja wadz naczelnych ulegaa w tym okresie wielokrotnym zmianom, jeli idzie o sprawujce j wadze kolegialne. W rzeczywistoci nie byo instancji kierujcej caoci, jakkolwiek wskrzeszono Rad Stanu, której wanie takie zadanie w teorii przypado. Niemniej nie podlega jej kontroli ani minister spraw zagranicznych, to jest Metternich, ani minister policji, od 1815 r. hr. Josef Sedlnitzky. Faktycznie ostateczne decyzje leay w rku cesarza, który cho bardzo pracowicie interesowa si ca maszyn pastwow, ale nie by zdolny do rozrónienia rzeczy istotnych od biurokratycznych drobiazgów. Jednake by uparty i mia gboko zakorzenione w niektórych sprawach przekonania, tak e w tej sytuacji adna zmiana nawet w sprawach mniej wanych i nie zasadniczych nie bya moliwa.
Najwiksze zainteresowanie Franciszka I wzbudzaa lojalno jego poddanych; wierzy, e wszystkie jego ludy, poza oczywicie Wgrami, Polakami i Wochami, s mu bezwzgldnie wierne. Ale i on, i Metternich widzieli niebezpieczestwo w ideach przychodzcych do Austrii z zewntrz, w pierwszym rzdzie z Niemiec. Tam bowiem bezporednio po zakoczeniu wojen wystpoway oznaki rozczarowania. Ju w 1817 r. w trzechsetn rocznic wystpienia Lutra, doszo do burzliwej demonstracji nastrojonych demokratycznie studentów niemieckich, a w dwa lata póniej student Karl Sand zabi agenta rosyjskiego, poet A. Kotze-buego. Z Niemiec wic przychodziy niebezpieczne prdy, a siedliskiem ich byy uniwersytety. Zatem nadzór nad uniwersytetami i szkoami w ogóle by naczeln trosk zarówno cesarza, -jak i jego kanclerza. czyo si to z niezmiernym rozszerzeniem dziaalnoci cenzury. Wprawdzie w zasadzie dziea naukowe i artystyczne wedle rozporzdzenia cesarza miay by wolne od ingerencji cenzury, ale w jednych i drugich doszukiwano si wypowiedzi szkodliwych dla interesów pastwa. Nawet dziea klasyków niemieckich byy cenzurowane, a szczególnie
175
sztuki teatralne. Nie wolno wic byo wystawia na przykad Schillera Piccolomini, a tekst Wilhelma Telia przedstawiano na scenie w wersji bardzo okrojonej przez cenzur. W miar lat cenzura coraz bardziej zaostrzaa si i stawaa si coraz bardziej bezduszna. Dbano o autorytet nie tylko wadzy pastwowej, Kocioa, ale te warstw uprzywilejowanych. Postaci negatywn w jakiej sztuce móg by najwyej baron, jeli autor chcia hrabiego przedstawi ujemnie, to cenzura domagaa si, aby mu obniy tytu do barona. Zabraniano obcym nauczycielom dziaania w granicach monarchii, nawet w prywatnych domach. Kontrolowano przywóz ksiek z zagranicy. W ten sposób otaczano Austri niejako murem od zagranicy, co te wkrótce znalazo swój wyraz w nazywaniu cesarstwa austriackiego Chinami Europy.
Gównym wrogiem ideologicznym by liberalizm, przychodzcy w pierwszym rzdzie z Niemiec. Liberalizm bowiem apelowa do niemieckich uczu narodowych, a mieszczastwo austriackie byo przecie w decydujcej wikszoci niemieckie. Arystokracja caej monarchii — poza pewnymi wyjtkami w Galicji i Woszech — bya pod wraeniem rewolucji francuskiej i w monarchii widziaa ochron przed tym gównym niebezpieczestwem. Zatem jedyn realn si opozycyjn widziano na razie tylko w mieszczastwie. Std konieczno izolowania od Niemiec, gdzie mieszczastwo byo nosicielem idei narodowej, przeciwstawiajc si monarchom i ich absolutyzmowi. Dla Metternicha za spraw zasadnicz, tak jak i dla cesarza, byo zachowanie uieuszczuplonej absolutnej wadzy monarchicznej. Zasady tej broniono zarówno w stosunkach wewntrznych, jak i na zewntrz. Sprawnym narzdziem bya tu administracja zorganizowana przez Józefa II.
W dziedzinie kocielnej józefinizm pozosta te nienaruszony. Z drugiej strony jednak kler godzi si z rol, jak mu pastwo wyznaczao. By niejako jedn z gazi administracji, której poruczono zadania ideologiczne. Mia dba o lojalno poddanych wobec monarchii. Dlatego te wszelkie sugestie zawarcia konkordatu, a wic ugody midzy pastwem a Kocioem, która by regulowaa wzajemne prawa i obowizki obu stron, byy konsekwentnie zarówno przez Franciszka, jak i Metternicha odrzucane. Konkordat bowiem staby si pewnego rodzaju ograniczeniem absolutnej wadzy monarchy, czym podobnym do konstytucji, której domagali si liberaowie. Konstytucja przyznajca nawet najwiksze prerogatywy cesarzowi byaby bowiem ograniczeniem wadzy monarchicznej.
krata karyncki hr. Anton Alexander Auersperg, piszcy jako poeta pod pseudonimem Anastasius Griin, ksik Spacery pewnego poety wiedeskiego, która jest literack form krytyki stosunków politycznych, ograniczajc si do wyraania pewnego alu i poetyckiej ironii. Od 1840 r. jednak liberaowie zaczynaj atakowa rzd znacznie ostrzej. Wtedy tworzyy si najrozmaitsze zwizki o ciarakterze kulturalnym, spoecznym czy artystycznym, które uprawiay krytyk wprawdzie powcigliw i zamaskowan, ale nie oszczdzajc nawet osoby cesarza. W 1839 r. powsta Dolnoaustriacki Zwizek Przemysowy, którego protektorem by arcyksi Karol, kuratorem minister Kolowrat, a honorowym czonkiem arcyksi Jan. Byli to ludzie, którzy uwaali si za przeciwników Metternicha i jego systemu, a reprezentowali ten odam liberalizmu, który mia charakter stanowo-konserwatywny, a wic zwalcza system policyjno-absolutystyczny z pozycji odsunitego od wpywów czynnika
arystokratycznego.
W tym samym te czasie powstao stowarzyszenie „Concordia", do którego naleeli uczeni, artyci, literaci i aktorzy. W 1842 r. zaoono Prawniczo-Polityczny Zwizek Czytelniczy (Juridisch-politischer Lesever-ein), który by uwaany za pewnego rodzaju sztab liberalizmu austriackiego, a waciwie wiedeskiego. Grupowa on ludzi wyksztaconych i zamonych usposobionych bynajmniej nierewolucyjnie; pragnli oni tylko najbardziej koniecznych reform w ramach istniejcego ustroju. Dopiero kiedy w cigu najbliszych kilku lat stao si jasne, e ludzie rzdzcy z Metternichem na czele nie s skonni do adnych nawet najmniejszych zmian, stali si bardziej radykalnymi przeciwnikami systemu rzdów.
W tym metternichowskim systemie szkole wyznaczono zadanie wychowywania wiernych i posusznych poddanych. Franciszek I wyranie mówi, e nie potrzebuje uczonych, chce tylko ludzi, którzy stan si podpor jego wadzy. Najbardziej pilnowano lojalnoci nauczycieli, tote usuwano nie do lojalnych profesorów na uniwersytetach, a inne szkoy poddano cisemu nadzorowi. Jeli wic panujcy system zwraca si przeciw rozwojowi nauk i uniwersytetów, to jednak w pewnym stopniu popiera szkoy techniczne, nie widzc w nich niebezpieczestwa ideologicznego. Tak wic ju w r. 1811 arcyksi Jan zaoy w Grazu technikum i on te potem sta si zaoycielem sawnej szkoy górniczej w Leoben. W Wiedniu za w 1815 r. powstaa Wysza Szkoa Techniczna, która wkrótce zdobya sobie wysok rang naukow.
LIBERALIZM
Liberalizm austriacki wywodzi si istotnie z józefinizmu, ale tego reformatorskiego; nie zwraca si zrazu ani przeciw pastwu, ani przeciw dynastii, dc tylko do pewnych reform. Dopiero po 1830 r. nabra on pewnych cech opozycji politycznej, jak to wspóczenie przedstawiao si w pastwach Europy Zachodniej. Ju w 1831 r. wyda arysto-
ZAGADNIENIA NARODOWOCIOWE
Metternich widzia niebezpieczestwo w liberalizmie niemieckim, nie dostrzega go jednak w rodzcym si odrodzeniu wiadomoci narodowej wród ludów sowiaskich. A wanie okres jego rzdów to odrodzenie kultury narodowej w Czechach, na Sowacji oraz wród ludów poudniowosowiaskich. Zaczyna si ten proces od odrodzenia jzyka
776
177
narodowego, w kadym z krajów koronnych monarchii habsburskiej nieco inaczej, ale w zasadzie przebiegajcy wedle jednego niejako schematu. Nikt jeszcze wtedy nie móg przewidzie, e wanie zagadnienie narodowociowe jest zagadnieniem kluczowym dla egzystencji pastwa. W zasadzie wszystkie ruchy narodowociowe w monarchii zwracay si przeciw panowaniu niemieckiemu, a w kadym razie przeciw przewadze niemieckiej, ale na razie tylko w dziedzinie kulturalnej. Zatem kanclerzowi mogo si wydawa, e jest to sia, któr wanie bdzie mona przeciwstawi niemieckiemu liberalizmowi. Std poparcie ruchów odrodzenia kulturalnego tych, jak je potem nazwano, narodów niehistorycznych, zarówno przez czynniki oficjalne, jak w pierwszym rzdzie konserwatywn arystokracj.
Nim jednak przedstawimy poszczególne etapy i organizacje tego odrodzenia narodowego, trzeba najpierw wyjani zasadnicze podoe spoeczno-gospodarcze, które uwarunkowao odrodzenie wiadomoci narodowej ludów, które jak Czesi od 200 lat, a na przykad Serbowie od 500 lat, straciy swoj warstw przodujc kulturalnie, a wic i politycznie. Odrodzenie narodowe zwizane byo z rozkadem ustroju feudalnego w dziedzinie spoeczno-gospodarczej. Dotd centrami kulturalnymi mogy by tylko miasta i dwory arystokratyczne. Zarówno miasta, jak arystokracja byy w tych sowiaskich krajach niemieckie albo woskie. Przez wieki miasta wcigay zawsze pewn liczb przybyszów ze wsi. Jeli wic w Czechach mody Czech znalaz si w miecie, to uczc si rzemiosa czy w ogóle zaczynajc pracowa, przyswaja sobie jzyk niemiecki jako jzyk swego otoczenia. Byo to dlatego moliwe, poniewa liczba ludnoci bya w miecie niejako ustabilizowana, a wic liczba przybyszów ze wsi bya stosunkowo niewielka. Ale te miasta pracoway nie tyle na rzecz wsi, co dworów, handloway nie tyle z chopami, co ze szlacht czy innymi miastami. W miar rozkadania si systemu feudalnego wymiana towarowa midzy wsi a miastem zaczynaa wzrasta, wie stawaa si klientem rzemiosa, a potem i handlu mieszczan.
Wtedy te nastpowa coraz gwatowniejszy rozwój miast, których rola ekonomiczna nie tylko jakociowo, ale ilociowo wzrastaa. Std zwikszaa si coraz bardziej liczba przybyszów ze wsi, których byo coraz trudniej asymilowa. Równoczenie za rzemielnik czy nawet drobny Tcupiec, który zna jzyk wsi otaczajcej miasto, zdobywa sobie w walce z konkurentem mówicym tylko po niemiecku coraz lepsz sytuacj. Doszo wic do tego, e przybysz ze wsi, zamiast przyjmowa jzyk niemiecki, narzuca niejako jzyk swej wsi — czeski w Czechach, soweski w Sowenii itp. — miejskiemu otoczeniu. W ten sposób nastpowa proces odwrotny, miasto przestawao niemczy przybyszów wiejskich, a oni zaczynali odniemcza miasta. Coraz silniejsze staway si grupy mieszkaców miast, nie uywajcych potocznie jzyka niemieckiego. W wyniku tego miasto zbliao si do wsi, a jako orodek ycia kulturalnego mogo zacz spenia rol ogniska odradzajcej si kultury w masie etnicznej, w której obrbie geograficznie si znajdowao. Oczywicie jest to pewnego rodzaju schemat, niemniej wyjaniajcy, jaki
178
zwizek istnia midzy tworzeniem si gospodarki kapitalistycznej a odrodzeniem narodowym, gdy wanie gospodarka kapitalistyczna sprzyjaa znacznemu rozwojowi wymiany towarowej midzy wsi a miastem.
Tak wic u podstawy czeskiego odrodzenia narodowego leao poszukiwanie przez mieszczastwo tradycji kulturalnych, które mogo tylko znale w wielkiej przeszoci historycznej Czech redniowiecznych. Pierwszym jednak warunkiem byo stworzenie literackiego jzyka. Jzyk "dawnych wieków sta si ju nieuyteczny, trzeba byo nowego, zrozumiaego dla wspóczesnych, a wictego, którym mówi lud czeski.
Lud z reguy-mówi rónymi dialektami, nie wyksztaconymi jeszcze do spenienia roli jzyka ludzi o wyszym poziomie intelektualnym. Jednake w szkoach czeskich uczono jzyka czeskiego, zatem take i wadze szkolne zrozumiay potrzeb skodyfikowania tego jzyka, nadania mu formy literackiej. Ju wic w okresie Józefa II powstaway instytucje tym si zajmujce. Utworzono katedr jzyka czeskiego, stworzono Towarzystwo Naukowe Czeskie, cz arystokracji czeskiej zawsze popieraa ten ruch, poniewa czua si Czechami, ale w znaczeniu przynalenoci terytorialnej. W opozycji do centralistycznej i dcej do jednolitoci biurokracji arystokracja podkrelaa swój partykularny patriotyzm. Dawa on podstaw do odgrywania roli spoeczno-kultu-ralnej, której józefinizm jej pozbawia. Trzeba jednak zauway, e ten patriotyzm regionalny tylko pozornie by identyczny z poczuciem narodowym inteligencji mieszczaskiej budzcej si do narodowego ycia, a zwizanej blisko z ludem.
Na razie jednak nie zdawano sobie sprawy z tej zasadniczej odmiennoci. Arystokraci czescy byli w naszym pojciu kosmopolitami. Ostatecznie pod wzgldem kulturalnym byli to ludzie Owiecenia, a wic w gruncie rzeczy kultura francuska bya im najblisza. Znali jzyk czeski jako jzyk swoich poddanych, umieli oczywicie pynnie po niemiecku, ale zapewne najchtniej uywali francuskiego jako wspólnego jzyka arystokracji europejskiej owego czasu. Politycznie czuli si wasalami cesarza austriackiego, ale zwizani z nim jako królem czeskim.
Cakiem inne nastawienie mieli tzw. budziciele czescy, to jest dziaacze, którzy odnawiali niejako narodowo czesk. Oni czuli si Czechami nie tylko w znaczeniu terytorialnym, ale wanie nowoczesnym, narodowym. Politycznie nie wysuwali adnych postulatów ani programu; godzili si z przynalenoci Czech do monarchii Habsburgów, ale dla nich najwaniejsza bya sprawa kultury czeskiej i o ni walczyli. Korzystali oczywicie z protekcji, jak im dawaa arystokracja, poniewa w ówczesnym pastwie adna spoeczna akcja pozapastwowa nie moga istnie bez poparcia arystokracji. Tak wic orodkiem ich dziaania stao si Muzeum Czeskie zaoone w 1818 r. przez grup kilku wielkich panów. Wród pierwszego pokolenia dziaaczy czeskich wymieni naley przede wszystkim Józefa Dobrovskiego, który ju w 1792 r. napisa histori jzyka czeskiego, ale co najwaniejsze uoy jego gramatyk. On by te zaoycielem pierwszego czasopisma wydawanego po czesku „asopis Musee". Druga osobisto, majca równie wielk zasug dla odrodzenia czeskiego, to Josef Jungmann, który pochodzi
179
z ludu, a wic nie uczy si jzyka czeskiego, jak inni dziaacze pochodzenia mieszczaskiego, ale mówi nim od dziecistwa. On to wanie w 1825 r. napisa Historie literatury eske (Histori czeskiej literatury), a co najwaniejsze uoy Slownik, który skodyfikowa jzyk literacki.
Nastpne pokolenie mogo ju uywa jzyka czeskiego do samodzielnej twórczoci. Pisarze pochodzenia sowackiego Jan Kollar i Pavel Josef Safafik posunli spraw odrodzenia o dalszy krok naprzód. Kollar przez napisanie bohaterskiego eposu Slavy Dcera (Córka Slawy), a Safafik przez dzieo etnograficzne Staroytnoci sowiaskie. Przejci oni byli duchem wspólnoci ogólnosowiaskiej, która przez wrogów odrodzenia i narodowoci czeskiej bya potem interpretowana jako panslawizm, chocia bynajmniej nie chcieli znale si pod carskim panowaniem ani „uton w morzu rosyjskim". Podkrelali pni tylko sw przynaleno do wielkiej rodziny narodów sowiaskich, przeciwstawiajc si potdze kulturalnej Niemiec. Najmodszym z tego pokolenia budzicieli czeskich by historyk Frantiek Palacky, który od 1826 r. zaczyna publikowa swoj histori Czech, pisan zreszt po niemiecku. Ale w tym czasie ruch czeski by ruchem wycznie literacko-kultu-ralnym i nie stawia adnych programów politycznych.
Podobnie i odrodzenie najmniejszego narodu sowiaskiego w Austrii, Soweców, zaczo si wanie pod koniec XVIII w. Okres, w którym ziemie zamieszkae przez Soweców znalazy si w prowincjach iliryj-skich pod zarzdem napoleoskim, mia olbrzymie znaczenie podobnie jak dla innych Sowian Poudniowych. Sowecy znajdowali si jednak pod dwoma wzgldami w trudniejszym pooeniu ni Czesi. Po pierwsze mieszkali oni w kilku krajach koronnych, a tylko w najmniejszym z nich, w Krainie, stanowili wikszo ludnoci. Natomiast Styria i Karyntia miay wikszo niemieck, chocia najwicej Soweców mieszkao wanie w tych dwu krajach. Ponadto tworzy musiano jzyk literacki, poniewa Sowecy uywali dialektów. Ostatecznie Jernej Bartolomej Kopitar, bibliotekarz, zajty w Bibliotece Nadwornej w Wiedniu, jako specjalista od sowiaskich ksiek zadecydowa, aby uzna dialekt kajkawski za podstaw jzyka, którego gramatyk on wanie uoy w 1808 r. i ogosi po niemiecku. W ten sposób doprowadzi do odrónienia jzyka soweskiego od serbo-chorwackiego.
Serbowie te w tym czasie musieli skodyfikowa swój jzyk literacki, poniewa uywany w liturgii jzyk starocerkiewny nie nadawa si ju do potocznego uywania i by w ogóle przez lud serbski niezrozumiay. Serbowie mówili tym samym jzykiem, którego uywali czciowo take Chorwaci, ale mieli poczucie odrbnoci w stosunku do swoich pobratymców, jako e zwizani byli z cerkwi prawosawn i uywali cyrylicy, a Chorwaci byli katolikami i posugiwali si alfabetem aciskim. Nowoczesny jzyk literacki Serbów stworzy, a raczej skodyfikowa, poeta i pisarz Vuk Karadi w oparciu o dialekt szto-kawski. Nieco póniej ten sam jzyk przyj dla Chorwatów dziaacz polityczny i pisarz Ljudevit Gaj. Stworzy on polityczn koncepcj tzw. iliryzmu, to znaczy zjednoczenia wszystkich Sowian Poudniowych,
180
a wic Bugarów, Serbów, Soweców i Chorwatów. Wydawa czasopisma w tym duchu i przyczyni si w niemaym stopniu do rozbu-l dzenia nowoczesnej wiadomoci narodowej wród Chorwatów.
WITE PRZYMIERZE
Pierwsza opozycja polityczna ze strony narodowoci znajdujcych si pod panowaniem Habsburgów ujawnia si na terenie woskim. Ma to zwizek z polityk zewntrzn Metternicha.
Podstaw dziaania Metternicha po kongresie wiedeskim byo wite Przymierze, a wicpraktycznie sojusz z Rosj i Prusami. Pierwszy kongres witego Przymierza odby si w 1818 r. w Akwizgranie, gdzie uregulowano spraw Francji. Mianowicie zwolniono j z okupacji wojsk sprzymierzonych i niejako przyjto do koncertu europejskiego. Wtedy
Piecz austriacka na akcie witego Przymierza
te doszo do osobistego zblienia midzy Metternichem a carem Aleksandrem I, którego minister austriacki — tytu kanclerza uzyska dopiero w 1821 r. — coraz bardziej nastraja w duchu reakcyjnym. Aleksander \bowiem posugiwa si hasami liberalnymi, aby zyska sobie sympatie na zachodzie Europy. Najbliszym terenem akcji austriackiej w zwalczaniu idei liberalnych byy Niemcy. Demonstracje modziey, potem zabicie w 1819 r. Kotzebuego — o czym wspomnielimy poprzednio — stay si pretekstem do rozptania nagonki na uniwersytety niemieckie. W Karlsbadzie postanowiono podda wszystkie uniwersytety niemieckie
181
pod cisy nadzór Zwizku Niemieckiego i zaczo si tzw. przeladowanie demagogów. W roku nastpnym zmuszono poszczególne pastwa niemieckie do odwoania nadanych ju konstytucji.
Równoczenie od poudnia dotary pierwsze wieci o rewolucyjnych akcjach najpierw w Hiszpanii, a potem we Woszech. W Królestwie Neapolu zmuszono króla do nadania liberalnej konstytucji, podobnie stao si i w Piemoncie. Kongres witego Przymierza w Opawie w 1820 r., potem w Lublanie w 1821 r. upowani Austri do interwencji na Pówyspie Apeniskim. Armie austriackie przywróciy absolutyzm zarówno w Królestwie Neapolu i Sycylii, jak i Piemoncie. Ale w ten sposób Austria staa si dla Wochów widomym wrogiem ich aspiracji zarówno politycznych, jak i narodowych. Tajna organizacja tzw. karbonariuszy (wglarzy) rozpocza dziaalno take i w królestwie lombardzko-weneckim. Spisek, do którego naleaa miejscowa arystokracja woska, zosta wykryty. Zapady wyroki mierci, co prawda cesarz uaskawi skazanych i zamieni kar na wieloletnie wizienie w synnym Spielbergu na Morawach. Miao to fatalne skutki dla panowania austriackiego we woskich prowincjach. Do tej pory w administracji lombardo-weneckiej uczestniczyli take i urzdnicy woscy, istniao co w rodzaju przedstawicielstwa stanowego. Wszystko to teraz si skoczyo. Wosi wycofywali si z udziau w administracji, biurokracja usuna wszelkie nawet formalnie tylko reprezentacyjne instytucje. Rozpoczy si rzdy biurokracji, która uwaaa ludno za element wrogi, a któr równoczenie coraz bardziej nienawidzio spoeczestwo woskie. Przeladowania austriackie byy wprawdzie do umiarkowane, ale by to pocztek represji i dlatego wywoay ogromne wraenie. Jeden z winiów Spielbergu Silvio Pellico po wyjciu z wizienia opisa swój pobyt w tej twierdzy pt. / miei prigioni (Moje wizienia). Bya to jedna z najbardziej poczytnych ksiek owych lat. Przyczynia si ona w niemaym stopniu do zdyskredytowania systemu Metternicha jako systemu tpej reakcji i policyjnej represji.
Tymczasem doszo do pierwszego rozlunienia stosunków midzy Austri a Rosj na tle sprawy wschodniej. Kiedy w 1821 r. rozpoczli Grecy walk o niepodlego, zyskali sobie sympati w caej liberalnej Europie. Metternich uwaa, e panowanie sutana nad Grekami jest legalne, bunt przeciw niemu ma charakter rewolucyjny, a wic powinien by uwaany za wrogi interesom innych monarchów. Oczywicie w istocie szo o rywalizacj midzy wpywami austriackimi a rosyjskimi czy ewentualnie brytyjskimi na Pówyspie Bakaskim. Kiedy nowy car, Mikoaj I, porozumia si z Angli, doszo do bitwy morskiej, w której floty brytyjska, francuska i rosyjska zniszczyy w 1827 r. w bitwie pod Navarino flot turecko-egipsk. W roku nastpnym Rosja rozpocza wojn z Turcj, zakoczon pokojem w Adrianopolu, który w rezultacie da Grekom niepodlego, a ksistwa naddunajskie podda pod protektorat rosyjski. To byo wyrane naruszenie interesów austriackich. Tak wic wite Przymierze przestao istnie, szczególnie e jeszcze od 1823 r. Wielka Brytania nie solidaryzowaa si z akcj pastw witego Przymierza, walczcych z ruchem liberalnym w Italii i Hiszpanii.
182
Do ponownego zwrotu w polityce midzynarodowej Europy doprowadziy ruchy rewolucyjne w 1830 r. Najpierw rewolucja usuna panowanie Burbonów we Francji, a utworzya królestwo Orleanów, którzy byli zwolennikami rzdów liberalnych. Nowy król Ludwik Filip ogosi si nie królem Francji, ale królem Francuzów, a wic niejako uznawa sprzeczn z legitymizmem zasad suwerennoci ludu. W miesic póniej powstanie w Belgii oderwao j od Holandii, wreszcie w listopadzie wybucho powstanie w Królestwie Polskim. Zaraz po wybuchu rewolucji lipcowej we Francji i rewolucji sierpniowej w Belgii Mikoaj I chcia zbrojnej interwencji na rzecz przywrócenia stanu poprzedniego w Belgii i Francji. Sdzi, e znajdzie w tej akcji sprzymierzeców w Prusach i Austrii. Ale nim zdoa przeama opory obu rzdów, wybucho powstanie polskie, które uczynio ju nieaktualn spraw interwencji na zachodzie. Austria zaja wobec powstania polskiego stanowisko niezdecydowane. Waniejszy dla niej by rozwój wypadków we Woszech, gdzie doszo do wybuchu rewolucji w Pastwie Kocielnym. Metternich uwaa, e musi interweniowa na rzecz wadzy papieskiej, natomiast kopotom Mikoaja w Polsce przypatrywa si z pewnego rodzaju satysfakcj, poniewa w ten sposób odgrywa si za wrogie wobec Austrii poczynania rosyjskie na Bakanach.
Po upadku powstania listopadowego i umierzeniu ruchów rewolucyjnych we Woszech stosunki z Rosj ulegy poprawie. W 1833 r. doszo do ukadu midzy Austri a Rosj w Munchengratz, do którego potem przystpiy i Prusy; gwarantowa on trzem dworom solidarno w walce z rewolucj, a w zamian akceptowa polityk Rosji w Turcji. Austria zyskiwaa poparcie rosyjskie na wypadek interwencji francuskiej w sprawy woskie. W ten sposób niejako odnowio si wite Przymierze, którego rzeczywisty walor mia si okaza w caej peni dopiero po pitnastu latach, to znaczy w chwili wybuchu rewolucji w 1848 r. Ale ju w 1835 r. ukad w Cieplicach (Tóplitz) zapewnia Austrii przyczenie Wolnego Miasta Krakowa. Stao si to jednak dopiero po wybuchu powstania w Galicji w 1846 r. Kraków zosta przyczony do Królestwa Galicji i Lodomerii jako Wielkie Ksistwo Krakowskie.
Trzeba jednak stwierdzi, e 1830 r. osabi pozycj Austrii na terenie polityki midzynarodowej. Dowodem tego by ukad w Munchengratz, w którym Austria godzia si na wzmocnion pozycj Rosji na Bakanach. Nie tylko ksistwa naddunajskie dostay si pod okupacj rosyjsk, ale sutan wobec niebezpieczestwa ze strony paszy Egiptu szuka oparcia u cara Mikoaja, co wytworzyo sytuacj nieomal protektoratu rosyjskiego nad Turcj.
Mocarstwa rozbiorowe gwarantoway sobie wzajemn pomoc przeciw ewentualnym próbom powstaczym w Polsce, ale byo to bardziej wane dla Rosji ni Austrii. Natomiast jasne byo, e sab stron Austrii s Wochy, gdzie tylko zbrojne interwencje mogy utrzyma faktyczny protektorat austriacki. Równoczenie osabiaa si take pozycja austriacka w Niemczech. Ujawnio si to wyranie w 1834 r., kiedy powsta Zwizek Celny, który wkrótce mia zczy w dziedzinie gospodarczej pod egid Prus prawie cae Niemcy pozaaustriackie.
183
Osabienie pozycji monarchii naddunajskiej wynikao z pogarszajcej si sytuacji gospodarczej; ograniczono budet wojskowy, redukowano liczebno armii. W cigu kilkudziesiciu lat potencja militarny Austrii na kontynencie przesun si z trzeciego miejsca — Rosja i Francja góroway nad Austri — na czwarte, to znaczy daa si wyprzedzi Prusom, moe nie tyle w liczbach bezwzgldnych, ale w stosunku do potrzeb zaangaowania militarnego. Prusy dopóki nie rozpoczynay konfliktu z Austri, dopóty tylko wobec Francji musiay utrzymywa ochron wojskow, Austria za miaa zawsze przynajmniej dwa fronty, to znaczy jeden we Woszech, a drugi na Bakanach. Na razie jednak tego nie dostrzegano. Dopiero kiedy w Niemczech rozpocz si szybki rozwój sieci kolei elaznych w latach trzydziestych, zrozumiano, jakie realne znaczenie ma Zwizek Celny. W Austrii za biurokracja hamowaa budow kolei elaznych, zdajc sobie spraw, e wprowadzaj one nowy ukad stosunków gospodarczych, a zatem i spoecznych. Pozycja Austrii w dziedzinie gospodarczej i politycznej coraz bardziej saba.
ZAPOWIEDZI ZBLIAJCEJ SI REWOLUCJI
Wanie po 1830 r. ruch spiskowy, który do tej pory ograniczony by do Woch, zaczyna szerzy si i w innych krajach austriackich. Opozycja wzmagaa si na Wgrzech, a w Galicji policja odkrywaa coraz to nowe organizacje spiskowe. Okres midzy 1833 a 1848 r. to ju zapowied tego, co miao wybuchn pomieniem otwartej rewolucji na obszarze caego pastwa w okresie Wiosny Ludów. Ludzie kierujcy polityk Austrii nie byli lepi na to zapowiadajce si niebezpieczestwo. Ale Metternich podtrzymywa Franciszka I w przekonaniu, e wszelkie zmiany uatwiaj tylko zblianie si katastrofy. Metternich zreszt ju po rewolucji przyznawa, e zdawa sobie spraw z rzeczywistej sytuacji, ale sdzi, e przewrót jest nieuchronny, naley go wic o ile monoci opóni. Porównywa siebie do lekarza, którego pacjent jest miertelnie chory. Zadaniem wic jego byo tylko przesuwanie jak najdalej zbliajcej si katastrofy. Trzeba powiedzie, e byy to nastroje ogarniajce ca prawie ówczesn arystokracj europejsk. Odczuwaa ona, e jej wiat si koczy, pami o rewolucji francuskiej tkwia niezmiernie gboko w umysach wszystkich tych ludzi. W Wiedniu wanie byy bardzo silne takie nastroje wród kosmopolitycznej, nie zwizanej z adn konkretn przynalenoci narodow arystokracji, której jedynym oparciem wydawaa si absolutna wadza monar-chiczna. Zygmunt Krasiski w czasie pobytu w Wiedniu odzwierciedli te nastroje w Nieboskiej komedii.
PANOWANIE FERDYNANDA I
Z obawy przed jakkolwiek zmian Metternich i cesarz przestrzegali najcilej zasad legitymizmu. To te byo powodem, dla którego
184
najstarszy syn Franciszka Ferdynand (1835- 1848) zosta nastpc tronu, chocia byo wiadomo, e jest upoledzonym umysowo epileptykiem. Oczywicie nie móg on sprawowa wadzy absolutnego monarchy, tak jak to wykonywa osobicie jego ojciec. Dlatego po mierci Franciszka utworzono tzw. Staatskonferenz (Komitet Pastwowy). Doszo
Ferdynand I
do tego po duszych sporach na dworze, gdzie walczy Metternich ze swoim rywalem hr. Kolowratem, który w ostatnich latach panowania Franciszka prowadzi sprawy gospodarcze. Przewodniczy temu komitetowi najmodszy brat Franciszka I, arcyksi Ludwik. Charakterystyczne, e dwaj starsi bracia cesarza, Karol i Jan, którzy byli wy-wybitniejszymi osobistociami i którzy nie pochwalali ultrareakcyjnego systemu Metternicha, nie weszli w skad tej niejako Rady Regencyjnej. Natomiast z arcyksit wchodzi do niej jeszcze modszy brat cesarza Ferdynanda, Franciszek Karol, jako nastpca tronu (poprzez niego wpyw na rzdy zyskaa jego energiczna ona Zofia, ksiniczka bawarska), oraz oczywicie Metternich i Kolowrat. W ten sposób system rzdzenia zosta osabiony, gdy poprzednio Metternich, Kolowrat, czy w mniej zasadniczych sprawach inni ministrowie, uzgadniali sprawy rzdowe jedynie z cesarzem. Teraz trzeba byo aprobaty czteroosobowego komitetu, w dodatku niejednomysinego.
185
A tymczasem wanie lata po mierci Franciszka to okres coraz silniejszych przemian zachodzcych w spoeczestwie i gospodarce, a równoczenie zmieniajcej si sytuacji midzynarodowej.
OPOZYCJA WGIERSKA
W tym czasie wystpio z ca ostroci zagadnienie narodowociowe ju nie tylko jako problem kulturalny, ale i polityczny. Ujawnio si to szczególnie w krajach wgierskich. Spór o jzyk rozpta Józef II rugujc acin, a wprowadzajc wbrew szlachcie wgierskiej jzyk niemiecki. Do tej pory caa szlachta, bez wzgldu na to, jakim mówia jzykiem potocznie, miaa poczucie przynalenoci do korony wgierskiej, której jzykiem urzdowym bya acina. Skoro j usuwano, szlachta madziarska domagaa si teraz wprowadzenia jzyka wgierskiego, co znowu musiao natrafi na opór szlachty chorwackiej. Tymczasem pod wpywem prdów Owiecenia wanie pod koniec XVIII w. nastpi na Wgrzech ywy ruch umysowy i literacki. Jest to pocztek nowoczesnej literatury wgierskiej. Tworzy si nowoczesny literacki jzyk madziarski, a z nim nowoczesne poczucie odrbnoci narodowej, co w przypadku szlachty wgierskiej zczone byo z przeciwstawianiem si centralistycznej polityce Wiednia, która - jak wyej wspominalimy - bya sprzeczna z interesami gospodarczymi kraju.
Równoczenie pod wpywem rewolucji francuskiej tworzya si koncepcja nowoczesnego narodu jako jednostki etniczno-terytorialnej. Istnia tylko jeden pastwowy obszar wgierski, a to w granicach historycznych, obejmujcych wszystkie ziemie w uku Karpat, oparte na poudniu o Saw, a tradycyjnie oddzielone od krajów rdzennie austriackich na zachodzie. W tych granicach jednak mieszkao wiele narodowoci nie-madziarskich, jak Sowacy i Rusini (tak nazywano wtedy Ukraiców) na pónocy, Chorwaci i Serbowie na poudniu, a Rumuni obok wysepek niemieckich na wschodzie. Idea jednolitego pastwa by naczelnym celem rodzcego si patriotyzmu madziarskiego. Mogo by ono jednolite tylko w tym wypadku, gdyby narodowoci niemadziarskie zrezygnoway z wszelkich aspiracji politycznych i poczuy si przynalene do jednego narodowego pastwa wgierskiego tak wanie, jak Alzatczycy mówicy po niemiecku czuli si Francuzami. Ideolodzy budzcego si narodowego ruchu madziarskiego przyjmowali ostatecznie odrbno polityczn Chorwacji; tradycyjnie traktowano j jako autonomiczn prowincj, gdzie w dodatku istniaa warstwa politycznie czynna, to znaczy szlachta. Natomiast przyznawanie odrbnoci politycznej narodom chopskim, a takimi byy wszystkie inne grupy etniczne korony wgierskiej, wydawao si Wgrom nonsensem. Tymczasem jednak ten sam proces, jaki dokonywa si w Czechach, z widocznym opónieniem rodzi si wród narodów chopskich korony wgierskiej. Wobec rozkadu systemu feudalnego na wsi wymiana handlowa midzy miastem a wsi prowadzia do rozbudzenia si wiadomoci narodowej take
186
wród chopskiej spoecznoci, zwaszcza po wojnach napoleoskich. Oiop rumuski czy sowacki jako onierz cesarski pozna wiele krajów europejskich, poprzez niego wieci o nowych stosunkach panujcych w Zachodniej Europie docieray do najbardziej zapadych nawet miejscowoci sowackich czy transylwaskich. Wszdzie zaczynaa si tworzy drobna i niezmiernie cienka warstwa inteligencji pochodzenia chopskiego, która si czua solidarna z tymi orodkami, z których wysza. Skoro po cofniciu przez Leopolda rozporzdze jzykowych Józefa II przywrócono w szkoach acin, ale wprowadzono zamiast niemieckiego jako dodatkowy jzyk madziarski - poza Chorwacj i Sawoni musiao to wywoa poczucie krzywdy ze strony wyksztaconych ludzi, mówicych potocznie jzykami sowiaskimi czy rumuskim na obszarze pastwa wgierskiego.
Sprawa ta staa si aktualna dopiero jednak po 1825 r., kiedy po kilkunastoletniej przerwie ponownie zwoano sejm wgierski. Fakt, e wanie na forum sejmowym mona byo na Wgrzech rozwaa istotne sprawy spoeczne i polityczne, wiadczy o zachowaniu w dalszym cigu przez kraje wgierskie daleko idcej odrbnoci od reszty monarchii. Istniejce w Austrii po 1815 r. sejmy stanowe byy instytucjami czysto dekoracyjnymi. Natomiast sejm wgierski mia prawo uchwalania podatków i rekruta, a wiczasadnicze prerogatywy przedstawicielstwa narodowego. System absolutystyczny Metternicha znajdowa swoj granic na terytorium wgierskim. Wprawdzie postulaty sejmu z 1825 r. nie zostay zatwierdzone przez rzd, ale byy one jawnie postawione i domagay si zasadniczych reform spoecznych. Z inicjatywy szlachty wgierskiej dano ponadto likwidacji systemu feudalnego i rozwinicia dziaalnoci gospodarczej, majcej stworzy nowoczesny przemys i podnie technik roln. Co waniejsze, utworzono wówczas Wgiersk Akademi Umiejtnoci, która staa si orodkiem rozwoju madziarskiej kultury narodowej. Jednym z koryfeuszy tego ruchu by hr. Istvan Szechenyi, pragncy wzorem liberalnej arystokracji europejskiej przebudowy spoeczestwa w duchu kapitalistycznym, aby w ten sposób uchroni si przed rewolucj chopsk, która w tych krajach rolniczych bya najwikszym niebezpieczestwem dla warstw uprzywilejowanych.
SPRAWA CHOPSKA
Sprawa chopska bya najistotniejszym problemem krajów Austrii. Przewaajca liczba ludnoci to byli jednak chopi. Poza cakiem zachodnimi krajami, jak Tyrol, gdzie paszczyzny w ogóle nie byo, czy rodkowymi, jak Austria Górna, Dolna, czciowo Morawy i Czechy, gdzie chopi przewanie siedzieli na czynszach, znaczna wikszo odrabiaa paszczyzn. Ten rodzaj renty feudalnej by ju nieopacalny, a odczuwany jako niesprawiedliwy i dokuczliwy. Dua cz redniej i wielkiej szlachty zdawaa sobie z tego w peni spraw. Ale bez pozwolenia wadz nie wolno byo przeprowadzi regulacji, nie wolno
787
byo chopów przenie na czynsze. Wszechpotna biurokracja jakkolwiek rozumiaa donioso kwestii agrarnej, ale nie chciaa dopuci, aby si cokolwiek istotnego stao poza jej kontrol. Zdawaa sobie spraw z tego, e ten, kto da chopom ziemie, bdzie mia pozycj spoeczno-polityczn niezmiernie wzmocnion. Wanie z tego powodu nie zezwolono szlachcie na przeprowadzenie tej wielkiej operacji spo-eczno-gospodarczej. Biurokracja zdawaa sobie take spraw z tego, e dopóki regulacja na wsi nie zostanie zaatwiona, dopóty w stosunku do szlachty posiada or potny. A skoro w tym rolniczym kraju opozycja, czy to polityczna, czy narodowa, jedynie w szlachcie moga znale oparcie, zatem wadze odwlekay przeprowadzenie tej koniecznej reformy, aby sobie or zachowa na chwil krytyczn.
Stosunki spoeczne w tych latach, kiedy wszystko wydawao si pogrone w zupenym marazmie, ulegay jednak nieznacznej, ale cigej ewolucji. Nawet w pooeniu chopów, tej najliczniejszej warstwy spoecznej, nastpowao wyrane pogorszenie, a w lad za tym wzrastajce niezadowolenie. Wie bya przeludniona, a ludzie zbdni nie znajdowali innych zaj, poniewa przemys rozwija si zbyt wolno. Skoro za wadze polityczne zazdronie strzegy kontroli nad stosunkami wiejskimi, chop w praktyce stawa si coraz bardziej poddanym pastwa, a jego stosunek do pana wsi w coraz wikszym stopniu ogranicza si do spraw gospodarczych. Na rzecz bowiem pana chop by zobowizany do skadania danin czy to w naturze czy robocinie. Pogbiao to tylko" i zaostrzao antagonizm chopsko-szlachecki, na co, jak wspomnielimy, biurokracja nie patrzya okiem niechtnym. Te wanie stosunki zbliay politycznie arystokracj do bogatego mieszczastwa na paszczynie hodowania ideologii liberalnej, chocia bynajmniej nie traktowanej identycznie przez te dwie grupy spoeczne. Zreszt przedzia prawny i towarzyski istnia w dalszym cigu midzy mieszczastwem a szlacht. Wprawdzie to, co nazywano „majtek i wyksztacenie" (Besitz und Bildung), zdobywao coraz wiksz wag spoeczn, ale sfery najwyszej buruazji byy oddzielone trudnymi do przebycia barierami od tego, co si nazywao „towarzystwem". Wanie wtedy zaczto w Austrii t wysz buruazj nazywa „drugim towarzystwem", do którego zaliczano zamonych kupców, przemysowców, bankierów, wolne zawody i artystów.
Na tle tych antagonizmów staje si zrozumiae, dlaczego rzd austriacki zaj tak niechtn postaw, kiedy w Galicji w latach czterdziestych przedstawiciele szlachty na sejmie stanowym wysuwali projekty uwaszczenia czy oczynszowania chopów. Odwlekano zaatwienie tych projektów, a doczekano si próby powstaczej ze strony szlachty; wtedy za mona byo przeciw tej buntujcej si szlachcie wysun chopów i ich rkoma stumi powstanie. Wiadomo jednak, e przed wybuchem powstania w najwyszych sferach biurokratycznych panowa lk, e spiskowcy potrafi za sob pocign chopów, a wówczas nastpiaby katastrofa, poniewa nie byoby chyba siy do utrzymania wadzy austriackiej nad Galicj. Zreszt donioso zagadnienia chopskiego dla sprawy narodowej uwiadamiaa si ju od czasu powstania
188
listopadowego nie tylko polskim dziaaczom emigracyjnym i emisariuszom spiskowym w Galicji. Rozumiaa to szlachta wgierska i ona te domagaa si rozwizania sprawy chopskiej, a miaa w wyraaniu swych opinii i postulatów znacznie wiksze moliwoci ni szlachta polska w Galicji.
Ju w 1831 r., kiedy na Wgrzech wybucho powstanie chopów wywoane ndz i doranymi zarzdzeniami przeciw rozszerzaniu si cholery, Metternich bynajmniej niezbyt szybko pozwoli na interwencj militarn. Pragn szlachcie wgierskiej pokaza, e ma przeciw niej or najbardziej grony, to znaczy spraw chopsk.
Zreszt w 1831 r. powstanie antyszlacheckie wybucho w prowincjach, gdzie przewaali chopi nie madziarscy, ale sowaccy i ruscy (ukraiscy). Ale w owej epoce nie byo to jeszcze spraw istotn. W 1846 r. nie chop ukraiski, a wanie polski buntowa si przeciw szlachcie i dawa realn pomoc biurokracji austriackiej. W kadym razie i rzd wiedeski, i biurokracja, i arystokracja oraz szlachta caego pastwa dobrze zdawali sobie spraw w latach poprzedzajcych wybuch rewolucji jak zapalny jest problem chopski, a z drugiej strony, jakie otwiera moliwoci wyzyskania go w dziedzinie politycznej.
Sprawa chopska, na pewno najwaniejsze zagadnienie spoeczno--polityczne tej epoki, nie bya jedyn, która nie doczekaa si rozwizania ani nawet podjcia przez rzdy austriackie w okresie tzw. systemu metternichowskiego. Wszystkie sprawy wane znajdoway si niejako w stanie zamroenia. Metternich rozumia konflikt chopsko-szlachecki i konflikt liberalnego mieszczastwa z absolutystycznym pastwem. Dlatego te — podobnie jak arystokracja wielu krajów mieszanych etnicznie — gotów by w pewnym zakresie popiera ruchy narodowe spoeczestw chopskich. Std ograniczone zreszt sprzeciwem Franciszka I poparcie dla ruchu iliryjskiego Ljudevita Gaja. Widzia w nich bowiem si przeciwstawiajc si liberalizmowi mieszczastwa zarówno niemieckiego (w Sowenii), jak i woskiego (w Dalmacji i na Pobrzeu). Natomiast kiedy w latach 1835— 1840 sejmy wgierskie wywalczyy ustaw o wprowadzeniu jzyka madziarskiego do administracji, nie zdoby si na konsekwentne popieranie przeciwstawiajcych si temu ruchów narodowych w Chorwacji, u Serbów i Rumunów czy Sowaków. To pozwolio Madziarom wygra tzw. wojn jzykow. Skutki tego pyrrusowego zwycistwa miay si jednak po wybuchu rewolucji okaza zgubne dla narodowej polityki wgierskiej, -a przez nastpców Metternicha zostay umiejtnie wyzyskane przeciw patriotom wgierskim.
Trzeba tu jeszcze doda, e jeli spraw chopsk mona byo skutecznie wygra przeciw szlachcie galicyjskiej, to nie dao si jej potem wygra przeciw Wgrom w tak wielkim zakresie, a ju cakiem nie potrafiono zmobilizowa chopów Lombardii i Wenecji przeciw woskiemu ruchowi narodowemu. Obok ruchu narodowego na Wgrzech by to najsilniejszy opozycyjny ruch polityczny w stosunku do Habsburgów. Jeli jednak w Galicji rzd austriacki móg niezachwianie liczy na solidarn pomoc rzdów rosyjskiego i pruskiego, to w sprawie woskiej trudniej ju byo znale sprzymierzeców w obcych pastwach. Co
189
prawda ukadem w Munchengratz Rosja zobowizaa si do solidarnej walki z wszelkimi ruchami rewolucyjnymi, nie kwapiaby si jednak do zwalczania a tak geograficznie odlegego rejonu rewolucyjnego. Blisze byy Wgry, ale tylko o tyle, o ile sprawa wgierska zczyaby si ze spraw polskiego niebezpieczestwa. Tak si te w 1849 r. stao. W kadym razie ruchy narodów sowiaskich, których niejeden dziaacz widzia w Rosji carskiej ewentualnego sprzymierzeca, nie znajdoway poparcia rzdu carskiego. Miay one charakter ruchów inteligencji chopskiego pochodzenia, a to wanie byo w oczach cara niebezpieczestwem najbardziej realnym. Tak wicposdzenia tych ruchów o panslawizm, jakie przeciw nim wysuwali na przykad Wgrzy, nie miay realnego uzasadnienia, poniewa w istocie sympatie dla Rosji musiay wród tych obiektywnie postpowych dziaaczy pozosta wycznie platoniczne, przynajmniej w tej epoce.
EWOLUCJA EKONOMICZNA
Polityka gospodarcza rzdu, podobnie jak w sprawach narodowociowych i spoecznych, równie bya chwiejna i staraa si wane decyzje odracza, bojc si wszelkich zmian. Nie uregulowano wic sprawy przywilejów cechowych, chocia w miastach i osiedlach fabrycznych zjawi si proletariat przemysowy, a wkrótce przyniesiona z Niemiec agitacja rewolucyjno-komunistyczna. Byy to jednak problemy przekraczajce moliwoci zrozumienia przez biurokracj, a nawet samego Metternicha. Nie popierano budowy kolei elaznych, chocia od tego zaleaa potga gospodarcza i militarna pastwa.
Franciszek I wyrazi si, e koleje elazne wprowadz tylko rewolucj do kraju. Niemniej ju w 1832 r. zbudowano pierwsz na kontynencie europejskim kolej elazn Budweis— Linz, poruszon jeszcze komi. Zainteresowa si kolejami Rotszyld i przy poparciu Metternicha zaczai budowa tzw. Kolej Pónocn z Wiednia do Bogumina w latach 1837 1847 w celu poczenia jej z kolejami pruskimi. Kolej ta miaa w dziedzinie gospodarczej poczy przemys dolnoaustriacki i Wiede z kopalniami wgla w Ostrawie i kopalniami soli w Wieliczce i Bochni. Wgiel kamienny stawa si coraz bardziej potrzebny, chocia na razie wci jeszcze drewno byo gównym ródem energii cieplnej. Nawet koleje elazne byy pdzone do 1850 r. drewnem, a nie wglem kamiennym. Niemniej fakt, e w Wiedniu ju w 1817 r. powstaa gazownia i miasto uzyskao gazowe owietlenie, wskazuje na to, i w pewnych dziedzinach drewno ju nie wystarczao. Materia potrzebny do budowania kolei elaznych sprowadzano zrazu z Anglii, ale na przykad szyny kolejowe zaczto wkrótce produkowa w Witkowicach na Morawach, a potem w Styrii i Karyntii, gdzie wprawdzie przemys elazny by wtedy w upadku, ale po 1834 r. odradza si do ywo. Nowoczesny proces hutniczy, pualing, stosowany w Anglii ju od 1784 r., w Austrii wprowadzono najpierw w Witkowicach w 1829 r..
190
a dopiero w kilka lat póniej w innych hutach na terenie caego pastwa austriackiego.
W 1842 r. zaprojektowano Kolej Poudniow, która miaa poczy Wiede z Triestem, ale dopiero w 1854 r. doprowadzono j do Semmeringu, bo musiano pokona wielkie trudnoci techniczne w terenie górskim. Zaczto te budowa wkrótce koleje w Lombardii i na Wgrzech. W 1848 r. byo w sumie 1767 km kolei elaznych eksploatowanych w cesarstwie austriackim. Dla porównania mona doda, e w Anglii byo w tym czasie 6400 km dróg elaznych, w Prusach 3900, we Francji 1930, a w Rosji zaledwie 438 (w tym Kolej Warszawsko-Wiedeska). Jednak najwaniejszymi drogami komunikacyjnymi pozostay drogi bite.' W tym okresie pastwo utrzymywao ich 13 ty. km, ale w zarzdzie gmin i prywatnym byo okoo 30 ty. km dobrze utrzymanych szos. Od 1834 r. uruchomiono komunikacj parow na Dunaju; dla poparcia handlu morskiego powsta w Triecie w 1832 r. Lloyd Austriacki. Pierwszy w Austrii telegraf elektryczny poczy w 1846 r. Wiede z Brnem. Mona w tym miejscu doda, e ju od 1817 r. prowadzono dla celów podatkowych kataster gruntowy, w zwizku z czym opracowano doskonae jak na owe czasy mapy w skali l : 2880. Ukoczono je w 1827 r.
Niemniej w porównaniu z burzliwym rozwojem, jaki w tym okresie przechodziy pozaustriackie kraje niemieckie, szczególnie Prusy, Austria uchodzia za pastwo zacofane. Wynikao to z ogólnej polityki ekonomicznej pastwa habsburskiego.
Polityka handlowa cesarstwa pozostaa taka sama, jak za czasów Franciszka I, to znaczy wysokich taryf celnych; wskutek tego coraz gwatowniej rozwija si przemyt, który sta si ródem powanych dochodów dla najrozmaitszych spekulantów. Natomiast prawie wszelkie moliwoci kredytowe byy wyczerpywane przez pastwo, które w ten sposób pokrywao swoje niedobory. Zatem kredyt nie przyczynia si do rozwoju dziaalnoci inwestycyjnej, a tylko uatwia konsumpcj. Zreszt w dziedzinie finansowej prowadzono od pocztku systemu metternichowskiego polityk deflacji. Zachowano jako tako wymienno banknotów, ale kurczono obieg i starano si zmniejsza budet, co si odbijao, jak wspomnielimy, w pierwszym rzdzie na liczebnoci armii i jej technicznym wyposaeniu.
ROZWÓJ PRZEMYSU
Pomimo tak niefortunnej polityki ekonomicznej powoli jednak rozwija si przemys. W cigu tych 33 lat midzy zakoczeniem wojen napoleoskich a wybuchem rewolucji nastpi znaczny wzrost produkcji przemysowej. Spowodowane to byo wprowadzeniem za wzorami zagranicznymi nowych metod produkcji, zakupywaniem maszyn angielskich, zwaszcza w przemyle tekstylnym, co miao szczególny wpyw na produkcj wyrobów bawenianych w Austrii Dolnej i Czechach,
191
a wenianych na Morawach i w Górnych Czechach. Pierwsz maszyn parow zainstalowano w Brnie w 1816 r., a 1841 r. byo ich ju 219, co jest oczywicie tylko wzrostem wzgldnym. W porównaniu z tym, co w tym czasie przechodzia Europa Zachodnia i rodkowa nawet, by to wzrost minimalny. Dopiero rozbudowa kolei elaznych umoliwia dalszy rozwój przemysu, zwaszcza cikiego. Liczby wydobycia wgla s tego dowodem; w 1820 r. wydobywano go okoo 2 min. cetnarów, w 1848 r. ju 10 min. Produkcja surówki elaznej w Czechach na przykad wzrosa w tym czasie z 300 do 900 ty. cetnarów. Wedle niepewnej statystyki w 1846 r. utrzymywao si z przemysu okoo 17% ludnoci, a z rolnictwa okoo 74%. Ale poszczególne kraje róniy si pod tym wzgldem bardzo istotnie, najbardziej uprzemysowiona bya Lombardo-Wenecja, potem Austria Dolna i kraje czeskie. Najbardziej zacofane w tym wzgldzie byy kraje wgierskie, gdzie w 1848 r. pracowao tylko 8 maszyn parowych.
Jeli trzeba stwierdzi, e rozwój przemysu szed wolniej ni w Niemczech pozaaustriackich i w krajach dalej na zachód pooonych, to pomimo wszystko stan gospodarczy ani oczywicie spoeczny nie pozostawa niezmienny. W wyniku tego wzrastaa liczba ludzi zamonych, zdobywajcych majtki w przemyle i handlu; mieszczastwo wic wzmagao si na sile, chocia rozbudowany system policyjny nie pozwala na ujawnianie si tego w dziedzinie politycznej.
KULTURA
W kulturze austriackiej odcitej kordonem cenzury i kontrol policji od prdów panujcych na Zachodzie panowa okres zwany stylem biedermajer. Jeli w okresie wojen napoleoskich i w latach bezporednio po nich nastpujcych "na terenie Austrii, a szczególnie Wiednia, rozwijali muzyk tacy mistrzowie, jak Beethoven czy Schubert, to potem koryfeuszami muzyki byli Joseph Lanner i Johann Strauss (starszy), twórca synnych walców wiedeskich. Podobnie i literatura nie wydaa adnego twórcy wikszego formatu poza Franzem Grillparzerem, chocia i jego nie mona porówna z tymi wielkimi poetami i mylicielami, którzy dziaali w Niemczech w poprzednim pokoleniu. Obok Grillparzera mona wymieni ju tylko raczej przecitnych twórców komedii jak Johann Nestroy czy Eduard Bauernfeld. Niemniej styl zwany biedermajerem mia niejako swoj stolic w Wiedniu, skd promieniowa na cae Niemcy. Stolica naddunajska bya bowiem w owym czasie uznawanym centrum zarówno politycznym, jak kulturalnym Niemiec. Ale te biedermajer to styl zamonego, lubujcego si w spokojnym yciu mieszczastwa, pozbawionego szerszych aspiracji politycznych, ale majcego dobry gust, zwaszcza jeli idzie o przedmioty codziennego uytku. Std najlepsze, co styl ten wyda, to wyroby sztuki stosowanej przede wszystkim w wyrobach przemysowych, a czciowo i w malarstwie, jak na przykad Moritz Schwind, artysta
192
peen wdziku, chocia maego lotu. Zrywy wspóczesnego romantyzmu byy temu stylowi obce, bo odzwierciedla on mieszczask trzewo i ch spokojnego uywania ycia, tak zgodnego z klimatem naddu-najskiej stolicy.
Architektura w tym okresie nie przyniosa w Austrii adnych wy-
Franz Grillparzer
bitniejszych dzie; mona te lata uwaa raczej za jej upadek. Wznoszono budowle surowe, cikie w stylu zwanym koszarowym.
Uniwersytet wiedeski poddany cisej kontroli rzdowej nie móg w dziedzinie prawa czy filozofii wybi si ponad przecitno, ale za to ju w tym czasie rozwina si tam medycyna, która miaa si sta jedn z czoowych w Europie. W kadym razie, aby niejako nie pozostawa w tyle za reszt Europy, a nawet Wgrami, z inicjatywy Metterni-cha utworzono w 1846 r. Akademi Umiejtnoci w Wiedniu, której wielka rola w nauce europejskiej miaa dopiero póniej si zaznaczy.
POCZTKI KLASY ROBOTNICZEJ
W miar rozwoju przemysu wzrastaa liczba proletariatu fabrycznego. Oczywicie trzeba rozróni rzemielników pracujcych na zamówienie
193
nakadcy, czyli tzw. chaupników, od robotników pracujcych w fabrykach, gdzie zatrudniano oprócz mczyzn chtnie kobiety i dzieci, pacc im godowe stawki. Zarobki robotników kwalifikowanych przy maszynach wynosiy wówczas przecitnie 80 krajcarów dziennie; tkacz jedwabniczy zarabia 40 do 50 krajcarów, tkacz lniany 20—50, robotnica 20—30, dzieci za 7—8 krajcarów dziennie. Natomiast chaupnik móg przy 12- do 16-godzinnej pracy dziennej zarobi najwyej 2—5 krajcarów.
Istniay jakie pocztki ochrony pracy, ale odnosiy si tylko do dzieci p"oniej 11 lat. Od dwunastego roku ycia traktowano je jak dorosych, wobec których nie obowizyway adne ograniczenia. W kadym razie praca dziecka nie moga wynosi wicej ni 12 i pó godziny na dob, w tym jednak pótorej godziny przerwy obiadowej. W zasadzie robotnicy, zarówno mczyni, jak i kobiety, pracowali przewanie 13—16 godzin dziennie w fabrykach, a 12 w kopalniach bez odpoczynku niedzielnego. Mieszkania robotnicze byy szczególnie ndzne w miastach, dokd coraz wiksze masy przychodziy ze wsi. Mieszkali w piwnicach czy na poddaszach, a czsto bywao tak, e wynajmowano óko, którego uytkownicy zmieniali si w poszczególnych porach doby. Niejednokrotnie robotnicy spali w fabrykach przy swoich maszynach, co bywao powodem zazdroci, poniewa mieszkania w miecie byy w dodatku bardzo drogie. Trzeba jednak zauway, e w tym okresie w caej Europie pooenie proletariatu byo podobne. Zreszt tworzca si klasa robotnicza w Austrii przechodzia te same etapy rozwoju, co na przykad o pokolenie wczeniej w Anglii. Zastosowanie maszyn stao .si dla masy chaupników i w ogóle rzemielników powodem ndzy i bezrobocia. Przemys austriacki cierpia z powodu konkurencji krajów wyej technicznie rozwinitych. Wysiki patriotów wgierskich, aby nie kupowa towarów, które nie byy produkowane na Wgrzech, co byo niejako odpowiedzi na ca wywozowe naoone na produkty wgierskie sprzedawane w Austrii, wywoay te moment kryzysu, wyraajcy si w bezrobociu. Zreszt jak powszechnie, tak i w Austrii kryzysy powtarzay si niejako periodycznie, przynoszc ze sob dodatkow ndz drobnych rzemielników i proletariatu. A wanie w tych latach przyrost ludnoci w zachodnich krajach monarchii, szczególnie w Czechach, wzmaga si i bezrobocie kryzysowe stawao si jeszcze silniejsz plag i pogbiao ndz. Na tym tle dochodzio do niszczenia maszyn, zjawisko sporadyczne, ale wystpujce z reguy na tym etapie rozwoju kapitalizmu. Lata czterdzieste byy jego widowni zarówno w Niemczech, jak na lsku, a równoczenie i w Czechach w latach 1842—1844. Wanie te wtedy rozpocz si spontaniczny ruch zakadania samopomocowych stowarzysze robotniczych na wzór istniejcych w górnictwie od wieków rednich. Wadze widziay w tym pocztki organizacji rewolucyjnej i w 1845 r. zakazay ich tworzenia.
Opieka nad ubogimi naleaa od wieków rednich do gminy. Józef II zreorganizowa t instytucj na nowo. W praktyce oznaczao to, e kogo potrzebujcego pomocy odsyano do gminy. Jeli idzie o robotników, to zazwyczaj pracowali oni w niemaej odlegoci od swego
194
miejsca urodzenia. Odsyanie robotnika do jego gminy mijao si z celem, bo przewanie tam nie dochodzi i szuka na wasn rk wyjcia z trudnego pooenia.
Pomimo wszystko podobnie jak w dziedzinie przemysu, tak we wszystkich innych gaziach gospodarki okres od zakoczenia wojen z Francj do wybuchu rewolucji 1848 r. jest okresem wolnego, ale wyranego rozwoju. Austria bierze udzia w ogólnoeuropejskim procesie. W jego wyniku nastpi te wyrany wzrost ludnoci. Monarchia habsburska liczya w chwili wybuchu rewolucji okoo 40 min. mieszkaców, z tego 18 w krajach austriacko-czeskich z Galicj i Bukowin, 16 min. w krajach wgierskich, a okoo 5 min. w Lombardo-Wenecji. Ludno miast wzrastaa oczywicie w tej epoce jeszcze znacznie szybciej. Tak wic Wiede doszed do okoo 400 ty., Mediolan 150 ty., Praga 100 ty., Buda okoo 40 ty., ale zwizany z ni Peszt do 80 ty. Lwów i Triest liczyy po okoo 50 ty. Ten wanie wzrost ludnoci miejskiej mia zaway w sposób istotny na przebiegu wypadków rewolucyjnych Wiosny Ludów.
IX. REWOLUCJA 1848/49 ROKU
PRZYCZYNY REWOLUCJI
Bezporednie przyczyny rewolucji 1848 r. byy do skomplikowane. Po 1845 r. stan marazmu we wszystkich dziedzinach ycia politycznego by dla poddanych cesarza austriackiego tak naturalny, e nie widzieli oni adnego wyjcia i waciwie niczego na wiksz skal nie przygotowywali, aby go zmieni. Tymczasem w 1846 r. zaznaczyy si skutki powszechnego kryzysu gospodarczego, który zreszt sroy si nie tylko w krajach austriackich, ale w ogóle w Europie rodkowej i Zachodniej. By to cykliczny kryzys wynikajcy z samej istoty ustroju kapitalistycznego. Brak zbytu dla towarów fabrycznych, w wyniku tego bezrobocie w dalszym cigu pogbiay kryzys, kurczc rynek wewntrzny. Dosza do tego klska nieurodzaju; szczególnie za fatalna okazaa si zaraza ziemniaczana pozbawiajca ywnoci proletariat miejski. W Austrii ponadto powtarzay si przez trzy lata powodzie, które niszczyy zasiewy. W wielu prowincjach monarchii panowa gód, a za nim pojawiy si epidemie.
Równoczenie w tym ogólnym napiciu dotychczas nie zaatwiane sprawy zaczynay si wyania z naglc koniecznoci. Wanie klska nieurodzaju i godu odnowia niejako cae zagadnienie chopskie. Ju od lat czterdziestych wiele sejmów stanowych domagao si uregulowania stosunków agrarnych na zasadach zniesienia paszczyzny zarówno spoecznie niebezpiecznej, jak ekonomicznie nieopacalnej.
Wypadki niezalene od wewntrznej sytuacji monarchii wpyny na ni bardzo istotnie. Pierwszym byo nieudane powstanie polskie w Galicji i dokonana przez chopów rze pod wodz osawionego Jakuba Szeli. Podobnie jak w caej Europie, tak jeszcze w wyszym stopniu w Austrii wpyna na nastroje zarówno dziaaczy szlacheckich, jak i mas chopskich. Szczególnie na Wgrzech, które zawsze byy zainteresowane sprawami polskimi, wiadomo o rzezi oraz powszechna opinia, e bya ona wywoana wiadomie przez biurokracj metterni-chowsk, spowodoway przekonanie, e nie mona biernie przypatrywa si temu, co si dzieje, a trzeba natychmiastowego dziaania.
Podobnie nawet w Czechach ogólna radykalizacja nastrojów doprowadzia do powstania rewolucyjno-demokratycznego nurtu w czeskim ruchu narodowym. Najwybitniejszy ówczesny dziennikarz czeski, Kare Havliek. zacz publikowa w najpoczytniejszym dzienniku czeskim „Praskie Noviny" niby listy z Irlandii o tamtejszym ruchu repeal, które
w rzeczywistoci odnosiy si do pooenia w Czechach. Powstaa w zwizku z tym tajna organizacja rewolucyjna, tzw. czeski repeal, ju o wyranie politycznym, i to radykalnym zabarwieniu. Trzeba za doda, e chocia miaa ona charakter narodowy czeski, to jednak wzbudzaa sympati take modziey niemieckiej, jako e wtedy jeszcze ruch narodowy czeski nie mia zabarwienia antyniemieckiego. Na razie wydawao si, e jest to patriotyzm „krajowy" odnoszcy si do Czech jako kraju, bez wzgldu na to, czy jego mieszkacy mówi po niemiecku czy po czesku.
Równoczenie odzyway si prawie we wszystkich prowincjach monarchii gosy sejmów stanowych, domagajcych si realizowania postulatów, które byy wysuwane od wielu lat, ale przez rzd zawsze odraczane. Sabor chorwacki domaga si poczenia Chorwacji, Sawonii, Rijeki i Dalmacji w jedn cao administracyjn. W Siedmiogrodzie Rumuni zaczli wysuwa swoje postulaty narodowe.
Najniebezpieczniejsza sytuacja wytworzya si we Woszech. Tam znowu niezaleny od polityki austriackiej fakt wywar ogromny wpyw na ca polityk pówyspu i wcign Austri. Oto w czerwcu 1846 r. wybrano papieem Piusa IX, który zrazu rozpocz w Pastwie Kocielnym rzdy liberalne, co wywoao niesychany entuzjazm w caych Woszech. Doszo do zaburze antyaustriackich w lipcu 1847 r. Metter-nich wysa do Ferrary wojska. Wywoao to sprzeciw dyplomatyczny Wielkiej Brytanii. Kiedy za w 1846 r. po stumieniu powstania polskiego mocarstwa podziaowe zdecydoway si na wcielenie Wolnego Miasta Krakowa do posiadoci austriackich, przyjto to w caej Europie jako naruszenie traktatów wiedeskich. Pozbawiao to Austri argumentu, na który si stale od 1815 r. powoywali jej przedstawiciele, a mianowicie, e broni postanowie traktatowych. Trzeba za doda, e wcielenie Krakowa wywoao dodatkowe oburzenie na Austri take i w Niemczech, gdzie wtedy Polacy cieszyli si popularnoci jako obrocy wolnoci. Metternich za reprezentowa znienawidzon ostoj absolutyzmu i podziau Niemiec. Wród arystokracji europejskiej ogromne wraenie zrobia broszura margrabiego A. Wielopolskiego, wydana w formie anonimowego listu otwartego do Metternicha, która pitnowaa go za wywoanie rzezi szlachty galicyjskiej.
Nastroje nienawici do panowania austriackiego opanoway nie tylko ludno wszystkich pastw woskich, których wadcy byli uwaani za marionetki w rkach Wiednia, ale, co najwaniejsze, take prowincje woskie Austrii, a to Lombardi i Wenecj. Lombardia bya bardziej opozycyjnie nastawiona do panowania austriackiego ni Wenecja, ale w 1847 r. nawet w Wenecji potworzyy si spiski, a dwaj wybitni dziaacze tamtejsi, Daniele Manin i Niccoló Tommaseo, zostali w jesieni 1847 r. aresztowani. W grudniu rozpoczy si rozruchy w Mediolanie. Pretekstem do nich by ogoszony przez patriotów bojkot loterii i monopolu tytoniowego. Uwaano, e to s dwa róda fiskalnego wyzysku ludnoci woskiej przez rzd austriacki. Kiedy wic oficerowie austriaccy prowokacyjnie spacerowali z cygarami po ulicach Mediolanu, modzie rzucaa si na nich i wyrywaa im z ust palce si
796
197
cygara. Tak wicpod koniec 1847 r. drenie rewolucyjne opanowao wszystkie nieomal prowincje monarchii. W Wiedniu oczekiwano, e haso do rewolucji przyjdzie z Woch. W styczniu 1848 r. wybucho powstanie w Palermo na Sycylii, a król Neapolu Ferdynand obieca nadanie konstytucji. Karol Albert, król Piemontu, szykowa si ju wyranie do wojny z Austri, a dowodzcy w Lombardo-Wenecji gen. Radetzky ogosi 22 lutego stan wojenny. Ale dopiero wie o rewolucji lutowej w Paryu, o ogoszeniu tam republiki, wie, która dotara do Wiednia 29 lutego, bya t przysowiow iskr rzucon na zgromadzone prochy. Najpierw wybucha panika giedowa, zaczto wycofywa wkady bankowe i wyzbywa si banknotów, przewidujc bankructwo pastwowe, czego zreszt oczekiwano ju od duszego czasu.
WYBUCH MARCOWY I CHARAKTER REWOLUCJI
Odpowiedzi Metternicha byo rozpoczcie akcji dyplomatycznej wobec Anglii, Rosji i Prus, która by miaa powstrzyma pomniejsze pastwa od popierania rewolucji oraz skoni rzdy woskie i niemieckie do solidarnego wystpienia., Akcja okazaa si cakowicie spóniona. Rewolucja sza od Zachodu na Wschód poprzez Niemcy. Ale jeszcze nim ta fala dosza do granic austriackich, ju od strony Wgier przyszy pierwsze gromy zbliajcej si burzy. 3 marca 1848 r. Ludwik Kossuth wygosi na sejmie w Preszburgu pomienne przemówienie, w którym domaga si rzdów konstytucyjnych dla Wgier. Równoczenie stwierdza, e bd one moliwe, jeli i inne kraje pastwa Habsburgów otrzymaj konstytucje. Adres wniesiony przez Kossutha zosta w atmosferze ogólnego podniecenia uchwalony przez Izb.
Tymczasem w Wiedniu nastrój stawa si coraz bardziej rewolucyjny, chocia rzd, arcyksita i Metternich nie zdawali sobie z tego sprawy. Minister policji Sedlnitzky zapewnia, e aden wybuch rewolucyjny nie grozi. Dwa orodki przygotowyway w istocie wybuch. Z jednej strony zapowiedziane byo zebranie stanów Austrii Dolnej na 13 marca, wobec czego przygotowywano postulaty, jakie tam bd postawione. Drugim centrum ruchu sta si uniwersytet. Studenci przygotowywali swoje znacznie bardziej radykalne dania. W niedziel 12 marca rozpowszechniono w niemieckim tumaczeniu mow Kossutha, która zrobia ogromne wraenie. Nastpnego dnia zebray si Stany dolnoaustriackie, którym studenci postanowili przekaza swoje petycje, aby je przedoono dworowi. Przed gmachem Stanów zebra si gsty tum, a na przedmieciach doszo do rozruchów; atakowano posterunki policyjne. oddziaów wojskowych zgrupowanych w pobliu Burgu i gmachu Stanów pady przypadkowe strzay. To dopiero wywoao zbrojny opór ludnoci, powstaway barykady. W obecnoci cesarza obradowaa Staatskonferenz, rozumiano, e odprawienie Metternicha i zapowied liberalnych ustpstw uspokoi wiedeczyków. Pod wieczór zdecydowano wreszcie udzieli dymisji Metternichowi, który nastpnego
198
dnia opuci Wiede i drog okrn uda si do Londynu. 14 marca udzielono te dymisji Sedlnitzkiemu. Manifest cesarski, zapowiadajcy konstytucj, przyjto jako niewystarczajcy, wobec tego dwór cofa si dalej. Najwaniejsze, e do 15 marca pozwolono na utworzenie Legii Akademickiej i Gwardii Narodowej, a wojsko opucio stolic. Trzeba jednak doda, e do Gwardii Narodowej przyjmowano tylko ludzi zamonych.
Okazao si, e dwór jako przedstawiciel obalonego systemu metter-nichowskiego nie jest jedynym, a moe nawet i najwaniejszym wrogiem rewolucyjnego mieszczastwa. Ju od 12 marca pony na przedmieciach podpalane przez robotników skady i hale fabryczne. Zamknito wic bramy miejskie, aby masy ndzy przedmiejskiej nie dotary do miasta i nie zaczy pldrowa bogatych sklepów. Zjawia si nowy ywio, o którym przed rewolucj nie mylano. Zjawiaa si jeszcze niewiadoma swojej roli dziejowej klasa robotnicza, ale ju zaznaczajca swoje istnienie. Bdzie to zjawisko powszechne w caej ówczesnej Europie Zachodniej i rodkowej. Dla Europy rodkowej, gdzie dopiero odbywaa si rewolucja buruazyjna, któr ju Anglia i Francja miay za sob, fakt ten mia przeomowe znaczenie. Mieszczastwo walczc z ustrojem absolutystyczriym, ustrojem koczcego si feudalizmu, znalazo si wobec dwu wrogów: z jednej strony nie zamane w peni siy feudalne, majce do swej dyspozycji cay nienaruszony jeszcze aparat wadzy, wojsko, policj, biurokracj, a z drugiej tworzcy si proletariat — wróg przyszoci. W takiej sytuacji mieszczastwo musiao szuka kompromisu z pozostaociami feudalizmu, ucielenionymi w monarchii. Tym si te tumaczy, dlaczego w rewolucyjnym 1848 r. nigdzie walka midzy buruazj a monarchi nie zostaa doprowadzona do koca. Sam przebieg rewolucji marcowej w Wiedniu o tym dowodnie wiadczy. Ani wojska cesarskie nie zostay pokonane, ani nie usunito przedstawicieli, dotychczasowych organów wadzy. Wszelkie petycje i manifesty nawet bardzo rewolucyjne zawsze podkrelay lojalno wobec cesarza. Usunicie Metternicha i ogoszenie zniesienia cenzury, uzbrojenie Gwardii Narodowej wydawao si zupenie wystarczajce. Chtnie wierzono te obietnicom dalszej pokojowej ju przebudowy pastwa w monarchi konstytucyjn i liberaln. Wobec widomego i jawnego niebezpieczestwa proletariackiego przewrotu spoecznego szukano opieki w istniejcej organizacji pastwowej, istniejcej armii cesarskiej i biurokracji. Ale podobnie mylano po stronie dworu i tego, co on spoecznie reprezentowa. Arystokracja, która miaa faktyczny wpyw na postaw dworu, nawet lepiej ni dziaacze mieszczascy zdawaa sobie spraw z tego, e decydujcym problemem spoecznym jest tylko sprawa chopska. Równie w tych samych dniach w Berlinie i na wszystkich innych dworach niemieckich uwiadomiono sobie, e wszystko zaley od wiernoci onierzy wobec ich przeoonych. onierz to by jednak chop w mundurze, a wic oderwanie chopów od rewolucji byo pierwszym i najwaniejszym zadaniem czynników dworskich. Z chwil uwolnienia chopów z poddastwa i obdzielenia ich ziemi zapewnia si bezpieczestwo z tej strony. Zyskuje si poparcie dla wadzy mo-
199
narchy najwikszej grupy ludzi — to znaczy chopstwa — przyzwyczajonej do odwiecznej lojalnoci monarchistycznej. Oczywicie tym samym nastpi musi zasadnicza zmiana ustrojowa, ale e dotychczasowy ustrój by nie do utrzymania, zdawali sobie z tego na pewno spraw ju wszyscy mylcy przedstawiciele dworu i interesów zwizanych z warstwami do tej pory uprzywilejowanymi. Tote pierwsz trosk tych ludzi byo rozwizanie sprawy chopskiej. W Galicji, gdzie sprawa ta bya najbardziej zaogniona, czynniki dworskie w osobie bardzo zdolnego i inteligentnego gubernatora F. Stadiona przeprowadziy regulacj ju w kwietniu drog wpólegalnego patentu cesarskiego. Szlachcie polskiej nie chciano da okazji do dobrowolnego wyrzeczenia si ciarów feudalnych, bo to mogoby zyska dla nich yczliwo chopów. Szlachta wgierska bya w lepszym pooeniu, bo moga przeprowadzi to na wasny rachunek, gdy posiadaa ju wadz wykonawcz w swym rku. Zreszt faktycznie w caym pastwie paszczyzna przestaa by wykonywana i nikt jej nie stara si egzekwowa. Prawnie sprawa zostaa uregulowana we wrzeniu, o czym bdzie mowa poniej. Jeszcze jednak przez wiele lat bdzie si cigna regulacja stosunków wociaskich w kadej prowincji nieco inaczej, zalenie od warunków panujcych przed 1848 r.
PRZEWRÓT NA WGRZECH I WE WOSZECH
Obok decydujcej nie tylko dla Austrii, ale i dla caych Niemiec rewolucji marcowej w Wiedniu, równoczenie dokona si istotny przewrót na Wgrzech i we Woszech, co jak si potem okazao, miao przesdzi losy cesarstwa austriackiego na pó wieku.
11 marca 1848 r., a wic tu przed wybuchem rewolucji w Wiedniu, rewolucjonici wgierscy opracowali w Peszcie petycj, która domagaa si odrbnego pastwa wgierskiego i zniesienia paszczyzny oraz swobód liberalnych i konstytucji. 15 marca bez pozwolenia cenzury ogoszono drukiem ten manifest i opanowano miasto bez przelewu krwi. Wiadomo o tym zrobia ogromne wraenie w Wiedniu, gdzie wanie zjawia si delegacja sejmu wgierskiego, obradujcego w Preszburgu. Na czele jej sta Kossuth, ju niezmiernie popularny take w austriackiej stolicy. Przyjto wic w Wiedniu delegacj t z ogromnym entuzjazmem, co zmusio dwór do akceptowania da wgierskich. 17 marca cesarz desygnowa hr. Ljosa Batthyanyego na premiera pierwszego niezalenego rzdu wgierskiego. 7 kwietnia rzd ten si ukonstytuowa, a 11 kwietnia cesarz jako król wgierski zatwierdzi uchwalone na sejmie wgierskim w marcu ustawy konstytucyjne. Tym samym oddzielay si Wgry jako osobne pastwo od Austrii, poczone z ni tylko uni personaln. Skoro jednak prerogatywy monarsze nie byy zbyt szczupe, oznaczao to, e oba te pastwa bd prowadziy wspóln polityk zewntrzn, chocia uzalenion od parlamentów obu czci monarchii. Naturalnie sfery dynastyczne nieatwo godziy si z tego rodzaju uszczuple-
200
niem wadzy monarszej ani rozbiciem jednoci pastwowej. Na razie jednak trzeba byo tolerowa istniejcy stan rzeczy, zanim z jednej strony nie upewniono si, e bdzie mona ostatecznie zaatwi spraw ustroju wewntrznego austriackiej czci, a z drugiej strony opanuje si trudne pooenie we Woszech. Zarówno wic sprawa wgierska, jak woska miay decydujcy wpyw na losy konstytucji austriackiej.
Feldmarszaek Johann Joseph Wenzel Radetzky
We Woszech Austria znalaza si w stanie wojny. 18 marca rewolucja opanowaa Mediolan. Wojska austriackie byy za sabe, aby przeciwstawi si wybuchajcym we wszystkich miastach powstaniom. 21 marca zaoga Wenecji kapitulowaa bez oddania strzau i ogoszono tam republik pod prezydencj Manina. 23 marca feldmarszaek Radetzky wycofa swoj armi okupujc Lombardo-Wenecj do czworoboku twierdz: Peschiera—Mantua—Legnano—Werona. Wojska jego skaday si z niemaego kontyngentu onierzy woskiej narodowoci; cztery pite z nich zdezerterowao, tak e ostatecznie pozostao mu tylko 50 ty. onierzy, ale doskonale wywiczonych i zdyscyplinowa-
201
nych, pod jego znakomitym dowództwem. Podobna sytuacja bya i we flocie austriackiej, której jedna trzecia przesza na wosk stron. Cze wierna Habsburgom skoncentrowaa si w Triecie. Zarówno we flocie, jak i armii ldowej gros onierzy stanowili Chorwaci i Serbowie z Dalmacji i Pogranicza. 23 marca król Piemontu Karol Albert wyda manifest wojenny i przekroczy granice Lombardii. Po stronie Karola Alberta stanli w owym momencie wszyscy wadcy woscy, z papieem na czele. Nawet habsburscy wadcy, jak Leopold Toskaski, stanli po stronie woskiej. Nowy rzd utworzony w Wiedniu, a pozostajcy pod wpywem zwyciskich liberaów nie mia zdecydowanej postawy wobec sprawy woskiej. Wród liberaów niemieckich bowiem przewaaa w ogóle opinia, e Wochom naley si zjednoczenie i niepodlego, podobnie jak Niemcom. 20 kwietnia premier Pillersdorf proponowa na radzie ministrów, aby uzna niepodlego Lombardii.
SPRAWY GALICYJSKIE
Mniej kopotu sprawiaa rzdowi wiedeskiemu sprawa polska. We Lwowie 18 marca 1848 r., w dniu dotarcia wieci o upadku Metternicha, doszo do masowej demonstracji; wysano do Stadiona deputacj z daniami zarówno politycznymi, to jest wprowadzenia liberalnych urzdze, zniesienia paszczyzny, jak i narodowymi, to znaczy oddania wadzy w Galicji Polakom, zaprowadzenia jzyka polskiego w szkolnictwie i administracji oraz utworzenia Gwardii Narodowej. Stadion zachowa si niezmiernie zrcznie. Wypuci na razie winiów politycznych, co zreszt we wszystkich miastach monarchii zostao w tych samych dniach dokonane, ale w innych sprawach odwoa si do decyzji cesarza i wezwa deputacj do udania si do Wiednia. Podobna sytuacja powstaa równie w Krakowie. Deputacja lwowska poczya si z depu-tacj krakowsk i razem uday si do Wiednia, gdzie do postulatów dotychczasowych dodano jeszcze danie, aby Ferdynand koronowa si na króla Galicji i podj zadanie odbudowania caej Polski. Oczywicie oznaczao to domaganie si wojny z Rosj, co zreszt równoczenie dziaacze w Poznaniu proponowali królowi pruskiemu. Obaj monarchowie zachowali si podobnie. Poczyniwszy dorane koncesje i zapewniwszy o swojej yczliwoci, odroczyli odpowied na sprawy zasadnicze.
W kwietniu zarówno w zaborze pruskim, jak i w Galicji zaczo si przeciwdziaanie wadz zaborczych. W Krakowie doszo do zbombardowania miasta, które musiao si podda. We Lwowie Stadion uy rodków politycznych. Przeciw polskiej Centralnej Radzie Narodowej ukonstytuowa Hoown Rad — Centraln Rad Rusk, zoon z lojalnych wobec monarchii konserwatywnych dziaaczy ukraiskich. Std to potem w tradycji polskiej uwaano, e Stadion stworzy narodowo ukraisk. W rzeczywistoci w chwili wybuchu rewolucji Ukraicy galicyjscy, podobnie jak inne narody sowiaskie, mieli ju grup wiadomych narodowo dziaaczy, zdoali skodyfikowa swój jzyk literacki. Jednake
202
narodowy ruch ukraiski w tym czasie nie by jeszcze politycznie skrystalizowany. Jedna cze, wówczas moe najsilniejsza, uwaaa jzyk i narodowo rusisk za regionalny odam wielkiego narodu rosyjskiego, maa cz uwaaa, e s oni odamem narodu polskiego — to ci, którzy mówili o sobie „genthe Rutheni natione Poloni" — a wreszcie trzecia grupa zdawaa sobie spraw z tego, e Ukraicy tworz odrbny naród o wasnym jzyku narodowym i wasnych tradycjach historycznych. Trzeba jednak doda, e poza klerem grekokatolickirn bya uwiadomiona bardzo nieliczna warstwa ukraiska. Kler za zaleny by od hierarchii, a ta bya w pierwszym rzdzie lojalna wobec dynastii, a prócz tego miaa sympati dla Rosji i dlatego raczej bya skonna Ukraiców uwaa za odam narodu rosyjskiego. W miar wzrostu liczby inteligencji wzmacniaa si grupa, uwaajca Ukraiców za odrbny naród, co faktycznie dokonao si dopiero w nastpnym pokoleniu. Doranie w kadym razie Stadion utworzy Hoown Rad, która bya narzdziem w jego rku. Spotkao si to z kontrposuniciem polskim — stworzono Ruskyj Sobór, reprezentujcy tych dziaaczy ukraiskich, którzy uwaali si za przynalenych do narodu polskiego i solidaryzowali si z politycznymi postulatami polskimi.
WALKA O KONSTYTUCJ
Sprawy galicyjskie byy dla caoci przebiegu rewolucji w Austrii marginesowe. Jeli idzie o kraje rdzenne, to jest austriackie i czeskie, przebieg by nieco inny, ale duo analogii mona zaobserwowa w polityce sfer dworskich wobec liberaów austriacko-niemieckich, wobec dziaaczy czeskich, podobnie jak i wobec caego zagadnienia wgierskiego.
W pierwszej poowie roku to, co si dziao w Wiedniu, miao najwikszy wpyw na losy caego pastwa. Otó w marcu osignito obalenie absolutyzmu przez zniesienie cenzury, utworzenie Gwardii Narodowej i Legii Akademickiej, w dziedzinie za pastwowej zniesiono dotychczasowe urzdy nadworne, a utworzono rad ministrów, zoon z ministrów resortowych, na której czele sta F. A. Kolowrat, potem Karl Ficuelmont, a wreszcie od pocztku maja Franz Pillersdorf. Byli to ludzie gotowi do przeprowadzania reform w duchu liberalnym, ale najdalsi od rewolucjonizmu. Dwór odnosi si do nich nieufnie, podobnie jak i dziaacze rewolucyjni. 25 kwietnia ogoszono konstytucj, która miaa obowizywa tylko tzw. kraje dziedziczne, a wic tym samym uznawaa odrbno Wgier, co byo logiczne, poniewa Wgrzy mieli ju wasne pastwo na podstawie konstytucji sankcjonowanej przez monarch. Konstytucja austriacka nie mówia nic o posiadociach woskich, poniewa forma ich przynalenoci do cesarstwa austriackiego jeszcze nie bya ustalona; rozstrzygniecie tej sprawy zalene byo od przebiegu dziaa wojennych.
Konstytucja kwietniowa nie bya demokratyczna; przewidywaa dwuizbowe ciao prawodawcze, ordynacj wyborcz poredni i cenzusow
203
oraz absolutne prawo weta dla monarchy. Chyba jednak najistotniejsza bya sprawa jej pochodzenia: powstaa ona z woli monarchy, bya, jak si mówio, oktrojowana. Wychodzia z zaoenia, e monarcha jest ródem wadzy, a nie naród, zatem monarcha móg j w kadej chwili zarówno zmieni, jak i odwoa. Dao to haso do wybuchu
Barykada w Wiedniu, 26 V 1848
drugiej, tzw. majowej rewolucji w Wiedniu. Pod naciskiem rewolucyjnej demonstracji rzd ustpi i ogosi wybory do sejmu, który mia uchwali konstytucj w oparciu o powszechne i równe prawo wyborcze. Byo to zwycistwo rewolucyjnej zasady suwerennoci narodu. Rzd wprawdzie ugi si, ale skoni cesarza do potajemnego wyjazdu do Innsbrucka, gdzie mia si znale wród wiernych dynastii Tyrolczyków. Zastpowa cesarza w stolicy mia arcyksi Jan, najbardziej popularna wród mieszczastwa posta rodziny cesarskiej. Tymczasem zorganizowano w Wiedniu Wydzia Bezpieczestwa, na którego czele stan
204
dr Adolf Fischhof. Przez jaki czas on faktycznie rzdzi stolic Austrii. Wkrótce doszo jednake do rozruchów robotniczych, co skonio bogat buruazj wiedesk do szukania porozumienia z dynasti.
Jeszcze w maju 1848 r., kiedy wielkie bezrobocie w Wiedniu zdawao si niebezpieczne dla porzdku publicznego, rzd zorganize-
Sejm austriacki 1848 r.
wa roboty publiczne, w praktyce najprostsze roboty ziemne, aby da zatrudnienie i zarobek okoo 20 ty. robotnikom. Równoczenie utworzono komitet dla spraw robotniczych, który mia si zaj losem klasy robotniczej. Wyda on zarzdzenia podwyszajce pace robotników fabrycznych i skracajce ich dzie pracy do 10 godzin. Kiedy jednak w sierpniu z powodu trudnoci finansowych ograniczono pace przy tych robotach publicznych, wybuchy zaburzenia, które zostay przez Gwardi Miejsk krwawo stumione, przy czym pado 22 zabitych, a kilkuset robotników zostao rannych. 8 lipca upad rzd Pillersdorfa, a na czele gabinetu stan dawny wspópracownik Metternicha baron J. F. von Wessenberg jako minister spraw zagranicznych, a .baron A. Doblhoff — wywodzcy si z tych samych krgów — zosta ministrem spraw wewntrznych. Wane natomiast byo wstpienie do rzdu jako ministra sprawiedliwoci adwokata dr. A. Bacha, który w marcu bra udzia w walkach barykadowych, a teraz przesun si zdecydowanie na prawo. Jest to znak czasu. Rzd ten zwoa sejm konstytucyjny (Reichstag — jedyny, który istnia w austriackiej historii, zreszt jednoizbowy). Jego otwarcia dokona 22 lipca arcyksi Jan. Od razu powstaa sprawa jzyka obrad, kiedy wniosek Fischhofa, aby by nim niemiecki, wikszo sowiaska odrzucia. Niemniej bez zwoki zabrano si do rozpatrzenia sprawy najbardziej zasadniczej.
205
26 lipca pose z Moraw Hans Kudlich postawi krótko sformuowany wniosek o zniesieniu paszczyzny i poddastwa. Rozpocza si gorca debata nad spraw odszkodowania dla dotychczasowych uytkowników tych feudalnych wiadcze. Ostatecznie uchwalono go z uznaniem zasady odszkodowania dla panów w dniu 7 wrzenia. Wkrótce cesarz da sankcj tej uchwale i w ten sposób ustawa ta koczya w Austrii system feudalny na wsi. Jak si miao okaza, bya to jedyna ustawa, któr ten sejm móg uchwali. Równoczenie wraca dwór do Wiednia, a pozycja monarchii znacznie si wzmocnia, kiedy Radetzky odniós 25 lipca pod Custozz zwycistwo nad wojskami woskimi, na skutek czego Mediolan dosta si ponownie pod wadz austriack, a król Piemontu musia 6 sierpnia zawrze zawieszenie broni. Sejm wprawdzie nie chcia uchwali adresu dzikczynnego dla armii walczcej we Woszech, ale nastroje kontrrewolucyjne zaczy wzmacnia si w bogatym mieszczastwie, co objawiao si w podkrelaniu austriacko-dynastyczne-go patriotyzmu. Grillparzer napisa wiersz pochwalny dla Radetzkiego, w którym mieciy si sowa „w Twoim obozie jest Austria", a Johann Strauss (starszy) skomponowa synny marsz Radetzkiego, który zosta po raz pierwszy odegrany 6 sierpnia. Ale ju od lipca grano w wiedeskich teatrzykach reakcyjn komedi Nestroya pt. Wolno w Grajdoku (Freiheit im Krdhwinkel), wykpiwajc rewolucj i jej hasa.
Wkrótce, bo 6 padziernika, wybucha w Wiedniu trzecia rewolucja, która przerwaa obrady sejmowe. Bya ona zwizana z wypadkami na Wgrzech i w Niemczech.
SPRAWA CZESKA
Jeszcze jednak w czerwcu doszo do zbrojnego zwycistwa reakcji w Czechach. Ruch rewolucyjny zacz si w Czechach ju 11 marca, kiedy wybrano komitet i uchwalono postulaty, zmierzajce do utworzenia odrbnej jednostki pastwowej, tzn. stworzenia wspólnego sejmu dla Czech, Moraw i lska, oraz zasadniczej reformy w duchu liberalnym ze zniesieniem poddastwa wcznie. Deputacja przyjechaa do Wiednia ju po zwycistwie rewolucji 15 marca, a dwór da zrazu wymijajc odpowied; 8 kwietnia jednak cesarz wyda tzw. list gabinetowy, który zapowiada utworzenie jednolitej wadzy dla krajów Korony w. Wacawa. Na razie nie zorientowano si w istnieniu zagadnienia narodowociowego w tym sensie, e w krajach tych yj dwie (o Polakach nie pamitano) narodowoci, jakkolwiek zgadzano si, e w administracji i w szkoach ma by uywany jzyk ludnoci. Ju jednak 11 kwietnia istnienie odrbnej narodowoci w Czechach zamanifestowa list Palackie-go do zgromadzenia we Frankfurcie. Palacky bowiem otrzyma zaproszenie na przybycie do tzw. przedparlamentu we Frankfurcie nad Menem, gdzie przygotowywano zebranie si ogólnoniemieckiego parlamentu, który mia opracowa konstytucj dla caych zjednoczonych Niemiec. W przekonaniu wszystkich dziaaczy niemieckich owej epoki
206
Czechy byy czci Niemiec w znaczeniu historycznym, zreszt terytorium ich naleao do Zwizku Niemieckiego stworzonego w 1815 r. Palacky odmówi udziau w parlamencie frankfurckim uzasadniajc to tym, e Czechy nie s krajem niemieckim. Trzeba tu jeszcze doda, e na oznaczenie pojcia Czechy istnia tylko termin geograficzny „Bóhmen", a ich mieszkaniec nazywa si „Bóhme", co jednak nie oznaczao przynalenoci narodowej, a wycznie terytorialn. Dlatego te Palacky wyrazi si, e jest Czechem (ein Bóhme), mówicym po sowiasku. Dopiero potem powstao w jzyku niemieckim, a za nim w innych jzykach sowo „Tscheche" w odrónieniu od „Bóhme".
Wystpienie Palackiego wywoao od razu reakcj po stronie niemieckiej. Niemcy czescy zaczli domaga si z kolei dla siebie uprzywilejowanego stanowiska w krajach czeskich, uwaajc je za cz ich niemieckiej ojczyzny. Zreszt w licie swym Palacky przeciwstawi si w ogóle idei zjednoczenia caych Niemiec, bo to oznaczao koniec istnienia Austrii. Austria za, wedle przywódcy czeskiego, miaa si sta ojczyzn wszystkich mieszkajcych w niej ludów, a skoro Sowianie przewaali, zatem miaa si sta pastwem sowiaskim. Koncepcja ta nazwana zostaa austroslawizmem. Propagowa j mia zjazd zwoany do Pragi, na który chciano zrazu zaprosi tylko przedstawicieli Sowian austriackich, ale na skutek akcji polskiej zaproszono przedstawicieli wszystkich narodów sowiaskich. Zjawili si wic na nim take i przedstawiciele Polaków z Poznaskiego oraz przedstawiciel Rosjan, rewolucjonista M. Bakunin. Zjazd ten pomylany by jako przeciwstawienie si parlamentowi frankfurckiemu. Dziaacze czescy widzieli teraz w Austrii ochron dla nich i innych Sowian zarówno przed niebezpieczestwem niemieckim, jak i niewol carskiej Rosji. W czasie obrad zjazdu doszo do rewolucyjnych rozruchów w Pradze, które wyzyska komenderujcy genera, gowa najbardziej reakcyjnej kliki austriackiej, ks. Alfred Windischgratz, do rozpdzenia zjazdu i zbombardowania Pragi.
Taki przebieg wydarze nie zmieni jednak nastawienia polityków czeskich. Uwaali bowiem, e skoro wrogami Sowian byli liberaowie niemieccy, obradujcy we Frankfurcie, oraz rzdzcy w Peszcie liberaowie madziarscy, którzy uciskali Sowian korony wgierskiej, tym samym dwór habsburski w istocie swojej wrogi liberaom obu narodów stawa si ich sprzymierzecem. Podobne stanowisko zajmowali inni Sowianie, co szczególnie na terenie wgierskim miao uatwi gr reakcyjnym czynnikom dworskim, czekajcym na moment, w którym bdzie mona poskromi rewolucj i odebra jej te koncesje, które w pierwszym momencie wydaway si konieczne.
SYTUACJA NA WGRZECH
Rzd wgierski nie chcia uzna odrbnoci niemadziarskich narodów w swym pastwie. Jedynie tylko Chorwacji, tradycyjnie odrbnej w ramach królestwa, godzono si przyzna pewn autonomi, ale ani
207
jeszcze byy zwizki terytorialne w tradycyjnych granicach krajów koronnych. Arystokracji szczególnie zaleao na utrzymaniu historycznych jednostek terytorialnych, bo wanie tam miaa niezaprzeczony autorytet spoeczny. Z drugiej strony Czesi pragnli zachowa jedno krajów Korony w. Wacawa, poniewa to dawao im przewag na terytoriach mieszanych narodowociowo. Podobnie Polacy nie chcieli dopuci do podziau Galicji, pozycja bowiem polska w Galicji Wschodniej byaby naraona ze strony Ukraiców, którzy tam stanowili wikszo, natomiast w caej Galicji mieli wikszo Polacy. Wobec tego ten zasadniczy dla przebudowy Austrii problem rozwizano w sposób kompromisowy, który dawa perspektywy, e pastwo nie stanie si teatrem zacitej walki narodowociowej. Postanowiono wic zachowa autonomi krajów koronnych, ale podzieli je na okrgi jednolite lub prawie jednolite pod wzgldem narodowociowym. Zreszt byo to nieatwe, poniewa przewanie granica zasiedlania poszczególnych narodowoci w Austrii bya bardzo skomplikowana. W Galicji Wschodniej na przykad, gdzie wikszo stanowili Ukraicy, istniay spore wyspy zamieszkae przez ludno polsk. Najwaniejsze jednak, e koncepcja ta zostaa przyjta przez wszystkie zainteresowane strony. Zapowiadao to harmonijne wspóycie wszystkich narodowoci w Austrii. Poza tym konstytucyjny projekt uzgodniony przez sejm nadawa Austrii charakter pastwa liberalnego, rzdzonego parlamentarnie, a cesarz miaby tylko weto odraczajce w stosunku do ustaw uchwalonych przez parlament ogólno-austriacki.
ZAMACH STANU Z MARCA 1849 ROKU I POKONANIE WOCH ORAZ WGIER
Rzd nie chcia jednak tego rodzaju konstytucji. Przygotowa wasny projekt, idcy znacznie dalej w kierunku centralistycznym, wzmacniajcy wadz wykonawcz w ogóle, a rol monarchy szczególnie. Wobec tego dokonano pewnego rodzaju zamachu stanu. Sejm zosta rozwizany 7 marca 1848 r., a równoczenie ogoszono nadan przez cesarza konstytucj, datowan 4 marca. Znowu spraw zasadnicz byo to, e konstytucja bya oktrojowana, a wic jej ródem by monarcha, a nie przedstawicielstwo narodowe. Zreszt przewidziany w konstytucji parlament nigdy nie zosta zwoany, a konstytucja nie wesza w ycie, bo najpierw w zwizku z toczcymi si wojnami ogoszono stan wyjtkowy, a potem tzw. patentem sylwestrowym 31 XII 1851 r. zostaa ona anulowana i wrócono formalnie ju do rzdów absolutnych, które miay trwa przez dziesi lat, to jest do 1859 r.
W tym te czasie rozwizano najwaniejsze zagadnienia pastwowe. Najpierw ostatecznie pokonano Piemont, bo kiedy w marcu 1849 r. Karol Albert pod wraeniem sukcesów wgierskich zerwa zawieszenie broni, zosta przez wojska Radetzkiego w cigu niezmiernie krótkiego czasu pokonany pod Novar (23 marca) i zmuszony do zawarcia pokoju.
212
Czechy byy czci Niemiec w znaczeniu historycznym, zreszt terytorium ich naleao do Zwizku Niemieckiego stworzonego w 1815 r. Palacky odmówi udziau w parlamencie frankfurckim uzasadniajc to tym, e Czechy nie s krajem niemieckim. Trzeba tu jeszcze doda, e na oznaczenie pojcia Czechy istnia tylko termin geograficzny „Bohmen", a ich mieszkaniec nazywa si „Bohme", co jednak nie oznaczao przynalenoci narodowej, a wycznie terytorialn. Dlatego te Palacky wyrazi si, e jest Czechem (ein Bóhme), mówicym po sowiasku. Dopiero potem powstao w jzyku niemieckim, a za nim w innych jzykach sowo „Tscheche" w odrónieniu od „Bóhme".
Wystpienie Palackiego wywoao od razu reakcj po stronie niemieckiej. Niemcy czescy zaczli domaga si z kolei dla siebie uprzywilejowanego stanowiska w krajach czeskich, uwaajc je za cz ich niemieckiej ojczyzny. Zreszt w licie swym Palacky przeciwstawi si w ogóle idei zjednoczenia caych Niemiec, bo to oznaczao koniec istnienia Austrii. Austria za, wedle przywódcy czeskiego, miaa si sta ojczyzn wszystkich mieszkajcych w niej ludów, a skoro Sowianie przewaali, zatem miaa si sta pastwem sowiaskim. Koncepcja ta nazwana zostaa austroslawizmem. Propagowa j mia zjazd zwoany do Pragi, na który chciano zrazu zaprosi tylko przedstawicieli Sowian austriackich, ale na skutek akcji polskiej zaproszono przedstawicieli wszystkich narodów sowiaskich. Zjawili si wic na nim take i przedstawiciele Polaków z Poznaskiego oraz przedstawiciel Rosjan, rewolucjonista M. Bakunin. Zjazd ten pomylany by jako przeciwstawienie si parlamentowi frankfurckiemu. Dziaacze czescy widzieli teraz w Austrii ochron dla nich i innych Sowian zarówno przed niebezpieczestwem niemieckim, jak i niewol carskiej Rosji. W czasie obrad zjazdu doszo do rewolucyjnych rozruchów w Pradze, które wyzyska komenderujcy genera, gowa najbardziej reakcyjnej kliki austriackiej, ks. Alfred Windischgratz, do rozpdzenia zjazdu i zbombardowania Pragi.
Taki przebieg wydarze nie zmieni jednak nastawienia polityków czeskich. Uwaali bowiem, e skoro wrogami Sowian byli liberaowie niemieccy, obradujcy we Frankfurcie, oraz rzdzcy w Peszcie liberaowie madziarscy, którzy uciskali Sowian korony wgierskiej, tym samym dwór habsburski w istocie swojej wrogi liberaom obu narodów stawa si ich sprzymierzecem. Podobne stanowisko zajmowali inni Sowianie, co szczególnie na terenie wgierskim miao uatwi gr reakcyjnym czynnikom dworskim, czekajcym na moment, w którym bdzie mona poskromi rewolucj i odebra jej te koncesje, które w pierwszym momencie wydaway si konieczne.
SYTUACJA NA WGRZECH
Rzd wgierski nie chcia uzna odrbnoci niemadziarskich narodów w swym pastwie. Jedynie tylko Chorwacji, tradycyjnie odrbnej w ramach królestwa, godzono si przyzna pewn autonomi, ale ani
207
Nastpnie król abdyk
W par miesicy pón
wic wracao pozornie Cisza bya wojna ciem. Po chwilowej ofe austriackie poniosy dot obradujcy w Debreczy i pen niepodlego Bema wypary Austriak ruszya ofensywa wgiers wania z carem Mikoaje cesarzowi austriackiemu Mikoaja I skonia do t i perspektywa, e w razie wej ponownie zwyci polsk. Odbudowanie bo rewolucjonistów za waru reakcyjn interwencj ca: w Warszawie z carem i rosyjskiej dowodzonej przi strzygno losy powstania, rosyjska, od zachodu zwyc Wojska wgierskie zmuszo Temesvarem w poudniow przekroczya granic tureckl lowaa pod Yilagos 13 sierp dowodzona przez gen. G. Kl nali teraz krwawej zemsty, osawiony terrorem stosowa synniejsza bya egzekucja l dziernika. Stracono te piei premiera niezalenego rzdu w czasie powstania robi ci z dynasti.
Na Wgrzech wprowadze podziay terytorialne. Oddzielo' rzono prowincj serbsk Woj granicz Wojskowe. Reszta zi okrgów, gdzie wadz sprawo dowi wojskowemu. Jzykiem Nasano ca rzesz urzdnikó których zwano od ówczesnego Bacha". Równoczenie zniesion nakadajc ogromne podatki, k W ten sposób zaogniono probl si on na blisko dwadziecia la monarchii habsburskiej.
Sprawa niemiecka doczekaa
Serbom mieszkajcym na Wgrzech poudniowych, ani Sowakom, ani te Rumunom takiej autonomii nie przyznawano. Chciano zrealizowa ide jednonarodowego pastwa, w którym istniaby tylko jeden naród polityczny, to znaczy Madziarowie. Czynniki dworskie orientoway si w tych sprawach dobrze, poniewa spór o jzyk nauczy jeszcze wspópracowników Metternicha, jakie siy na Wgrzech dadz si ewentualnie uy przeciw niepodlegociowym aspiracjom wgierskim. W dodatku rozwizanie sprawy chopskiej przez nowy rzd wgierski nie byo dostatecznie radykalne; ale co najwaniejsze, ustawy wydane na ostatnim sejmie stanowym w marcu 1848 r. w Preszburgu inaczej realizowano 'na ziemiach etnicznie madziarskich, a mniej radykalnie z wikszym uwzgldnieniem interesów szlachty wgierskiej na ziemiach niemadziar-skich. Wywoao to od razu rozruchy chopskie, które wprawdzie miay naprawd charakter spoeczny, ale które politycy wgierscy uwaali za ruchy antywgierskie, podsycane przez agitacj panslawistyczn.
Obok Chorwacji najsilniejszym orodkiem antywgierskim stay si ziemie zamieszkae przez Serbów. W Karowcach zebraa si w maju tzw. Skupsztyna Narodowa, która ogosia niezalen, chocia w ramach korony wgierskiej, Wojwodin, na której czele postawiono wojewod i Komitet Narodowy — Odbor. Wojewod zosta patriarcha Josif Ra-jaci, który uwaa si za szefa niezalenego rzdu. Jeszcze w marcu w Zagrzebiu Sabor chorwacki ogosi program penej niezalenoci trójjedynego królestwa Dalmacji, Chorwacji. Sawonii, a banem wybrano Josipa Jelaicia; obejmowa on to stanowisko na podstawie tajnego porozumienia z czynnikami dworskimi, które w nim widziay bardzo sprawne narzdzie do walki z rewolucj. Zreszt spraw niezmiernie istotn byo opanowanie Pogranicza, bdcego przecie rezerwuarem najlepszych puków wiernych dynastii. W maju wicdoszo do zblienia midzy tworzc si serbsk Wojwodin a Chorwacj w duchu wyranie antywgierskim. Na razie jednak dynastia nie moga wystpowa jawnie. By to przecie moment, w którym cesarz musia ucieka z Wiednia, a Radetzky jeszcze nie pokona Wochów, Tym si tumaczy, e w pewnym momencie cesarz da dymisj Jelaiciowi, chocia byy to tylko pozory, poniewa i dwór, i Jelai doskonale orientowali si, e to gra, której celem jest cofnicie koncesji danych Wgrom i wykorzystanie przeciw nim narodowoci niemadziarskich.
Zrazu jednak dwór nie angaowa si jawnie w akcji przeciw rzdowi wgierskiemu. Kiedy 12 czerwca wybucho powstanie serbskie przeciw Wgrom, dwór odegna si od wspólnoty z nim i nawet oficjalnie potpi powstaców, którzy prowadzili walk sami, majc tylko pomoc ochotników z ksistwa serbskiego. Jelai suchajcy rozkazów Wiednia równie pozosta na razie neutralny. Dwór w tym momencie nie mia ani uregulowanej sytuacji w Wiedniu, ani nie potrafi jeszcze przywróci swego panowania we Woszech. Niemniej Serbowie skutecznie opierali si armii wgierskiej i doczekali na jesieni zmiany sytuacji.
Zreszt nastroje niechci wobec niezalenoci Wgier wzmagay si nie tylko w sferach ultrareakcyjnych zwizanych z dworem, ale take liberalni politycy austriaccy zaczynali rozumie, e zupene oderwanie si
208
krajów korony wgierskiej od cesarstwa austriackiego naraa interesy buruazji, szczególnie wielkiej buruazji austriacko-niemieckiej. Rozumieli, e w interesie rozwoju nowoczesnej gospodarki kapitalistycznej, zarówno w dziedzinie bankowoci, jak i wielkiego przemysu, ley jednolity rynek wewntrzny, obejmujcy cao posiadoci habsburskich. W dodatku ogromne dugi pastwowe, jakie ciyy na skarbie austriackim, wymagay amortyzacji, co po odpadniciu dochodów ze skarbu wgierskiego stawao si jeszcze trudniejsze, a w przekonaniu finansistów austriackich dugi te byy zacigane na potrzeby caego austriacko-wegierskiego pastwa, a wic winny by spacane i przez Wgry. Tote rzd wiedeski, który wtedy reprezentowa wanie interesy wielkiej buruazji austriackiej, zblia si w polityce wobec Wgier do polityki dworu.
31 sierpnia wyszed reskrypt, domagajcy si ograniczenia odrbnoci wgierskich ministerstw skarbu i wojny oraz podporzdkowania Pogranicza Wojskowego austriackiemu ministerstwu wojny. Równoczenie zakazano przygotowa wojskowych, zwróconych przeciw Serbom i Chorwacji. Wkrótce potem, bo 4 wrzenia, wydano manifest królewski do Jelaicia, przywracajcy go do wszystkich dotychczasowych funkcji formalnie zawieszonych 10 czerwca. 11 wrzenia wojska Jelaicia przekroczyy Draw i rozpocza si wojna przeciw Wgrom. W Peszcie powsta Komitet Obrony Narodowej z Kossuthem na czele. Król w odpowiedzi mianowa 25 wrzenia hr. F. Lamberga gównodowodzcym wojsk wgierskich i komisarzem królewskim na Wgrzech. W trzy dni potem hr. Lamberg zosta przez lud peszteski zabity. 4 padziernika Ferdynand rozwiza sejm wgierski, mianowa Jelaicia dowódc wojsk na Wgrzech i oddawa mu wadz nad Wgrami. Pierwsze starcia wojenne nie przyniosy sukcesu Jelaiciowi. Cofn si on pod Wiede, w którego pobliu zjawiy si wojska wgierskie. Kiedy za 6 padziernika wyruszy mia jeden z batalionów stacjonujcych w Wiedniu na Wgry, wówczas ludno sprzeciwia si temu, popar j w tym Legion Akademicki, a Gwardia Narodowa nastrojona monarchistycznie zostaa pokonana. Arsena i ministerstwo wojny zostao zdobyte, a minister wojny, hr. Latour, zabity. Dwór uciek do twierdzy Oomuniec na Morawach. Bya to trzecia rewolucja wiedeska o charakterze ju wybitnie radykalnym. Po wybuchu tej rewolucji opucio Wiede razem z cesarzem i rzdem okoo 100 ty. zamonych mieszczan. Na pomoc walczcej stolicy przychodzili z prowincji tylko nieliczni robotnicy i studenci. Rewolucja ta wizaa si nie tylko zreszt ze spraw wgiersk, dla której zdecydowan sympati mia lud wiedeski usposobiony rewolucyjnie. Szo take i o postaw wobec sprawy zjednoczenia Niemiec.
ZAGADNIENIE ZJEDNOCZENIA NIEMIEC
We Frankfurcie nad Menem obradowa od maja 1848 r. parlament ogólnoniemiecki. Posów do parlamentu tego wybrano i z krajów
209
austriackich nalecych do Zwizku Niemieckiego. W zasadzie wyborów na postów 26 i 28 kwietnia dokonywali tylko Niemcy. Dziaacze czescy i sowescy ogosili bojkot wyborów. Kiedy zebra si ten ogólno-niemiecki parlament, zrazu przewag miaa tam orientacja tzw. wielko-niemiecka, to znaczy utworzenie zjednoczonej Rzeszy Niemieckiej ze wszystkich krajów niemieckich, a wici nalecych do Austrii. Wyrazem tego byo wybranie arcyksiecia Jana regentem, który utworzy rzd pod przewodnictwem A. Schmerlinga, wybitnego prawnika austriackiego. Wkrótce po stronie wzmacniajcej si reakcji austriackiej zaczto wysuwa danie, aby zachowa cao monarchii, a wic w ramach zjednoczonych Niemiec miayby si znale wszystkie kraje habsburskie. Na to nie moga si zgodzi wikszo obradujcych we Frankfurcie polityków niemieckich, którzy chcieli pastwa narodowego, a nie mozaiki narodowociowej. Poza tym uwaali, e Wochom, Wgrom i Polakom naley si równie zjednoczenie i niezaleno pastwowa. W takiej sytuacji zacza zwycia we Frankfurcie koncepcja tzw. Maych Niemiec, to znaczy zjednoczenie krajów pozaaustriackich w jedno pastwo, w którym naturalnie najwiksz potg byyby Prusy. Rewolucja wiedeska zadecydowaa i o tej sprawie.
UPADEK REWOLUCJI WIEDESKIEJ I SEJM W KROMIERYU
Ju 26 padziernika wojska pozostajce teraz pod naczelnym dowództwem Windischgratza oraz wojska Jelaicia rozpoczy bombardowanie stolicy. Obrona bya le prowadzona, a nawet gen. Józef Bem, który tam si zjawi, nie móg jej skutecznie zorganizowa, nie orientujc si naleycie w warunkach tego typu walki. Tu przed upadkiem Wiednia zjawia si odsiecz wgierska; zostaa jednake pod Schwechat tu na przedmieciach Wiednia przez Jelaicia odparta. To zadecydowao o kocu rewolucji. 31 padziernika wojska Windischgratza wdary si do miasta. Zacz si krwawy terror. Rozstrzelano midzy innymi posa parlamentu frankfurckiego Roberta Bluma, którego parlament niemiecki wysa w delegacji do Wiednia. Wywoao to ogromne wraenie w caych Niemczech, byo za oznak, e reakcja austriacka rezygnuje ze wspópracy nad zjednoczeniem Niemiec. Na dworze wydawao si, e w Windischgratzu dynastia zyskaa ma opatrznociowego, który przywróci przedrewolucyjny porzdek. Z jego te rady mianowano premierem jego szwagra, ks. Felixa~ Schwarzenberga, jednego z najinteligentniejszych arystokratów austriackich, jacy si wybili w dziejach politycznych monarchii w okresie nowoytnym. Sejm przeniesiono do miasteczka Kromiery, lecego pod twierdz Oomuniec, gdzie schroni si dwór z cesarzem. Tam to 27 listopada uformowany zosta nowy rzd, w którym zasiadali bardzo wybitni politycy austriaccy. Ministrem spraw wewntrznych zosta F. Stadion, poprzednio gubernator Galicji, tek sprawiedliwoci obj A. Bach, minister z poprzedniego gabinetu. Bardzo
210
Nastpnie król abdykowa na rzecz swego syna Wiktora Emanuela II. W par miesicy póniej, 22 sierpnia, kapitulowaa Wenecja. Wszystko wic wracao pozornie do stanu sprzed rewolucji.
Cisza bya wojna z Wgrami. Prowadzono j ze zmiennym szczciem. Po chwilowej ofensywie Windischgratza, który zaj Bud, wojska austriackie poniosy dotkliwe poraki. W czasie tych walk sejm wgierski, obradujcy w Debreczynie, 14 kwietnia ogosi detronizacj Habsburgów i pen niepodlego Wgier. Równoczenie wojska pod dowództwem Bema wypary Austriaków z Siedmiogrodu, a na froncie zachodnim ruszya ofensywa wgierska. Tymczasem Schwarzenberg prowadzi rokowania z carem Mikoajem I, który 9 maja wyda deklaracj o udzieleniu cesarzowi austriackiemu pomocy w walce z powstaniem wgierskim. Mikoaja I skonia do tego obecno na Wgrzech legionu polskiego i perspektywa, e w razie zwycistwa Wgrów w caej Europie rodkowej ponownie zwyci siy rewolucyjne, co z kolei wznowi spraw polsk. Odbudowanie bowiem Polski byo uwaane przez wszystkich rewolucjonistów za warunek zabezpieczenia Europy rodkowej przed reakcyjn interwencj carskiej Rosji. Franciszek Józef spotka si w Warszawie z carem i od tego momentu rozpocz si marsz armii rosyjskiej dowodzonej przez Paskiewicza na Wgry. To od razu rozstrzygno losy powstania. Od pónocy wkraczaa 200-tysiczna armia rosyjska, od zachodu zwyciskie armie austriackie odwoane z Woch. Wojska wgierskie zmuszone do odwrotu stoczyy ostatni bitw pod Temesvarem w poudniowych Wgrzech 9 sierpnia, a cz z nich przekroczya granic tureck. Gówna armia pod wodz Górgeya kapitulowaa pod Yilagos 13 sierpnia. Ostatnia poddaa si twierdza Komorno dowodzona przez gen. G. Klapk w dniu 9 padziernika. Austriacy dokonali teraz krwawej zemsty, w której zasyn austriacki gen. J. Haynau, osawiony terrorem stosowanym we Woszech (hiena z Brescii). Najsynniejsza bya egzekucja 13 generaów powstaczych w Arad 6 padziernika. Stracono te pierwszego z nominacji cesarza Ferdynanda premiera niezalenego rzdu wgierskiego, aj osa Batthyanyego, który w czasie powstania robi cige wysiki, by doprowadzi do "ugody z dynasti.
Na Wgrzech wprowadzono now administracj. Zniesiono tradycyjne podziay terytorialne. Oddzielono prowincj chorwacko-slawosk, utworzono prowincj serbsk Wojwodin, wydzielono Siedmiogród i Pogranicze Wojskowe. Reszta ziem wgierskich zostaa podzielona na 5 okrgów, gdzie wadz sprawowali komisarze, podporzdkowani zarzdowi wojskowemu. Jzykiem urzdowym ogoszono jzyk niemiecki. Nasano ca rzesz urzdników niemieckich i czeskich obcych krajowi, których zwano od ówczesnego ministra spraw wewntrznych „huzarami Bacha". Równoczenie zniesiono wszelk odrbno celn i podatkow, nakadajc ogromne podatki, których zreszt ludno paci nie moga. W ten sposób zaogniono problem wgierski do tego stopnia, e sta li on na blisko dwadziecia lat gównym wewntrznym zagadnieniem monarchii habsburskiej.
Sprawa niemiecka doczekaa si równie wkrótce rozwizania zgodne-
213
go z interesami austriackimi, to znaczy, powrócono do stanu sprzed rewolucji. Kiedy parlament frankfurcki uchwali konstytucje, przewidujc zjednoczenie Niemiec pod berem króla pruskiego, Fryderyk Wilhelm IV odrzuci ofiarowan sobie przez deputacje parlamentu koron cesarsk, chocia nie zrezygnowa z myli o zdobyciu dla Prus przodownictwa w Niemczech. Akcja jego natrafia na opór dyplomacji austriackiej,
Karykatura gen. Juliusa Haynaua
która potrafia ponownie skoni cara Mikoaja do interwencji. Tym razem wystarczya dyplomatyczna interwencja carska. W Oomucu doszo do ugody austriacko-pruskiej, która bya faktyczn kapitulacj Prus z aspiracji do zjednoczenia Niemiec pod swoj hegemoni. W Prusach liberaowie przyjli to jako „hab oomunieck", ale naturalnie nie zrezygnowali ze swojej koncepcji tworzenia „Maych Niemiec", tym bardziej e absolutystyczne rzdy austriackie dyskredytoway monarchi Habsburgów w oczach liberalnej opinii niemieckiej. Prusy bowiem zachoway konstytucj nadan w okresie rewolucji, podobnie jak to uczyni król Piemontu Karol Albert. Po kilkunastu latach miao si okaza, e zwycistwa austriackie we Woszech i Niemczech byy tylko chwilowymi sukcesami dyplomacji austriackiej, w rzeczywistoci prowadziy do utraty pozycji monarchii naddunajskiej zarówno we Woszech, jak i w Niemczech. Doranie jednak Austria wychodzia z okresu Wiosny Ludów jako mocarstwo zwyciskie.
214
X. NEOABSOLUTYZM 1849-1859
O
REFORMY RZDU SCHWAR-ZENBERGA I SYSTEM BACHA
kres ten, który dla wspóczesnych wydawa si nawrotem do rzdów przedrewolucyjnych, nie mona jednak nazwa okresem reakcji. Jedynie tylko w dziedzinie politycznej powraca system rzdów absolutnych, ale to, czego dokonaa rewolucja 1848 r., cofn si nie dao. Rozumieli to w peni ludzie, którzy doszli do rzdów. Ks. Schwarzenberg doskonale si orientowa w rzeczywistoci. Rozumia, e dokona si przewrót zasadniczy, e ustrój spoeczny zmieni si gruntownie. Zdawa sobie take spraw z tego, e nie ma powrotu do paszczyzny i poddastwa chopów, wiedzia, e przywileje feudalne na wsi i w miecie nie dadz si wskrzesi. Szo tylko o to, aby w nowym ustroju zachowa tyle przywilejów dla klas do tej pory uprzywilejowanych, ile to bdzie moliwe. Nie miano zamiaru obala zasady równoci wobec prawa, ale z drugiej strony trzeba byo stara si o to, aby przywilej majtku, który w ustroju kapitalistycznym ma jedyny walor, dziaa teraz na korzy arystokracji i szlachty. Oznaczao to faktyczny sojusz bogatej buruazji z arystokracj i taki charakter w istocie maj rzdy neoabsoluty-styczne. wiadczy o tym wymownie skad rady ministrów. Obok bardzo wybitnych polityków arystokratycznych, jak Schwarzenberg i Stadion, zasiadali w niej bardzo nieprzecitni ludzie pochodzenia mieszczaskiego. Bodaj najwybitniejsz osobistoci by bar. K. Bruck, syn rzemielnika z Nadrenii, protestant, który zrobi wielk karier jako dziaacz w dziedzinie gospodarczej. Pracowa i kierowa gied w Triecie, widzia przyszo monarchii habsburskiej w faktycznej unii gospodarczej z caymi Niemcami. By jakby prekursorem tego, co potem w czasie pierwszej wojny wiatowej nazwano „Mitteleuropa". On to jako minister handlu zorganizowa izby handlowo-przemysowe, on rozumia donioso budowy dobrze zaplanowanej sieci kolejowej. On angaowa znakomitych inynierów do budowy tych dróg elaznych, które w owych czasach byy pod wzgldem technicznym pionierskie, jak na przykad Kolej Poudniowa (Sudbahn), przekraczajca Alpy. Obok niego drugim wybitnym politykiem by A. von Schmerling, który poprzednio by premierem rzdu ogólnoniemieckiego, a którego ide byo scentralizowane, ale konstytucyjne pastwo austriackie, stojce na czele caych Niemiec. Odszed od rzdu wtedy, kiedy jawnie zerwano z konstytucjonalizmem i powrócono do absolutyzmu. F. Stadion, niezwykle inteligentny i zrczny
215
polityk, który rozumia doskonale potrzeby ustroju konstytucyjnego i instytucji autonomicznych opartych na samodzielnej gminie jako podstawie, by faktycznym autorem oktrojowanej konstytucji 4 marca, ale rycha choroba usuna go z areny politycznej.
Spadek po nim obj jako minister spraw wewntrznych A. Bach, który w sposób najbardziej wyrany reprezentowa interesy wielkiej
Felix Schwarzenberg
buruazji, upatrujcej w sojuszu z absolutn monarchi ocalenie przed niebezpieczestwem zbyt radykalnej rewolucji. Po mierci ks. Schwarzen-berga tytuu premiera nie odnowiono, bo cesarz sam obejmowa niejako formalnie rzdy absolutne; faktycznym szefem rzdu by wanie Bach i on zorganizowa cay system administracji cile centralistycznej i skrajnie biurokratycznej. Dlatego te lata te nazwano systemem Bacha, jak okres poprzedni nazywano systemem Metternicha.
Jedn z wanych osobistoci rzdowych by minister owiaty hr. Leo Thun, twórca znakomitego systemu szkolnego; charakterystyczne, e system ten dba w pierwszym rzdzie o szkolnictwo rednie, bo na nim najwicej zaleao czynnikom buruazyjnym. Jego gimnazja przetrway nawet istnienie monarchii, a w Polsce system ten obowizywa jako spadek po Austrii jeszcze do 1930 r. Gimnazja dzieliy si na nisze i wysze, przy czym program by podobny, ale w klasach wyszych na wyszym poziomie. Omioletnie gimnazjum rozpoczynao
216
si dla uczniów, którzy ukoczyli czteroklasow szko ludow. Gimnazjum koczyo si egzaminem maturalnym na bardzo wysokim poziomie, dajcym wiadectwo encyklopedycznego wyksztacenia w dziedzinie, w pierwszym rzdzie, humanistycznej. By to typ tzw. klasycznego gimnazjum, w którym uczono przez wszystkie klasy aciny, a od klasy trzeciej greki. W wyksztaceniu klasycznym widziano szko dyscypliny umysowej i wyobraano sobie, e to chroni modzie przed rozkadowymi wpywami idei rewolucyjnych. Wynikao to ze zudzenia, e prdy romantyczne s istotn podstaw nastawienia rewolucyjnego modziey, i sdzono, e da si w ten sposób sztucznie wskrzesi klasycyzm.
W zwizku z reform szkolnictwa redniego przeprowadzono take zasadnicz zmian ustroju uniwersytetu najpierw na wydziale filozoficznym, który mia ksztaci nauczycieli gimnazjalnych. Wprowadzono zasad wolnoci uczenia i nauczania, to znaczy profesor móg w swojej specjalnoci prowadzi takie wykady, jakie uwaa za waciwe, a studenci uczszczali na te wykady, jakie im odpowiaday. Zniesiono wic obowizek zdawania egzaminów czstkowych, które si odbyway co roku lub co pórocze, a wprowadzono jeden egzamin kocowy dla osignicia stopnia naukowego, tzn. doktoratu, oraz jeden egzamin pastwowy dla zdobycia dyplomu zawodowego. Dziki temu uniwersytety austriackie mogy si sta orodkami bad"a naukowych, a uniwersytet wiedeski w stosunkowo niedugim czasie odzyska swoje tradycyjne stanowisko ogólnoeuropejskie.
Jeliby okres tych narzucanych odgórnie wszechstronnych reform we wszystkich nieomal dziedzinach ycia pastwowego porówna z józefi-nizmem, to zasadnicza rónica istniaa tylko w jednym: w stosunku do Kocioa. Rewolucja 1848 r. wywoaa w sferach arystokracji rodkowoeuropejskiej przekonanie, e Koció jest najwaciwsz instytucj podtrzymujc w szerokich masach ducha posuszestwa wobec autorytetów spoecznych. Sdzono zatem, e jeli uwolni si Koció od nadzoru pastwa, to zyska on szersze moliwoci takiego wanie konserwatywnego dziaania. Zreszt Franciszek Józef wychowany by w duchu arcykatolickim, który na dworze reprezentowaa jego matka. Jednym z jego nauczycieli by póniejszy kardyna J. O. Rauscher, który w pierwszych latach panowania modego cesarza mia ogromny na niego wpyw. Take A. Bach, który jako syn chopski by zafascynowany wasn wietn karier, w Kociele widzia t si, która mu pozwoli utrzyma si przy wadzy. On to by ze strony pastwa tym, który doprowadzi do konkordatu ze Stolic Apostolsk. Konkordat ten zawarty zosta w 1855 r. i by jednym z najdalej idcych, jeli idzie o uprzywilejowanie Kocioa w stosunku do pastwa. Dawa on Kocioowi faktyczny nadzór w peni nad szkolnictwem ludowym, rednim w ograniczonym zakresie, natomiast na uniwersytetach jedynie w dziedzinie wydziaów teologicznych. W sprawach maeskich ustawodawstwo cywilne podporzdkowywano zasadom prawa kanonicznego. luby kocielne byy obowizkowe dla chrzecijan, a Koció katolicki by szczególnie uprzywilejowany, jeli idzie o maestwa mieszane. Wanie podporzdkowanie ustawodawstwa cywilnego w tej dziedzinie byo ka-
217
mieniem obrazy dla liberaów i ono potem stao si powodem zniesienia konkordatu po dojciu ich do wadzy. Tak wicmona powiedzie, e we wszystkich sprawach rzdy neoabsolutystyczne poszy niejako za daleko i przez to podwayy swoje dokonania. Niemniej to, co stworzono w dziedzinie nowoczesnej administracji, pozostao trwae.
Administracja musiaa zosta dostosowana do wymogów nowego ustroju. Na najniszym szczeblu administracji pastwowej pan wsi do tej pory wykonywa wszystkie funkcje pastwowe. On zbiera podatki od chopów, on wyznacza rekrutów, on wymierza sprawiedliwo w najniszej instancji. Wprawdzie te dziaania byy kontrolowane przez urzdy obwodowe, ale z chwil, kiedy ustaa wadza patrymonialna pana wsi, trzeba byo stworzy odpowiedni aparat wadzy pastwowej. Utworzono wicna szczeblu najniszym urzdy powiatowe (Bezirk, na którego czele sta Bezirkshauptmarm), trzeba byo stworzy najnisze instancje sdownicze, trzeba byo zorganizowa sub porzdku publicznego i odpowiednio rozbudowa aparat fiskalny. Wszystko to dokonano w cigu paru lat rzdów Bacha. Ale absolutyzm z koniecznoci wymaga rozbudowanego aparatu policyjnego. W tej dziedzinie rozporzdzano tradycjami józefmskimi i metternichowskimi. Niemniej dla utrzymania porzdku i bezpieczestwa na wsi zastosowano wzory francuskie, bo utworzono instytucj andarmerii, która dziaaa niezmiernie sprawnie a do koca istnienia monarchii. W miastach potworzono dyrekcje policji, które podlegay ministerstwu policji.
Przeobraenia dokonane w okresie tych dziesiciu lat mona traktowa jako dostosowanie aparatu pastwowego do nowego ustroju spoecznego. Kraje austriackie po przeprowadzeniu uwaszczenia i zniesieniu poddastwa wkraczay w okres rozwinitego kapitalizmu. Temu ustrojowi musiao suy nowe pastwo. Ale kada taka przebudowa przynosi ze sob ogromne koszty. Zreszt budet pastwa kapitalistycznego musi by niepomiernie wikszy ni pastwa — jak Austria przed rewolucj 1848 r. — tkwicego jeszcze gboko w ustroju feudalnym. Podobnie jak kady waciciel ziemski, który traci darmow si robocz z chwil zniesienia paszczyzny, tak i pastwo potrzebowao kapitau obrotowego do prowadzenia nowoczesnej gospodarki, a raczej do dostosowania si do nowoczesnej gospodarki. Zwikszano przecie w ogromnym zakresie aparat administracyjny, równoczenie trzeba byo budowa urzdzenia konieczne dla funkcjonowania kapitalistycznej gospodarki, w pierwszym rzdzie koleje elazne, oraz modernizowa armi. Powszechne opodatkowanie w przyszoci miao znacznie zwikszy dochody budetowe, ale na razie brakowao tych pienidzy, skoro trzeba byo take paci odszkodowania wacicielom ziemskim, którzy bez tego nie mogli prowadzi gospodarki si najemn. Austria co prawda miaa otwarte kredyty zagraniczne, ale za nie trzeba byo paci; to wszystko wytworzyo na dugie lata stan cigych niedoborów budetowych i trudnoci finansowych. I one miay wpyw na losy pastwa nie tylko przez utrat zaufania szerokich sfer mieszczastwa, ale w pierwszym rzdzie w polityce zewntrznej, która okazaa si decydujca dla caego systemu rzdów neoabsolutystycznych.
218
POLITYKA ZEWNTRZNA. ZERWANIE Z ROSJ
Po mierci F. Schwarzenberga w 1852 r. ministrem spraw zagranicznych zosta hr. Buol von Schauenstein — osobisto mierna; ambicj jego byo zachowanie zaufania modego cesarza, który zgodnie z tradycjami monarchicznymi uwaa sprawy zagraniczne i wojskowe za bezporednio zalene od siebie. By wprawdzie do inteligentnym czowiekiem, ale zbyt modym, aby móg istotnie decydowa o tak skomplikowanych zagadnieniach, jakie stay przed wielkim mocarstwem w trakcie doniosych przeobrae. Mona wic oceni pierwszy okres rzdów osobistych Franciszka Józefa jako katastrofalny. Kryzys zewntrzno-polityczny, w jakim znalaza si Austria w okresie rewolucji, zosta przezwyciony dziki poparciu Rosji. wite Przymierze sformuowane w traktatach z 1833 r. w Miinchengratz okazao si dla trzech monarchii w okresie najwikszej próby 1848/49 r. zbawienne. Szczególnie Austria zawdziczaa mu nie tylko pokonanie powstania wgierskiego, ale i odzyskanie poprzedniej pozycji w Niemczech. Wkrótce zaznaczyy si jednak rozbienoci midzy Rosj a Austri na terenie bakaskim. Car Mikoaj I by przekonany, e skoro uratowa modego Franciszka Józefa przed niechybn klsk w 1849 r., zatem moe liczy na jego wdziczno i wzajemno. Ale ju Schwarzeuberg przy jakiej sposobnoci wyrazi si, e polityka austriacka zadziwi wiat swoj niewdzicznoci. Kiedy wic w 1852 r. Czarnogóra rozpocza nierówn walk z Turcj, Austria pospieszya jej z pomoc i ocalia przed zagad. Uraao to aspiracje rosyjskie do wycznej opieki nad chrzecijanami, w szczególnoci prawosawnymi, w pastwie tureckim.
Niebawem doszo do zupenego zerwania dobrych do tej pory stosunków z Rosj. Mikoaj rozpoczynajc w 1853 r. wojn z Turcj by przekonany, e moe liczy na yczliwe stanowisko Austrii. Kiedy jednak po zajciu przez wojska carskie Modawii i Wooszczyzny oraz zniszczeniu floty tureckiej Anglia i Francja wypowiedziay Rosji wojn, Austria opowiedziaa si faktycznie po stronie mocarstw zachodnich, albowiem okupowaa Modawi i Wooszczyzn blokujc w ten sposób wojskom rosyjskim drog na Bakany. W dodatku dyplomatycznie Austria nie tylko nie popieraa Rosji, ale nawet w pewnym stopniu solidaryzowaa si z daniami francusko-brytyjskimi. Robiono to z myl zdobycia Modawii i Wooszczyzny, na co trzeba by si znacznie wikszych, ni dysponowaa nimi monarchia naddunajska. Wprawdzie mocarstwa zachodnie gotowe byy jej w tym pomóc, ale pod warunkiem zrzeczenia si Lombardii i Wenecji. Na to za Franciszek Józef w adnym wypadku zgodzi si nie móg, poniewa uwaa, e odziedziczone po przodkach posiadoci musz by przez niego zachowane, a w dodatku nie widzia potrzeby wyrzekania si hegemonicznego stanowiska, jakie Austria po kongresie wiedeskim zdobya na Pówyspie Apeniskim. Ostatecznie Austria ani nie zdecydowaa si przystpi do wojny z Rosj, jak to proponoway mocarstwa zachodnie, ani nie popara Rosji, wskutek czego stracia yczliwo oraz zaufanie jednej i drugiej strony. Okazao si to wymownie przy wysuniciu sprawy
219
Rozejm w Yillafranca
woskiej przez ministra Piemontu, Camillo Cavoura, w 1856 r. na kongresie pokojowym w Paryu, na którym doszo do wyranego zblienia midzy Francj Napoleona III a Rosj Aleksandra II. Jedyn korzyci, jak Austria odniosa, to odsuniecie Rosji od uj Dunaju, który by gówn magistral handlow monarchii.
WOJNA WOSKA
Fatalne skutki tej polityki ujawniy si wkrótce. Doszo bowiem do przymierza francusko-piemonckiego z ostrzem antyaustriackim. Nie byo ono tajne, a pomimo to dyplomacja austriacka uatwia gr Cavourowi, wysyajc przedwczenie ultimatum do Turynu; w ten sposób Piemont stawa si stron zaatakowan, a sojusz z Francj mia formalnie charakter obronny. Przyczyn tego nierozwanego kroku austriackiego byy trudnoci finansowe, które nie pozwalay zbyt dugo utrzymywa armii na stopie wojennej. Operacje militarne tej kampanii 1859 r. prowadzono zgoa nieumiejtnie. Nie wykorzystano pierwszego momentu, kiedy wojska Piemontu nie byy jeszcze wzmocnione maszerujcymi przez Alpy wojskami francuskimi. Pozwolono obu armiom si poczy i przegrano dwie krwawe bitwy, najpierw pod Magent, potem pod Solferino. Wojska austriackie wycofay si do potnego czworoboku twierdz, dzielcych Lombardi od Wenecji. Wykorzysta ten moment Napoleon III, który pragn wojn moliwie prdko zakoczy, poniewa Prusy szykoway si do interwencji na rzecz Austrii. Take Franciszek
220
Józef nie chcia dopuci do zjawienia si na terenie wojny armii pruskiej, która by walczya z Francj osobno, bo nad Renem. Wynikiem takiego wspódziaania musiaaby by utrata hegemonii w Niemczech na rzecz Prus. W wyniku kompromisowego pokoju w lipcu 1859 r., którego preliminarze zawarte zostay w Yillafranca w osobistym spotkaniu obu cesarzy, a potem potwierdzone w ostatecznym pokoju w Zurychu. Austria zrzekaa si Lombardii, ale zatrzymywaa poudniowy Tyrol, czworobok twierdz i prowincj Wenecj. Wydawao si, e w ten sposób moe uda si Austrii zachowa jak pozycj w caych Woszech, gdzie Napoleon III chtniej by widzia federacj pod przewodnictwem na przykad papiea ni scentralizowane pastwo. Wosi przekrelili jednak te rachuby. Najpierw akcja Cavoura we Woszech pónocnych doprowadzia do likwidacji sekundogenitur austriackich i wczenia caych Woch rodkowych do Piemontu, z tym e nawet cz Pastwa Kocielnego — prowincja Romagna — tam si znalaza. W roku nastpnym Garibaldi zlikwidowa Królestwo Neapolu i Sycylii, tak e w 1861 r. ogoszono Królestwo Woskie. Tym samym los Wenecji zosta przypiecztowany. Katastrofa wojenna we Woszech zdyskredytowaa cay system Bacha, który zaraz po zawarciu rozejmu w Yillafranca otrzyma dymisj, podobnie jak Buol von Schauenstein. Trzeba byo szuka nowej orientacji wewntrznopolitycznej i zerwa z absolutyzmem.
XI. MONARCHIA
KONSTYTUCYJNA
I UGODA Z WGRAMI 1860-1867
CHWIEJNA POLITYKA FRANCISZKA JÓZEFA I
D momentu upadku Bacha rozpoczyna si okres wielokrotnych prób nadania pastwu ksztatu konstytucyjnego, przy czym nie tylko idzie o ustrój wadz naczelnych, ale o stosunek midzy poszczególnymi czonami monarchii. Najwaniejszym sta si od razu problem wgierski. Pod wpywem kieski 1859 r. we wszystkich sprawach zwalczay si róne koncepcje. Cesarz straci zaufanie najpierw jako wódz, a potem powoli coraz bardziej podporzdkowywa si najsilniejszym czynnikom wewntrznym swego pastwa. Do koca jednak pozostawi sobie wpyw na polityk zewntrzn, chocia w rzeczywistoci wanie ta strona jego dziaalnoci jako monarchy absolutnego w okresie pierwszych dziesiciu lat rzdów bya w gruncie rzeczy najbardziej go osobicie kompromitujca. Podobnie a do koca swych bardzo dugich, blisko siedemdziesit lat trwajcych rzdów nie' wypuci z rk kierownictwa armii, jakkolwiek trzeba równie zauway, e rzdy nad wojskiem sprawowane w pierwszym dziesicioleciu panowania przez jego zaufanych „uwsteczniy armi, wprowadziy do jej kadry dowódczej nepotyzm i protekcjonizm, zasklepienie si do kliki arystokratycznej, co w niemaym stopniu przyczynio si do klski na polu bitwy. Dopiero po 1859 r. zaczto armi unowoczenia, wprowadzono przymus wyszego wyksztacenia wojskowego dla generaów, zajmujcych odpowiedzialne stanowiska,- zreorganizowano sztab generalny. Dopuszczono ludzi mieszczaskiego pochodzenia do wysokich stanowisk. Niemniej zawsze jeszcze najwikszym zaufaniem darzy cesarz typ generaa zdecydowanego, odwanego osobicie, ale mao w dziedzinie wojskowej wyksztaconego. Miao si to odbi i na losach armii austriackiej w nastpnej decydujcej ju dla caej przyszoci monarchii wojnie 1866 r.
DYPLOM PADZIERNIKOWY
Pierwsz prób nowej orientacji wewntrznopolitycznej byy rzdy zwizane z A. Gouchowskim, poprzednio namiestnikiem Galicji, który w 1859 r. obj ministerstwo spraw wewntrznych, a potem zosta tzw. ministrem stanu, czyli peni funkcj premiera. On to wyda dyplom pa-
222
dziernikowy, stanowicy w pewnym sensie kompromis midzy centralizmem biurokratycznym a federalizmem parlamentarnym. Gouchowski by cile zwizany z czynnikami arystokratycznymi, feudalnymi, których ideaem bya daleko posunita samodzielno krajów koronnych. W ten sposób sprawy wspólne caej monarchii, jak polityka zagraniczna, wojsko,
Agenor Gouchowski
sprawy celne i finansowe, pozostayby w rkach wadzy centralnej, czyli w rkach cesarza, który zachowaby bardzo szerokie prerogatywy. Niemniej jasne byo, e jeli chciano uzdrowi finanse, znajdujce si w stanie opakanym, to trzeba byo zdoby zaufanie nastawionych liberalnie wielkoburuazyjnych sfer, a wicdomagajcych si kontroli konstytucyjnej nad gospodark finansow. Zatem musiano zgodzi si na stworzenie wspólnego dla caoci ciaa parlamentarnego. Dyplom padziernikowy zapowiada wicutworzenie Rady Pastwa (Reichsrat); ju w samej nazwie zaznaczono rónice w stosunku do rzeczywistego parlamentu, któremu by nadano nazw sejmu (Reichstag). Rada Pastwa miaa bowiem by reprezentacj poszczególnych sejmów krajowych, które do niej wysyay swoich delegatów. W tym te dyplomie podkrelono pewn odrbno Wgier od reszty krajów koronnych, poniewa postanowiono, e Rada Pastwa bdzie albo cilejsza, to znaczy kompetentna tylko dla spraw krajów pozawgierskich, albo szersza, kompetentna dla caoci, a wic i spraw wgierskich.
223
To wanie nie zadowalao polityków wgierskich, którzy dyli do utworzenia wasnej pastwowoci, poczonej tylko osob wadcy bd konstytucyjnymi warunkami z reszt monarchii. Rzdy Gouchowskiego trway krótko, a po ogoszeniu w padzierniku 1860 r. dyplomu ju w grudniu musia poda si do dymisji, natrafiwszy na opozycj zarówno ze strony wgierskiej, jak — co bardzo wane — ze strony niemiecko--austriackich liberaów. W pewnym zwizku z upadkiem koncepcji Gouchowskiego czyo si te niepowodzenie w polityce zewntrznej. Nowy minister spraw zagranicznych, ucze Metternicha, hr. B. Rechberg, dy do odnowienia zwizku z obu dworami pónocnymi, to znaczy z Rosj i Prusami. Zaraz po ogoszeniu dyplomu padziernikowego Franciszek Józef pojecha do Warszawy, gdzie spotka si z carem Aleksandrem II i regentem pruskim Wilhelmem. Jednake dyplomacja Napoleona III pokrzyowaa t prób, a to tym atwiej, e car osobicie widzia w Franciszku Józefie zdrajc sprawy solidarnoci monarchicznej, sprawc mierci swego ojca Mikoaja I i klski pokoju paryskiego. Franciszek Józef, godzc si wewntrznie na koncepcj niejako ugody z czynnikami arystokratycznymi, sdzi, e to go wanie wzmocni w próbie odnowienia witego Przymierza. Kiedy wróci z Warszawy z pustymi rkami, przerzuci si na koncepcj inn, liberalno-centra-listyczn.
RZDY SCHMERLINGA
Realizatorem nowej koncepcji mia by byy minister gabinetu Schwar-zenberga, A. Schmerling, zwolennik rozwizania sprawy niemieckiej w duchu hegemonii austriackiej. Skoro Prusy w tym czasie przeszy na orientacj liberaln, przez co zyskay sobie zdecydowane sympatie wród mieszczastwa niemieckiego, trzeba byo równie przej na pozycje rzdów liberalno-konstytucyjnych, aby w tej rywalizacji zdoby opini najsilniejszej ju spoecznie klasy niemieckiej, to jest buruazji. Miay to by rzdy centralistyczne, a wic wanie takie, jakie najbardziej odpowiaday interesom wielkiej buruazji. Znowu wic orientacj wewntrzno-polityczn chcia cesarz uzgodni z orientacj zewntrznopolityczn. Tyle, e Franciszek Józef nie by czowiekiem zdecydowanym. Stara si zawsze zostawia sobie moliwo natychmiastowej zmiany orientacji. Dlatego mianujc Schmerlinga ministrem stanu nie udzieli -dymisji Rechbergowi, majcemu zgoa inn orientacj zewntrzn. Rechberg bowiem w dalszym cigu pragn porozumienia z Prusami w sprawach niemieckich. Z takiego stanu rzeczy musiay wynikn cige wahania polityczne, które byy znamieniem wielu lat rzdów Franciszka Józefa, a które zreszt uwaano za charakterystyczne dla polityki austriackiej w ogóle; byo to istotnie uzasadnione tym, e w wielojzycznej monarchii dziaao tyle sprzecznych si, i trudno by byo nawet monarsze o wikszym formacie ni Franciszek Józef prowadzi polityk sta, konsekwentn i kierujc si jednolit koncepcj we wszystkich dziedzinach ycia pastwowego.
224
Kiedy wic Schmerling obejmowa rzdy, okazao si, e skutki dyplomu padziernikowego i rok trwajcych rzdów Gouchowskiego w pewnych sprawach byy nieodwracalne, szczególnie jeli idzie o sytuacj na Wgrzech. Skoro tam cofnito najwaniejsze zarzdzenia ery Bacha, a wicprzywrócono tradycyjny podzia kraju, a zwaszcza e, reaktywo-
Anton von Schmerling
wano samorzd komitacki, to tym samym odebrano rzdowi centralnemu moliwo penej ingerencji w sprawy wewntrzne korony wgierskiej. Chociaby tak istotna dla caoci pastwa sprawa, jak podatki, znalaza si w rkach samorzdów, a wic praktycznie w rkach szlachty, która t ,drog moga wywiera niemay wpyw na polityk Wiednia. Ponadto dyplomowi padziernikowemu nadano tak form, e miaa to by ostateczna regulacja stosunków wewntrznych. Wobec tego, kiedy Schmerling wyda tzw. patent lutowy 1861 r., który w rzeczywistoci by faktyczn konstytucj, musiano mu nada form niejako ustawy wykonawczej do dyplomu padziernikowego. Konstytucja Schmerlingowska bya jednak owiana innym duchem ni dyplom Gouchowskiego. Ograni-
225
czaa znacznie kompetencje sejmów krajowych na rzecz Rady Pastwa ukonstytuowanej w dwu izbach: Izbie Panów, mianowanej przez cesarza, i Izbie Delegatów sejmów krajowych. Rada Pastwa miaa uchwala budet i wykonywa dziaalno ustawodawcz; sejmom krajowym pozostawiono oprócz rzeczy najwaniejszej, to znaczy obsyania swymi delegatami izby niszej Rady Pastwa, tylko drobne sprawy krajowe oraz wybór Wydziau Krajowego, organu samorzdu krajowego. Razem z patentem lutowym wydano te ordynacje dla poszczególnych krajów, które reguloway skad-i sposób wybierania sejmów oraz funkcjonowania Wydziaów Krajowych. Ordynacje wyborcze do sejmów byy w rzeczywistoci ordynacjami wyborczymi do Rady Pastwa. Uoono je tak, aby da najsilniejsz reprezentacje polityczn ludziom najbogatszym, a wic najzupeniej sprzecznie z zasad proporcjonalnoci. Ponadto wybory byy w kurii maej wasnoci, czyli w kurii wiejskiej, dwustopniowe. W gminach tylko cze bogatsza wybieraa prawyborców, którzy potem wybierali posów.
Wybory byy jawne, a wic daway ogromne moliwoci administracji pastwowej wpywania na ich przebieg wanie w kurii wiejskiej. Schmerling po dowiadczeniach okresu Wiosny Ludów dobrze orientowa si ju w sprzecznociach narodowociowych, zatem tak ukada okrgi wyborcze i tak przydziela liczb mandatów, aby faworyzowa nie tylko ludzi bogatych, ale przede wszystkim tam, gdzie to byo moliwe, ywio niemiecki, to znaczy tam, gdzie Niemcy mieli zwarte okrgi zasiedlenia, cho w danych krajach stanowili mniejszo. Dotyczyo to w pierwszym rzdzie krajów czeskich. Stworzono wic cztery kurie: kuria wikszej wasnoci, szczególnie uprzywilejowana (zaznaczy si w tym osobisty wpyw cesarza, który czu si zwizany z arystokracj), ledwo kilka czy kilkanacie osób wybierao jednego posa na sejm krajowy; kuria miejska, gdzie pose reprezentowa ju kilkuset wyborców czy nawet kilka tysicy; osobna kuria dla izb handlo-wo-przemysowych, oczywicie reprezentujca interesy wielkiej buruazji; wreszcie kuria wiejska, gdzie jeden pose by porednio wybierany przez kilkanacie tysicy wyborców. W poszczególnych krajach rónie byy wyznaczone liczby dla przedstawicieli danych kurii, tak na przykad w Galicji stosunkowo nieproporcjonalnie w porównaniu z caoci monarchii reprezentowani byli chopi, Schmerling bowiem uwaa ich za podpor wadzy w przeciwiestwie do szlachty, która w porównaniu z innymi krajami koronnymi otrzymaa nieco mniejszy procent mandatów.
Jednake gabinet Schmerlinga nie móg doj do porozumienia ani z Wgrami, ani, jak si wkrótce okazao, z Czechami. O te sprawy rozbijaa si jego polityka. Wgrzy nie obesali Rady Pastwa, domagajc-si powrotu do konstytucji z 1848 r.. Czesi równie zaczli domaga si odrbnoci tak, jak im obieca cesarz Ferdynand w 1848 r. Wreszcie i sprawa niemiecka, która bya gównym zadaniem tego gabinetu, nie daa si rozwiza w myl koncepcji Schmerlinga. Cesarz Franciszek Józef zwoa w sierpniu 1863 r. zjazd ksit Rzeszy do Frankfurtu celem stworzenia bardziej zwartego pastwa pod realnym
226
przewodnictwem Austrii. Ale wówczas w Prusach rzdzi ju Bismarck i próba ta speza na niczym. Wreszcie w 1864 r. zgodnie z koncepcjami Rechberga Austria i Prusy wystpiy wspólnie w wojnie z Dani o oderwanie od niej dwu ksistw: Szlezwiku i Holsztynu. Wojna skoczya si w 1865 r. pokojem wiedeskim, w którym Dania musiaa zrzec si obu ksistw. Powsta naturalnie spór o dalsz przynaleno tych ksistw, bo niemiecka opinia publiczna pragna, aby byy samodzielne pod wadc, który mia tam pewne tytuy dziedziczenia. Ostatecznie w ugodzie zawartej w Gastein Holsztyn przypad Austrii, a Szlezwik Prusom. Niemniej Bismarck zdobywa w ten sposób doskonay pretekst do rozpoczcia wojny z Austri o zjednoczenie Niemiec w momencie, który uzna za dogodny. W kadym razie ta ugoda z Prusami przekrelaa ca koncepcj Schmerlinga w dziedzinie niemieckiej. Okazao si, e nie moe on doj do porozumienia ani z Wgrami, ani z Czechami, ani z Polakami. Równoczenie Wgrzy, których polityk wobec Wiednia zrcznie prowadzi Ferenc Deak, zmierzay najwyraniej do zawarcia ugody, chocia na zasadach innych, ni to byo moliwe dla Schmerlinga. Wobec tego w 1865 r. cesarz udzieli mu dymisji, a rzdy odda hr. Belcrediemu, zwolennikowi przeksztacenia pastwa w duchu federacyjnym. Zawiesi on konstytucj 1861 r. otwierajc tym samym drog do ugody z Wgrami; zwoawszy sejmy wszystkich krajów koronnych stworzy moliwo ugody poszczególnych krajów z rzdem centralnym.
WOJNA Z PRUSAMI 1866 ROKU
Nim jednak polityka Belcrediego moga si zrealizowa, doszo w lecie 1866 r. do wybuchu wojny z Prusami i sprzymierzonymi z nimi Wochami, która rozstrzygna si w bitwie pod Sadow (Kóniggratz). Wprawdzie poprzednio wojska austriackie pokonay Wochów w bitwie pod Custozz, a potem flota austriacka rozgromia silniejsz flot wosk pod Liss, niemniej ostatecznie Austria bya zmuszona odda Wochom Wenecj i przyj warunki zwyciskich Prus, które zgodnie z koncepcj Bismarcka. a wbrew woli króla i jego wojskowego otoczenia, nie odebray Austrii adnego terytorium. Natomiast Austria musiaa zrzec si uczestnictwa w Zwizku Niemieckim i zgodzi na utworzenie Zwizku Pónocnoniemieckiego pod przewodnictwem Prus. Pozostaa jeszcze otwarta sprawa Niemiec Poudniowych, tzn. Bawarii, Wirtembergii, Badenii i Hesji, z którymi Prusy zawary tajny sojusz wojskowy, przewidujcy w razie wojny oddanie ich armii pod dowództwo króla pruskiego. Ponadto te pastwa poudniowoniemieckie zwizay si ze Zwizkiem Pónocnoniemieckim uczestniczc w Unii Celnej i stworzonym dla tego celu Parlamentem Zwizku Celnego. Tak wicsprawa niemiecka zostaa faktycznie rozstrzygnita na rzecz rozwizania tzw. mao-niemieckiego, a wic hegemonii pruskiej w Niemczech.
Wojna 1866 r. wykazaa niedostatki nie tylko w dziedzinie kie-
227
rownictwa wojskowego, ale i dyplomacji. Armie austriackie byy gorzej dowodzone i znacznie gorzej uzbrojone ni wojska pruskie. Odtylcowy karabin pruski strzela trzy do piciu razy szybciej ni przestarzae karabiny austriackie. Jedynie artyleria austriacka okazaa si na poziomie, a moe nawet nieco górowaa nad prusk. Chyba jednak gówna przyczyna klski austriackiej leaa w jej nieudolnej polityce zagranicznej. Kiedy zbliaa si wojna z Prusami, nie byo tajne, e Wochy stan po stronie Prus, aby zdoby Wenecj. Poprzednio rzd austriacki odrzuca wielokrotnie ponawiane propozycje odprzedania Wenecji pastwu woskiemu. Gdy na par tygodni przed wybuchem wojny Wochy zawary za zgod Napoleona III sojusz z Prusami, dyplomacja austriacka nawet wtedy nie zdecydowaa si na odstpienie Wenecji, aby oderwa Wochy od tego sojuszu. Natomiast w przededniu wojny, kiedy ju byo wiadomo, e staa si nieuchronna, rzd austriacki dla zapewnienia sobie yczliwoci Napoleona III zobowiza si wobec niego, e bez wzgldu na wynik dziaa wojennych odstpi mu formalnie Wenecj. W ten sposób ju przed rozpoczciem dziaa wojennych przesdzony zosta negatywny wynik walki o pozycj Austrii we Woszech, bez pozyskania neutralnoci woskiej, co pozwolioby skoncentrowa znacznie wiksze siy wojskowe na decydujcym froncie pónocnym. Jak wiadczy przebieg tej krótkiej kampanii, nawet lepiej dowodzona armia austriacka musiaaby ulec przewadze pruskiej. Jednake losy bitwy pod Sadow dugo si wahay, a obecno armii, która równoczenie walczya niepotrzebnie we Woszech, moga bya albo da zwycistwo, albo przynajmniej klsk uczyni mniej katastrofaln. Inaczej wtedy mogyby uoy si stosunki w Niemczech, gdzie przecie wikszo pastw niemieckich stana po stronie Austrii i tylko szybko dziaania wojsk pruskich w Czechach nie pozwolia armiom Niemiec Poudniowych wpyn na losy Rzeszy. Jeli wic mona uwaa, e wyniki wojen bywaj „zasuone", to klska austriacka w 1866 r. bya na pewno spowodowana niedostwem kierownictwa we wszystkich dziedzinach, i to w rozgrywce decydujcej nie tylko o losach monarchii Habsburgów i Niemiec, ale w niemaym stopniu caej Europy.
UGODA Z WGRAMI
Po klsce 1866 r. cesarz austriacki musia ju zgodzi si na ugod z Wgrami. Przeksztacono pastwo na monarchi podwójn, to znaczy Austro-Wgry; by to tak zwany dualizm, ustanowiony na pocztku 1867 r. Powstaway dwa odrbne pastwa, majce odrbne rzdy, odrbne parlamenty, ale wspólnego monarch — cesarza w Austrii, czyli tzw. Przedlitawii, a króla na Wgrzech. Granic midzy Austri Doln a Wgrami stanowia rzeczka Litawa, okoo 100 km na wschód od Wiednia; std nazwa Przedlitawii dla Austrii, a Zalitawii dla Wgier. Oprócz monarchy wspólnymi instytucjami byy. ministerstwo spraw /.agranicznych, ministerstwo wojny oraz specjalne ministerstwo finansów,
228
które opacao koszty tych dwu odrbnych resortów. Wspólny budet wanie dla wspólnych spraw uchwala miay delegacje obu parlamentów, austriackiego, czyli Rady Pastwa, i sejmu wgierskiego. Delegacje te zbieray si raz w Budapeszcie, a raz w Wiedniu, ale obradoway i gosoway osobno. Równoczenie ustanowiono podzia wspólnych dochodów z wyranym uprzywilejowaniem Wgier, które miay pokrywa
Cesarzowa Elbieta, ona Franciszka Józefa, w wgierskim stroju koronacyjnym
tylko 30% sum potrzebnych na wspólny budet. Wreszcie, co bardzo istotne, ugoda ta bya wana tylko na dziesi lat, a wic co dziesi lat Wgrzy mieli mono stawiania nowych warunków, poniewa mieli faktycznie pozycj silniejsz ni Austria, a to z tego powodu, e ich wewntrzna sytuacja bya bardziej korzystna. Mieli oni bowiem zdecydowan przewag nad innymi narodowociami w swym pastwie, zarówno w dziedzinie materialnej, jak kulturalnej i politycznej.
I tak w 1868 r. zawarli ugod z Chorwacj, przyznajc temu krajowi tylko bardzo wsk autonomi, a o autonomii innych narodowoci w ogóle nawet nie byo mowy. Zapewniono im tylko mono kulturalnego rozwoju, co zreszt pozostao na papierze, bo Wgrzy dokonywali ogromnego wysiku dla madziaryzowania swoich mniejszoci narodowych. Z drugiej jednak strony rozumieli, e ich zwizek z Austri daje im ogromne korzyci. Naleeli przecie do wielkiego mocarstwa, majcego doskonae moliwoci rozwoju gospodarczego, jako e w mo-
229
narchii znajdoway si kraje bardzo zrónicowane zarówno co do bogactw naturalnych, jak i poziomu gospodarczego, zatem wymiana dawaa wszechstronne poytki. Najwaniejsze jednak byo to, e Madziarzy stanowili liczebnie mniejszo w swoim pastwie, chocia sami byli najliczniejsz grup etniczn. Panowanie ich opierao si wic w niemaym stopniu na tym, co reprezentowaa dynastia, a wic na wspólnej armii, która miaa broni caoci terytorialnej obu czci monarchii. Póniej utworzono w obu pastwach take odrbn obron krajow. W ten sposób istniay trzy armie, a to cesarska i królewska armia austro-
-wgierska. cesarsko-królewska obrona krajowa (Landwehr) i królewsko-
-wgierska obrona krajowa (honwedzi). Podobnie oznaczano i urzdy jako c. i k., to znaczy austriacko-wgierskie, c. k. to znaczy austriackie i królewsko-wgierskie.
NIEDOSZY SOJUSZ AUSTRIACKO-FRANCUSKI
Ugod z Wgrami przeprowadzi nowo mianowany minister spraw zagranicznych bar. F. Beust, poprzednio premier Saksonii, wróg Bismarcka. Powoany on zosta przez Franciszka Józefa z misj przygotowania odwetu za Sadowe. Cesarz bowiem i sfery dynastyczne nie mogy si pogodzi z tym rozstrzygniciem, jakie tam zapado. Pogodzono si co prawda z utrat Woch, ale nie chciano jeszcze pogodzi si z utrat pozycji w Niemczech, z którymi pastwo i dynastia byy zwizane od wieków. Poniewa rozwizaniem sprawy niemieckiej w duchu pruskim poczu si poszkodowany take Napoleon III. którego pozycja w Europie doznaa istotnego osabienia, zatem nasuwaa si moliwo zawarcia sojuszu francusko-austriackiego zwróconego przeciw Prusom. Ale sojusz ten by trudny do zrealizowania ze wzgldu na stosunek obu mocarstw do Rosji. Powstanie styczniowe, które wybucho w Polsce w 1863 r., skonio Francj i Austri obok Anglii do interwencji na jego rzecz. Wyzyska to Bismarck, aby opowiedzie si po stronie Rosji i w ten sposób zdoby sobie jej zaufanie i pomoc w dalszych dziaaniach. Tote w 1866 r. wbrew tradycyjnej polityce rosyjskiej Rosja pozwolia Prusom usun Austri z Rzeszy i podporzdkowa sobie inne pastwa niemieckie, które do tej pory byy niejako klientami Rosji. Zjednoczenie bowiem Niemiec nie leao w interesie mocarstwowym Rosji, podobnie jak nie leao w interesie Francji. Ale wanie osabienie Rosji na skutek powstania polskiego, zarówno w dziedzinie wewntrznej, jak wojskowej i dyplomatycznej, skonio j do poparcia Prus, skoro na Austri, jak uczyo dowiadczenie wojny krymskiej i powstania polskiego, nie mona byo liczy. Po 1866 r. Napoleon III dy do odnowienia porozumienia z Rosj, aby mie albo jej pomoc, albo przynajmniej yczliw neutralno na wypadek zbliajcego si konfliktu z Prusami. Austria za w sojuszu z Francj raczej szukaa poparcia'dla ekspansji na Bakanach, jedynego kierunku, gdzie po usuniciu z Woch i Niemiec to wielkie mocarstwo mogo rozszerza swe wpywy. Tak przynajmniej
230
rozumiay polityk zewntrzn najbardziej wpywowe sfery zarówno Austrii, jak i Wgier. Natomiast sfery dynastyczne mylay raczej o powrocie Austrii do Niemiec i odzyskaniu niezalenej zarówno wobec liberaów austriacko-niemieckiej, jak i Wgrów pozycji, któr posiadaa wtedy, kiedy bya zwizana z Niemcami.
Ostatecznie jednak z chwil ustalenia si w obu poowach monarchii rzdów konstytucyjnych cesarz musia liczy si z interesami najsilniejszych grup spoecznych, to znaczy buruazji niemiecko-austriackiej i Wgrów, gdzie faktycznie istnia sojusz midzy czynnikami buruazyj-nymi a szlacht i arystokracj, strzegcy tak trudno zdobytej niezalenoci wobec Wiednia.
KONSTYTUCJA GRUDNIOWA 1867 ROKU
Po doprowadzeniu do ugody z politykami wgierskimi cesarz da dymisj Belcrediemu, a rzd powierzy Beustowi, który reaktywowa konstytucj 1861 r., zwoa Rad Pastwa, aby przeprowadzia takie zmiany, które byy konieczne dla sankcjonowania ugody austriacko--wgierskiej. Dao to okazj politykom liberalnym do uzyskania dalszych koncesji konstytucyjnych. Ju za czasów Schmerlinga zniesiono cenzur prewencyjn i w ten sposób od 1862 r. rozwino si w Austrii niezalene dziennikarstwo, dajce liberaom jeszcze jeden atut w walce politycznej. Wprowadzono te swobody obywatelskie, gwarantujc nietykalno osobist, nietykalno mieszkania i tajemnic korespondencji. Za czasów te Schmerlinga naruszono pewne postanowienia konkordatu z 1855 r. przez odpowiedni zmian prawa maeskiego; wówczas te dano pene równouprawnienie innym wyznaniom, w pierwszym rzdzie protestantom i ydom. W czasie obrad Rady Pastwa w 1867 r. wyszy dalsze ustawy w duchu liberalnym; zatwierdzone w grudniu przez cesarza stanowiy tzw. konstytucj grudniow z 1867 r., która przetrwa miaa a do koca istnienia monarchii z niewielkimi tylko zmianami. Dawaa ona do szerok, ale niemniej ograniczon autonomi poszczególnym krajom koronnym, uzaleniaa jednak rzd centralny od Rady Pastwa, która miaa prawo budetowania i uchwalania kontyngentu rekruta i inicjatyw ustawodawcz. Na razie skadaa si ona w dalszym cigu z delegatów sejmów krajowych, ale konstytucja przewidywaa na wypadek nieobesania przez jaki sejm Rady Pastwa przeprowadzenie wyborów bezporednich do niej z tego kraju. Ordynacja wyborcza pozostaa ta. sama, jak nada Schmerling.
Wkrótce poszczególne kraje, a najczciej Czesi, przez nieobsyanie Rady Pastwa staray si przeprowadza swoje postulaty polityczne. Wobec tego w 1873 r. przeprowadzono zmian konstytucji, która w caym pastwie ustanawiaa bezporednie wybory do Rady Pastwa, ale na tych samych zasadach, co dotychczasowe wybory do sejmów krajowych, to znaczy w najniszej kurii wyborów porednich, a we wszystkich czterech kuriach jawnych.
231
Tak wic parlament austriacki wybrany bezporednio w oparciu o kurialn ordynacj wyborcz odznacza si daleko posunit niepro-porcjonalnoci. Z pierwszej kurii zasiadao 85 posów reprezentujcych niecae 5000 wyborców, kady wic pose tej kurii reprezentowa tylko okoo 60 osób. Kuria druga, to znaczy wybierana przez izby handlowo-
Friedrich Beust
-przemysowe, wysyaa do Rady Pastwa 499 posów, a wic pose z tej kurii reprezentowa 26 wyborców. Natomiast posów z miast byo w parlamencie 116 wybranych przez okoo 184 ty. wyborców, a wic na jednego posa miejskiego gosowao okoo 1600 wyborców. Najsabiej byy reprezentowane wsie, bo liczba uprawnionych w tej kurii wyborców wynosia okoo l min., a posiadaa tylko 131 mandatów, czyli na jednego posa gosowao 7500 wyborców. Trzeba tu jeszcze doda, e ludno Austrii liczya wtedy w przyblieniu 20 min., zatem prawo wyborcze posiadao ledwo 6% mieszkaców pastwa.
UGODA POLSKO-AUSTRIACKA
Ugoda austro-wgierska oddawaa wadz na Wgrzech Madziarom, a w Austrii Niemcom; okazao si jednak, e Niemoy w Przedlitawii byli znacznie sabsi ni Madziarzy w Zalitawii, std do utrzymania
232
rzdów parlamentarnych potrzebowali koniecznie jakiego dodatkowego oparcia. Oparciem parlamentarnym dla nich stali si Polacy. W latach 1866—1869 doszo bowiem do ugody midzy szlacheckimi politykami galicyjskimi a cesarzem. Spodziewano si wtedy wybuchu wojny Austrii w przymierzu z Francj przeciw Prusom i Rosji, co by od razu odnowio spraw polsk. Politycy galicyjscy widzieli wicprzyszo Polski w zwizku z Austri, i to ich skonio do ustpstw na rzecz rzdu centralnego. Dlatego te gosowali za konstytucj grudniow, chocia w zasadzie pragnli tak, jak Czesi, wyodrbnienia Galicji w osobn jednostk pastwow. Z drugiej strony rzd centralny korzysta z tego, e w Galicji trwa spór midzy wsi a dworem o serwituty, które jeszcze nie byy uregulowane, a ponadto spór z Ukraicami, których rzd móg zawsze uy politycznie przeciw polskim politykom szlacheckim. Ukraicy bowiem jako naród jeszcze wtedy nieomal chopski widzieli w Polakach wrogów, nie tylko ze wzgldów narodowociowych, ale przede wszystkim spoecznych. To wanie dodatkowo skonio polityków polskich do ugody z dynasti, której pozostali wierni a do koca ycia Franciszka Józefa I. W zamian za to oddano im administracj kraju, a namiestnikiem z reguy zostawa zawsze Polak. W ten sposób przeprowadzono spolszczenie'administracji, szkolnictwa i sdownictwa, a ponadto wkrótce coraz czciej politycy polscy zasiadali w rzdzie wiedeskim.
XII. RZDY KONSTYTUCYJNE
1869- 1900
R
REFORMY LIBERALNE
.zady liberaów, które ugruntoway si w Austrii od uchwalenia konstytucji grudniowej i trway z krótk przerw na przeomie 1870/71 r. a do 1879 r., realizoway zasady nowoczesnego pastwa kapitalistycznego. Ju w 1869 r. przeprowadzono dwie wielkie i doniose reformy, obie niejako pod wraeniem klski w wojnie z Prusami. Armia wic zostaa zorganizowana na wzór pruski, wprowadzono powszechn krótkoterminow sub wojskow, po której onierz przechodzi do rezerwy. Utworzono te korpus oficerów rezerwy, a kady modzieniec, który zda egzamin maturalny, odbywa sub wojskow w charakterze jednorocznego ochotnika otrzymujc wyszkolenie oficerskie, a po paru latach po kilkakrotnie odbywanych wiczeniach otrzymywa stopie oficera rezerwy. Zreszt trzeba tu doda, e we wszystkich pastwach europejskich wprowadzano system pruski, bo zwycistwa tej armii dziaay fascynujco.
Ale w powszechnym przekonaniu sukcesy armii pruskiej wynikay nie tylko z jej doskonaej organizacji i wyszkolenia, ale take z ogólnego wyszego poziomu kulturalnego onierzy, co zawdziczano doskonaej pruskiej szkole ludowej. Tak wic utaro si powiedzenie, e bitw pod Sadow wygra pruski nauczyciel ludowy. Jeli wic reformy szkolnictwa przeprowadzone w okresie neoabsolutyzmu, a wic w latach po 1848 r., zaniedbay szko ludow, to teraz zwrócono na ni szczególn uwag. Oddano j pod nadzór wadz pastwowych bd samorzdowych, jak na przykad w Galicji, gdzie utworzono Krajow Rad Szkoln zalen zarówno od sejmu, jak i namiestnika, a odebrano spod dotychczasowego nadzoru wadz kocielnych.
Wie si to z bardzo donios spraw stosunku do Kocioa. Konkordat z 1855 r. by, jak wspominalimy, w ogóle sol w oku liberaów. Ustawy maeskie uchwalane ju w okresie Schmerlinga byy na pewno naruszeniem tego konkordatu. Odebranie nadzoru nad szkoami powszechnymi byo naturalnie spraw jeszcze bardziej donios. Kiedy wic Sobór Watykaski uchwali w lipcu 1870 r. dogmat o nieomylnoci papiea, rzd austriacki skorzysta z tego, aby uniewani konkordat pod pretekstem, e zawierany by z inn instytucj papiesk ni ta, która powstaa po ogoszeniu nowego dogmatu. W rezultacie nie zawarto adnego nowego ukadu ze Stolic Apostolsk. W 1874 r. wydano ustawy, które jednostronnie reguloway sprawy kocielne w pastwie.
234
Pozornie daway one siln wobec Kocioa pozycj wadzom pastwowym, ale wykonywane byy w taki sposób, e czynniki klerykalne mogy by w peni zadowolone. Koció móg rozwija faktycznie nieskrpowan dziaalno i a do koca istnienia monarchii nie powstay adne spory midzy nim a pastwem austriackim. Przed anulowaniem
,.Novara". statek austriacki w podróy naokoo wiata
konkordatu ustawy antyklerykalne wydawane przez Rad Pastwa natrafiay na opór kleru; rozgorzaa walka raczej propagandowa ni represyjna. W 1869 r. uwiziono tylko biskupa z Linzu za opór przeciw ustawom pastwowym, ale cesarz skorzysta ze swoich prerogatyw i zwolniono tego dostojnika kocielnego od wszelkiej odpowiedzialnoci. Pozycja spoeczna kleru w Austrii bya zbyt silna, aby mona byo, wzorem pruskiego kulturkampfu, który rozgorza w par lat póniej, walczy z wszelkimi wpywami kleru w yciu pastwowym. Zreszt religi katolick zawsze uwaano w Austrii za religi panujc.
235
W 1874 r. ustawa regulujca sprawy kocielne bya przyjta przez czynniki kocielne niechtnie, krytykowa j papie i biskupi. Zjawia si wówczas deputacja biskupów u cesarza, który usprawiedliwia si w sowach bardzo charakterystycznych, a zgodnych z rzeczywistym stanem rzeczy: „Jeli do tej pory pod naciskiem okolicznoci nie
Drukarnia pastwowa w Wiedniu w 1860 r.
mogem tyle zdziaa dla ochrony Kocioa, ile by odpowiadao yczeniom mego serca, to jednak jestem wiadom, ilu zamysom przeszkodziem, które by mogy w znacznie wyszym stopniu mu zaszkodzi ni to, co si w istocie na jego niekorzy dokonao". Zawsze przecie hierarchia katolicka i czynniki arystokratyczne mogy znale ochron na dworze, który tylko pod przymusem koniecznoci politycznych ulega w ogóle daniom liberalizmu.
W przekonaniu polityków liberalnych wszystkie reformy wprowadzane w Austrii w tych latach miay suy postpowi gospodarczemu i spoecznemu. Nie zawsze jednak takie byy skutki ustaw wówczas uchwalanych. W 1868 r. zniesiono ustaw o lichwie i ustaw o niepodzielnoci gospodarstw chopskich. Miao to uatwi nieskrpowany rozwój gospodarki kapitalistycznej, ale w rzeczywistoci doprowadzio do rozdrobnienia wasnoci chopskiej, która ponadto popada w lichwiarskie dugi coraz bardziej j rujnujce. W dodatku obcienia podatkowe wzrastay coraz bardziej, a podatki porednie ciyy najbardziej na ludziach niezamonych. Wszystko to prowadzio do coraz bardziej pogarszajcego si pooenia chopów, najliczniejszej warstwy spoecznej. Korzy z tego odnosia wasno najwiksza, tzw. w Austrii latyfundia.
236
która wykupywaa wasno drobn coraz bardziej powikszajc swoj. W cigu wic20 lat, midzy 1872 a 1892 r., zlicytowano w krajach austriackich okoo 180 ty. gospodarstw chopskich. W rdzennie austriackich krajach zagraaa chopom konkurencja zboa wgierskiego i ywca galicyjskiego, bo tam bya ziemia urodzaj niej sza, a robocizna tasza.
Pierwsza kartka pocztowa w Austrii
Starano si w nastpnym pokoleniu temu przeciwdziaa przez zakadanie spódzielni zarówno produkcyjnych, jak finansowych — tzw. Kasy Reiffeisenowskie, a w 1898 r. utworzono Allgemeiner Yerband Land-wirtschaftlicher Genossenschaften Ósterreichs (Powszechny Zwizek Spódzielni Rolniczych Austrii). By to zreszt wielki problem spoeczny, powszechny we wszystkich pastwach przemysowych ówczesnej Europy i do dzi jeszcze niepokojcy zachodnioeuropejskich mów stanu.
KONFLIKT Z CZECHAMI
Najtrudniejsz jednak wewntrzn spraw austriack pozostaa sprawa czeska. Zaostrzya si ona jeszcze bardziej po wojnie prusko-
-francuskiej, w której Austria pozostaa neutralna, poniewa rzd nie móg narazi si na stanowcz opozycj Wgrów i liberaów niemiecko-
-austriackich, a z drugiej strony Wochy równie nie zdecydoway si na
237
wystpienie z pomoc Francji. W 1871 r. utworzono cesarstwo niemieckie z królem pruskim jako cesarzem niemieckim i stao si ono najpotniejszym militarnie mocarstwem w Europie. Zrodzia si wówczas obawa, e signie ono i po ziemie zamieszkae przez Niemców w Austrii, wobec czego cesarz chcia doprowadzi do ugody z Czechami, aby si na nich oprze przeciw Niemcom. Takie zadanie mia rzd utworzony w 1870 r. pod przewodnictwem hr. Hohenwarta.
Jeszcze w 1865 r., kiedy byo jasne, e Wgry osign wasn pastwowo, a monarchia przeobrazi si w duchu dualistycznym, przywódca czeski Palacky wyda ksik pt. Idea radouskeho stdtu, w której dawa wyraz przekonaniu, e utworzenie dualizmu bdzie pocztkiem panslawizmu w Austrii, co doprowadzi do jej katastrofy, ale dodawa: „My, Sowianie, przyjmujemy to z prawdziwym alem, ale bez bojani. Bylimy przed Austri i bdziemy po niej". Kiedy za w 1867 r. Polacy obesali Rad Pastwa i nie solidaryzowali si z polityk absencji proklamowanej przez Czechów, wówczas przywódcy czescy wzili udzia w zjedzie sowiaskim w Moskwie w lecie 1867 r., który rozpoczyna nowoczesny ruch panslawistyczny zwrócony zarówno przeciw Turcji, jak i Austro-Wgrom. W nastpnym roku sejm czeski wyda Deklaracj, która domagaa si utworzenia odrbnego pastwa z krajów Korony w. Wacawa, zwizanego z reszt monarchii na takich zasadach, jak unia austro-wgierska.
Z chwil dojcia do wadzy w 1870 r. umiarkowanych centrali-stów w gabinecie pod przewodnictwem A. Potockiego rzd czyni dalsze starania p ugod z Czechami, ale stali oni twardo na stanowisku Deklaracji. W 1871 r. Hohenwart by gotów do uznania tych postulatów, tym razem sformuowanych podobnie w tzw. Artykuach Fundamentalnych. Sprzeciwili si temu stanowczo Wgrzy, poniewa przeobraenie Austrii w federacj prowadzioby z koniecznoci do uwzgldnienia da narodowoci niemadziarskich w Koronie w. Stefana. Wówczas to upad nie tylko gabinet Hohenwarta, ale odszed take z zajmowanego stanowiska minister spraw zagranicznych Beust, któremu cesarz poprzednio nada tytu kanclerza. G. Andrassy, dotychczasowy premier wgierski, obj tek wspólnego ministra spraw zagranicznych, a centralista Adolf Auersperg zosta premierem Austrii. Wtedy te wanie korzystajc z absencji posów czeskich przeprowadzono zmian konstytucji, o której wspominalimy poprzednio. Od 1873 r. wic wybory do Rady Pastwa odbyway si niezalenie od wyborów do sejmów krajowych. Byo to niejako zakoczenie wszelkich prób zmiany wewntrznego ustroju Przedlitawii.
ROZWÓJ GOSPODARCZY
Po ustabilizowaniu si rzdów parlamentarnych, po przeprowadzeniu ustawodawstwa zgodnego z potrzebami buruazji, nastpi od razu ogromny rozkwit gospodarki kapitalistycznej. Lata 1867— 1873 to okres
238
tzw. grynderski, to znaczy powstaje ogromna liczba wszelkiego rodzaju zakadów fabrycznych, finansowych, handlowych i komunikacyjnych. Jak grzyby po deszczu powstaj towarzystwa akcyjne. Wystarczy wskaza, e jeli w 1830 r. byo ich w caej monarchii 9, to w 1867 r. liczono ich ju 154, tylko w 1869 r. zaoono ich 141, a w 1872 r. a 376 z dwoma miliardami guldenów kapitau zakadowego. Jeszcze w pierwszym kwartale 1873 r. wydano 154 koncesje na towarzystwa o jednym miliardzie kapitau zakadowego.
Wystawa powszechna w Wiedniu w 1873 r.
Ta niezwyka koniunktura zaamaa si w maju 1873 r., kiedy doszo do krachu na giedzie wiedeskiej. By to kryzys ogólnowiatowy, gdy ogarn nie tylko Austro-Wegry, ale Niemcy i Stany Zjednoczone AP. Dorane skutki w Austrii zaznaczyy si w dziedzinie finansowej, a mianowicie banki dziaajce w krajach austriackich dostay si pod wpyw mocniejszych banków niemieckich. Midzy innymi na skutek tego kapita niemiecki rozciga kontrole nad niektórymi kolejami elaznymi, i to wanie tymi, które toroway drog ekspansji gospodarczej na Bakany. W ten sposób gospodarka niemiecka wizaa si coraz silniej z gospodark Austro-Wgier. Zamorski eksport austriacki szed nie tylko przez Triest, ale w równej mierze przez Hamburg i Brem. Miao to wpyw bardzo istotny, chocia raczej zakulisowy na polityk zewntrzn monarchii, o czym powiemy osobno. W dziedzinie spoecznej kryzys gospodarczy po 1873 r. podway autorytet czynników liberalnych. Uatwi
239
krytyk kapitalizmu zarówno od strony klerykalnej prawicy, jak i czynników lewicowych. Krach giedowy pocign za sob ogromne straty szerokich rzesz ciuaczy, którzy lokowali swoje oszczdnoci w akcjach, na których zrazu mona byo duo zarobi. Bankructwa banków krzywdziy równie drobnych wierzycieli, natomiast przyczyniay si do dalszej monopolistycznej koncentracji kapitau. '
UPADEK RZDÓW LIBERALNYCH
Krach giedy wiedeskiej z maja 1873 r. skompromitowa dodatkowo polityków liberalnych, kiedy si okazao, e w radach nadzorczych wielkich przedsibiorstw przemysowych i finansowych zasiadao 46 liberalnych posów do Rady Pastwa na ogóln liczb 167 liberaów, czonków parlamentu wiedeskiego. Przewanie kumulowali oni po kilka lukratywnych stanowisk, bo w sumie tych kilkudziesiciu polityków posiadao 125 takich posad. Podobnie z 18 liberalnych posów do sejmu dolnoaustriackiego a 12 zasiadao na 38 tego typu stanowiskach. W Izbie Panów a 40 czonków miao stanowiska w radach nadzorczych instytucji wielkoprzemysowych czy finansowych. Prawie za kadym razem, kiedy jakie wielkie przedsibiorstwo ogaszao bankructwo, jego zaoycielem czy dyrektorem naczelnym by wybitny polityk liberalny.
Wszystko to wzmocnio czynniki zwalczajce politycznie, a take propagandowo liberalizm jako ideologi wielkiej buruazji. Byo to tym atwiejsze, e równoczenie nowa szkoa, chocia wiecka, ale pomimo to pozostajca pod niezaprzeczonym wpywem czynników klerykalnych,
240
powszechna i bezpatna, skutecznie zwalczaa analfabetyzm, lecz wanie w tych krajach austriackich, gdzie rozwija si nowoczesny przemys. W tej dziedzinie monarchia austriacko-wgierska reprezentowaa stan ogólnoeuropejski; byo zatem w Austrii w 1886 r. 34% analfabetów, na Wgrzech waciwych 48%, ale w Chorwacji 73%, w Galicji podobnie. Dla porównania jednak trzeba powiedzie, e w tym czasie w Belgii byo 34%, we Francji 31%, a we Woszech a 62% analfabetów. Wyjtkowo may procent analfabetów mia may kraik górski Yorarlberg, bo tylko 3,2%.
POLITYKA ZAGRANICZNA I SOJUSZ Z NIEMCAMI
Polityka zewntrzna Austro-Wegier przechodzia w tym czasie do istotne przeobraenia. Zrazu, kiedy kierowa ni Beust, szukaa porozumienia z Francj, pozornie dla odwetu za Sadowe i umoliwienia powrotu Austrii do Rzeszy, w rzeczywistoci dla poparcia ekspansji na Bakany. Zaamaa si po pogromie Francji i upadku Napoleona III w 1870 r. Nie pozostao ju nic innego jak uzna hegemoni Prus w Niemczech i szuka tam wanie oparcia. Natrafio to na wspódziaanie Bismarcka, który równie pragn porozumienia z Austro-Wgrami, aby oddzieli je od Francji, która po klsce stawaa si najsilniejszym potencjalnym wrogiem nowej Rzeszy Niemieckiej. Ale Bismarck nie chcia te zrywa porozumienia z Rosj, k-tóremu tyle zawdzicza w okresie wojen o zjednoczenie. W rezultacie doszo do porozumienia trzech mocarstw, które zademonstrowa zjazd trzech cesarzy w Berlinie we wrzeniu 1872 r. Dla Austro-Wegier ten Sojusz Trzech Cesarzy oznacza konieczno uzgadniania ekspansji na Bakany z Rosj. I tak rzeczywicie si stao, kiedy w 1875 r. wybucho w Hercegowinie powstanie, które wkrótce rozszerzyo si na Boni. A wanie Bonia i Hercegowina od dawna byy przedmiotem ekspansjonistycznych zamiarów dworu wiedeskiego. Tam dynastia chciaa zdoby rekompensat za stracone prowincje woskie.
W 1876 r. rzdy Serbii i Czarnogóry czuy si zmuszone do udzielenia pomocy powstacom i rozpoczcia wojny z Turcj. Sprawa nabraa charakteru midzynarodowego wobec oporu rzdu tureckiego przeprowadzenia takich reform, które by day autonomi obu walczcym prowincjom. Rosja pod naciskiem panslawist-ów zdecydowaa si do walki o wyzwolenie Sowian prawosawnych z jarzma osmaskiego. Pod koniec 1876 r. doszo do porozumienia midzy Petersburgiem a Wiedniem, w którym Austro-Wgry zobowizay si do yczliwej dla Rosji neutralnoci w razie wojny z Turcj. W zamian rzd carski zgodzi si na przyczenie Boni i Hercegowiny do monarchii Habsburgów. Kiedy na pocztku 1878 r. armie tureckie zostay ostatecznie pobite, rzd carski narzuci Turcji pokój w San Stefano, który nie uwzgldnia jednak obietnic rosyjskich w stosunku do Austrii. Doszo do napicia dyplomatycznego, które skoczyo si rewizj tego pokoju, dokonan na kongresie w Berlinie, w którym Austro-Wgry zostay
241
upowanione do okupacji Boni i Hercegowiny, równoznacznej z wcieleniem tych prowincji.
W interesie gospodarczym Austro-Wgier leaa co prawda ekspansja handlowa i finansowa na Bakanach, jednake sytuacja wewntrzna w podwójnej monarchii ulegaby przeobraeniu na korzy ywiou sowiaskiego, czego ani rzdzcy w Austrii niemieccy liberaowie, ani politycy wgierscy absolutnie nie pragnli. Liberaowie niemieccy opierali si w Radzie Pastwa uchwaleniu funduszów potrzebnych dla okupacji. Objcie wadzy w Boni i Hercegowinie i tak nie odbyo si bez oporu ludnoci, nie chccej zmienia jarzma tureckiego na madziarsko--niemieckie. Zarówno mahometanie, jak prawosawni Serbowie walczyli zaarcie i zrcznie z armi okupacyjn, która zrazu okazaa si za saba. Dopiero po jej wzmocnieniu obsadzono 5 VIII 1878 r. Mostar, a 19 sierpnia zdobyto szturmem Sarajewo.
Postanowienia kongresu berliskiego wywoay napicie midzy Rosj a Niemcami, a mianowicie opinia rosyjska uwaaa, e Niemcy nie day Rosji dostatecznego poparcia w zamian za poparcie udzielone przez Rosj Prusom w czasie wojen o zjednoczenie. Wówczas Bismarck zdecydowa si na sojusz obronny z Austro-Wgrami przeciw Rosji; zawarto go w padzierniku 1879 r. Sojusz ten wzmocni zasadniczo pozycj Austro-Wgier na arenie midzynarodowej. Monarchia nad-dunajska zyskiwaa dziki niemu hegemoni w zachodniej czci Pówyspu Bakaskiego, co uwidocznio si tym, e Serbia musiaa zawrze z ni tajny ukad, który w rzeczywistoci dawa Austro-Wgrom protektorat nad tym maym krajem.
RZDY TAAFFEGO
Zawarcie sojuszu z Niemcami miao te pewien wpyw na stosunki wewntrzne w Austrii; cesarz nie potrzebowa si teraz zbytnio liczy z niemieckimi liberaami, nie mogli oni bowiem teraz szuka oparcia w Berlinie, zwizanym ju cile z dworem habsburskim. Auersperg, który od 1871 r. sta na czele gabinetu centralistyczno-liberalnego, dosta dymisj, a do wadzy doszli konserwatyci z E. Taaffem jako premierem. W koalicji rzdowej, zwcej si „elaznym piercieniem" (der eiserne Ring), zasiadali obok klerykaów niemieckich i Polaków take politycy czescy. W ten sposób skoczya si absencja Czechów w Radzie Pastwa, nastpia ogólna stabilizacja polityczna. Starano si jednak nie rozstrzyga adnych istotnych spraw, zdajc sobie spraw z tego, ile konfliktów spoecznych, a w pierwszym rzdzie narodowociowych jest utajonych. Zreszt by to okres potnego, chocia nierównomiernego rozwoju gospodarczego i spoecznego wszystkich krajów monarchii. Wtedy w wysokim stopniu okazao si, e wprawdzie Austro-Wgry to mozaika narodowoci, ale ta rónolito pod wieloma wzgldami stanowia doskona cao gospodarcz, uzupeniajcych si wzajemnie regionów. Oczywicie najwicej zyskiway te kraje, które byy
242
najwyej rozwinite pod wzgldem techniki gospodarczej, a wic pro-wincje zachodnie, jak Austria Górna, Dolna, Styria oraz Czechy, Morawy i lsk. Równoczenie dziki wasnemu rzdowi i Wgry, a szczególnie ich rdzennie madziarskie prowincje, korzystay niemao z naleenia do tego wielkiego tworzcego idealny rynek mocarstwa.
Eduard Taaffe
W dziedzinie narodowociowej tak istotnej dla dalszych losów podwójnej monarchii mona w tych latach obserwowa rozszerzenie si zasigu etnicznego narodów, majcych siln pozycj polityczn, a wic Polaków i Madziarów. Natomiast Niemcy byli w odwrocie, a to z powodu wzmacniajcej si w miar rozwoju spoecznego wiadomoci czeskiej i soweskiej.
Osobnym zagadnieniem bya Bonia i Hercegowina. Obie te prowincje byy pod wspólnym austro-wgierskim zarzdem, a mianowicie podlegay resortowi ministra wspólnych finansów, poniewa do tej pory to ministerstwo byo raczej instytucj buchalteryjn, dysponujc jedynie kwotami, które wpacay skarb austriacki i skarb wgierski. Teraz miao ono pod sob administracj okupowanych prowincji; ale jak w polityce zewntrznej, tak i w zarzdzie Boni i Hercegowin silniej zaznacza si wpyw wgierski ni austriacki. Niemniej rzdy austriackie dbay o rozwój tych prowincji, które przez wieki znajdoway si pod panowaniem zacofanej Turcji. Natomiast pod wzgldem spoecznym uprzywilejo-wywano w dalszym cigu tamtejsz szlacht, to znaczy begów, a wic poturczonych wacicieli ziemskich, którzy ocalili swe przywileje przecho-
243
dzc na islam. Nie usunito wicbez reszty przywilejów feudalnych, wskutek czego panowanie austro-wgierskie oznaczao dla tamtejszej ludnoci chopskiej, a ta miaa ogromn przewag, kontynuowanie dotychczasowego ucisku spoeczno-gospodarczego. Ludno tych krajów dzielia si na mahometan, prawosawnych i katolików. Prawosawni byli z reguy Serbami, katolicy Chorwatami, a mahometanie czuli si w pewnym stopniu Turkami, chocia jzykiem ich by jzyk serbsko--chorwacki.
Przynaleno obu tych prowincji do Austro-Wgier zwizaa podwójn monarchi najsilniej z zagadnieniem poudniowosowiaskim. Jak dugo Serbia bya w faktycznej zalenoci od potnego ssiada, tak dugo problem ten nie by dla caoci Austro-Wgier grony, ale w nastpnym wieku, bo od r. 1903, sytuacja si zmienia i Serbia staa si potnym orodkiem ruchu jugosowiaskiego, dcego do oderwania od Austro-Wgier tych krajów, w których mieszkali Sowecy, Serbowie i Chorwaci. Najsilniej zagroona bya integralno Wgier, jako e obok Chorwacji i Sawonii Wojwodina serbska, kraj bardzo urodzajny i gospodarczo rozwinity, zaludnione byy w zwartej masie przez Serbów i Chorwatów.
Sprawami wewntrznymi Wgier mniej si zajmujemy, gdy w tej dziedzinie byy one zupenie niezalene i stanowi to przedmiot historii cile wgierskiej, natomiast dzieje wewntrzne Przedlitawii interesuj nas jak najbardziej.
STOSUNKI NARODOWOCIOWE I PROBLEM CZESKI
W okresie rzdów Taaffego, które trway bez przerwy 15 lat, czyniono wic drobne dorane ustpstwa wobec wzmagajcych si da spoecznych. W dziedzinie narodowociowej najwaniejszy i najtrudniejszy by problem czeski. Wprowadzono do urzdowania jzyk czeski jako jzyk zewntrzny, to znaczy wobec stron, które si czeskim posugiway. Skoro jednak czeska inteligencja bya z reguy dwujzyczna, uatwiao to Czechom karier urzdnicz, przyczyniajc si w niemaym stopniu do sczechizowania administracji. Podobnie drobnymi koncesjami w dziedzinie szkolnictwa zarówno wobec Czechów, jak Soweców, a wreszcie i Dalmatyców, gdzie przewaajca cz mówia jzykiem serbsko--chorwackim, umia Taaffe utrzymywa w parlamencie swoj wikszo.
Galicja bya w penym wadaniu Polaków, a Ukraicy jeszcze w tym okresie nie mieli ani aspiracji, ani moliwoci obejmowania administracji, w której jzykiem urzdowym by polski i jedynie w korespondencji z centralnymi urzdami wiedeskimi uywano niemieckiego. W dziedzinie szkolnictwa Ukraicy byli wyranie upoledzeni, szczególnie jeli chodzi o szkolnictwo rednie. Zreszt a do 1890 r., kiedy to Rada Szkolna Krajowa dostaa si pod kierownictwo wybitnego polityka konserwatywnego, M. Dobrzyskiego, rozumiejcego konieczno unowoczenienia kraju, Galicja pogrona bya w analfabetyzmie; fundusz
244
Rady Szkolnej uchwala bowiem sejm, który by w zupenoci w rkach przedstawicieli szlachty. Niemniej i w Galicji nastpiy pewne przesunicia, poniewa rzd poprzez namiestnika Badeniego rozpocz walk z prorosyjskimi tendencjami. W zwizku z tym nastpiy zmiany w metropolii greckokatolickiej we Lwowie, a potem krótkotrwaa ugoda polsko-ukraiska w dziedzinie szkolnictwa.
Gównym zadaniem rzdu Taaffego byo jednak doprowadzenie do ugody czesko-niemieckiej. W zasadzie Czesi zasiadali w jego rzdzie, ale naleeli do grupy tzw. staroczechów, którzy coraz bardziej tracili oparcie we wasnym spoeczestwie. Wprawdzie wanie modoczesi ze Sladkovskim i Gregrem na czele domagali si polityki kompromisowej, to znaczy wykorzystywania kadej okolicznoci, aby uzyskiwa coraz dalsze koncesje dla narodowoci czeskiej, ale w zasadzie podobnie jak staroczechów ideaem ich byo wyodrbnienie krajów Korony w. Wacawa na wzór samoistnoci osignitej przez Wgrów. Ju w 1880 r. przygotowano szereg zmian administracyjnych, które miay da Czechom równouprawnienie z Niemcami. Ale sprawa skomplikowaa si z tego powodu, e reforma ta miaa polega na tym, aby wyodrbni okrgi czysto niemieckie od czeskich. Oznaczao to jednak spetryfikowanie silnej pozycji Niemców w krajach sudeckich. Tymczasem za przemiany demograficzne szy w kierunku wzmacniania ywiou pochodzenia chopskiego na niekorzy ywioów miejskich, wJ danym wypadku niemieckich. Ponadto rozwijajcy si najsilniej wanie w krajach sudeckich przemys przyciga robotników ze wsi czeskiej i okolice dawniej nieomal czysto niemieckie staway si coraz bardziej czeskie. Szkolnictwo za miao by uregulowane w ten sposób, aby o jzyku nauczania decydowaa wikszo danego okrgu; oznaczaoby to utrat szans na czechizacj okrgów sudeckich, a take niemaej czci Moraw, gdzie stosunek midzy Czechami a Niemcami ukada si dla Niemców bardziej korzystnie ni w Czechach. Tote wanie bardziej radykalny odam modoczechów uniemoliwi realizacj ugody niemiecko-czeskiej z 1880 r., jakkolwiek wanie wtedy midzy innymi koncesjami doszo do utworzenia uniwersytetu czeskiego w Pradze.
DENIE DO REFORMY WYBORCZEJ
Tymczasem w caej Austrii nacisk klas niszych, to znaczy zarówno robotników, jak drobnomieszczastwa, stawa si coraz silniejszy i byo jasne, e prawo wyborcze musi zosta rozszerzone. Taaffe gotów by do pewnych koncesji, tak wic ju w 1882 r. nieznacznie obniono cenzus wyborczy w kurii wiejskiej i miejskiej; w akcji tej natrafi jednak na zdecydowan opozycj konserwatystów, którzy dobrze rozumieli, e w ten sposób ich pozycja polityczna bdzie rycho podwaona. Kiedy za pod wpywem ogromnych demonstracji socjalistycznych zorganizowanych w pierwszym rzdzie w Wiedniu Taaffe wniós w Radzie Pastwa w 1893 r. projekt wprowadzenia w kurii wiejskiej i miejskiej powszechnego prawa wyborczego, wówczas zosta obalony wobec sprze-
245
ciwu zarówno ze strony konserwatystów, jak i liberaów. Nie chcieli oni bowiem dopuci do zwikszenia wpywu politycznego ani klasy robotniczej, ani drobnomieszczastwa, opanowanego wpywami klery-kalnymi.
AUSTRIACKO-NIEMIECKI RUCH NACJONALISTYCZNY
Jeszcze za rzdów Taaffego zorganizoway si siy polityczne, które miay doprowadzi do upadku te czynniki polityczne, które stanowiy koalicj rzdow. Oprócz ruchu socjalistycznego, o którym powiemy obszerniej, zacz organizowa si ruch skrajnie nacjonalistyczny zarówno wród Niemców austriackich, jak i wród Czechów. Najpierw w 1882 r. grono modych dziaaczy austriacko-niemieckich uoyo tzw. program lincki, który domaga si bliszego zespolenia Austrii z Niemcami i nadania bardziej niemieckiego charakteru Przedlitawii przez wyodrbnienie Galicji i Bukowiny. W par lat potem ta grupa polityczna rozpada si; odszed z niej Yiktor Adler oraz historyk Heinrich Friedjung. Na czoo wysun si Georg von Schónerer. stawiajc jako gówne haso antysemityzm. Kiedy Schónerer za zbyt radykalne wystpienia dosta si w 1888 r. do wizienia, oderwaa si od niego grupa tzw. Zjednoczonych Chrzecijan pod przewodnictwem dr. Karla Luegera, który rozpocz zrczn agitacj wród wiedeskiego drobnomieszczastwa w duchu zarówno antysemickim, jak klerykalnym, z pewnymi akcentami przeciw wielkiemu kapitaowi, pod pretekstem, e jest on w rkach ydów. Zreszt te ruchy niemieckie miay poparcie i w Rzeszy, gdzie wanie wtedy powstaway organizacje nacjonalistyczne, które swoj dziaalno rozszerzay na Niemców mieszkajcych poza granicami Rzeszy.
UPADEK RZDU TAAFFEGO
Upadek gabinetu Taaffego w listopadzie 1893 r. nie tylko koczy pewien okres dziejów wewntrznych Austrii, ale jest zwizany z ogólnymi przeobraeniami, jakie przechodzia caa Europa. By to bowiem okres nastawania ery imperializmu wraz z wzmagajcymi si ruchami nacjonalistycznymi.
Obok konfliktu narodowociowego zapowiada si w miar rozwoju gospodarki kapitalistycznej coraz wyraniej naczelny konflikt spoeczny, a to coraz mocniej akcentujce si postulaty klasy robotniczej.
RUCH SOCJALISTYCZNY
Równoczenie z wydaniem konstytucji grudniowej zaczy w oparciu ojej postanowienia powstawa zwizki robotnicze. Ju w grudniu 1867 r. zaoono Zwizek Ksztacenia Robotników (Arbeiterbildungsverein) o charakterze owiatowym. Wkrótce pod wpywem pierwszego nowo-
246
czesnego austriackiego dziaacza socjalistycznego, zreszt pochodzcego z Prus, Oberwindera, zwolennika Lassalle'a, przeobrazi si on w organizacje polityczn, domagajc si w pierwszym rzdzie powszechnego prawa wyborczego powoujc si na wzór wanie wówczas utworzonego parlamentu w Zwizku Pónocnoniemieckim. Zgodnie z teori Lassalle'a robotnicy powinni dy do wpywu na pastwo, gdy tylko ono moe rozwiza zagadnienie robotnicze. Równoczenie w Austrii powstaway te zwizki wzorowane na dziaalnoci prowadzonej w Niemczech przez Schulze-Delitzscha, widzce w spódzielczoci i w ogóle samopomocy rozwizanie zagadnienia klasy robotniczej. Socjalistyczne zwizki zyskiway coraz wikszy wpyw, tym bardziej e po powstaniu w Niemczech marksistowskiej socjaldemokracji, zaoonej w r. 1869 na zjedzie w Eisenach, jej wpywy przenosiy si i na teren Austrii. W Wiedniu zjawi si te jeden z przywódców socjaldemokracji niemieckiej, W. Liebknecht, który dy do organizacyjnego poczenia socjalistycznego ruchu austriackiego z niemieckim, by on bowiem zwolennikiem idei wielkoniemieckiej, to znaczy utworzenia republiki, obejmujcej niemieckie ziemie zarówno w Rzeszy Niemieckiej, jak i w Austrii. Jak potg reprezentowaa w Austrii wtedy socjaldemokracja, tego wiadectwem staa si ogromna manifestacja przed parlamentem wiedeskim w grudniu 1869 r. domagajca si poza innymi spoecznymi postulatami równie powszechnego prawa wyborczego. Wtedy to rzd zamkn wszystkie zwizki socjalistyczne, przeprowadzajc szereg aresztowa wród dziaaczy socjalistycznych. Na tym zakoczy si pierwszy okres zorganizowanego ruchu socjalistycznego w Austrii waciwej. W latach siedemdziesitych powstay drobne zwizki, ideologicznie rozbite, poniewa jedne reprezentoway program umiarkowany, inne rewolucyjny. Dopiero pod koniec rzdów Taaffego w 1888/89 r. na zjedzie w Hainfeld zorganizowaa si nowa partia socjaldemokratyczna. Byo to dzieem Yiktora Adlera.
Jeli socjalici austriaccy podkrelali, e robotnicy musz by solidarni, poniewa maj wspólnego wroga w kapitalizmie, a rónice religijne i narodowociowe stanowi przeytki reakcyjne, to inaczej sprawa ta przedstawiaa si w Czechach. Tam kapitalista z reguy by Niemcem, a robotnik czeski odczuwa w nim wroga klasowego i narodowego. Wpyw wic czynników mieszczaskich na ruch socjalistyczny w Czechach by znacznie silniejszy ni w krajach austriacko-niemiec-kich. Tote czeski ruch robotniczy organizowa si niezalenie od austriacko-niemieckiego. W zasadzie dziaalno partii austriackiej ograniczaa si do krajów zamieszkaych przez Niemców, take w niemieckich czciach Czech i Morawach. Partia chciaa by ponadnarodow, ogólnoaustriack, ale zagadnienie narodowociowe i jej nie omino.
RUCH CHRZECIJASKO-SPOECZNY
Tworz si jednak równoczenie w ruchu robotniczym organizacje niesocjalistyczne, kierowane przez dziaaczy liberalnych, na wzór istnie-
247
jcych w Niemczech zwizków Hirsch-Dunckerowskich. Momentem zwrotnym by wielki krach z 1873 r. Wówczas to ogromne bezrobocie jeszcze bardziej pogorszyo fatalne warunki ycia proletariatu. Ale fakt zaamania si koniunktury nie wzmocni, a przeciwnie osabi aktywno dziaaczy robotniczych. Tyle e osabi kierunek liberalny, który jak liberalizm w ogóle zosta na skutek zaamania si koniunktury zdyskredytowany. Na to miejsce wszed wkrótce inny kierunek niesocjalistyczny w ruchu robotniczym, a mianowicie ruch chrzecijasko--spoeczny. Jego prekursorem by pochodzcy z Prus baron Yogelsang. Od tego momentu w zasadzie a do dzi w austriackim ruchu robotniczym bd si zwalczay te dwie tendencje: jedna socjalistyczna, druga zwizana z klerykalizmem. Ruch chrzecijasko-spoeczny znalaz wkrótce jeszcze jednego bardzo zdolnego przywódc, adwokata wiedeskiego, pochodzcego z drobnomieszczastwa, wic dobrze rozumiejcego pooenie niszych klas, Luegera, o którym wspominalimy powyej. Od r. 1875 zasiada on w wiedeskiej Radzie Miejskiej i zdobywa sobie coraz wiksze wpywy w stolicy. Okres rzdów Taaffego by dla obu tych kierunków decydujcy. Pod naciskiem wzmagajcego si liczebnie i organizacyjnie proletariatu wielkoprzemysowego trzeba byo czyni zasadnicze ustpstwa. Znowu wzorem w pewnym stopniu byy tu Niemcy, gdzie w tych latach Bismarck rozpocz wielk akcj ubezpiecze spoecznych. Skoro jednak ruch robotniczy w Austrii by znacznie sabszy ni w Niemczech, nie uciekano si do ustaw wyjtkowych na wzór wydanych w Niemczech przeciw socjalistom w r. 1878, natomiast niejako naladowano niemieckie ustawy chronice robotników. W latach 1885—1887 wprowadzono szereg ustaw, dziki którym ograniczono dzie pracy w fabrykach do 11 godzin, w kopalniach do 10, dla kobiet i modocianych do 8 godzin i wprowadzono przymusowy odpoczynek niedzielny. Wydano te zakaz pracy dla dzieci poniej 11 lat. W ten sposób Austria znalaza si w dziedzinie ochrony pracy na trzecim miejscu w Europie po Niemczech i Szwajcarii. Oczywicie wykonywanie tych ustaw zaleao od stosunków faktycznych w poszczególnych krajach, inaczej wykonywano je w prowincjach zachodnich, inaczej w krajach wschodnich, bardziej zacofanych. Odnosiy si one zreszt do okrelonych kategorii klasy robotniczej, a wic zatrudnionych w fabrykach i kopalniach, a nie w maych warsztatach pórzemielni-czych, gdzie waciciel mia znacznie silniejsz pozycj w stosunku do zatrudnianych przez siebie pracowników. Niemniej faktem jest, e te zdobycze, wywalczone przez klas robotnicz krajów wysoko uprzemysowionych, to znaczy czesko-austriackich, miay ogromny wpyw na kraje zacofane, jak na przykad Galicj czy Bukowin.
Ruch socjalistyczny tym górowa nad ruchem chrzecijasko-spoecz-nym, e ideologia jego znajdowaa oddwik we wszystkich krajach monarchii, moga apelowa do solidarnoci klasy robotniczej caego pastwa, nie mówic o solidarnoci midzynarodowej, która ujawnia si od razu po zorganizowaniu si partii socjalistycznych w Austrii. Od tego momentu rozpoczyna si gwatowny wzrost aktywnoci socjaldemokracji, która staje si teraz powan si polityczn w caym
248
pastwie. Miao si to okaza w kryzysie politycznym w czasie rzdów K. Badeniego, który w r. 1895 zosta premierem.
RZDY BADENIEGO
Po upadku rzdu Taaffego, po dwu gabinetach przejciowych, cesarz powierzy rzdy namiestnikowi Galicji Kazimierzowi Badeniemu, który tame zdoby sobie opinie czowieka silnej rki. Te same metody mia on teraz zastosowa do caej Austrii. Okres jego rzdów mona uwaa za moment, w którym Polacy osignli szczyt swoich wpywów w monarchii. Tak si zoyo, e jeszcze poprzednio w tym samym roku wspólnym ministrem spraw zagranicznych zosta hr. Agenor Gołuchow-ski junior. W rzdzie Badeniego zasiada jako minister skarbu Leon Biliski. który potrafi sobie wkrótce wyrobi siln pozycj polityczn, niezalenie od losów gabinetu Badeniego. Jak zwykle w rzdzie by jeszcze minister dla Galicji. By to rzd przejty duchem arystokratycznym, któremu trudno byo 'znale porozumienie z parlamentem, ulegajcym coraz bardziej tendencjom demokratycznym. Niemniej spraw zrazu najwaniejsz, a mianowicie reform wyborcz, Badeni potrafi w Radzie Pastwa przeprowadzi. Stworzono pit kuri powszechnego gosowania. Skadaa si ona z 72 mandatów na 425 mandatów caej Izby Posów Rady Pastwa.
By to pierwszy, i to zasadniczy krok do zamania przywilejów, jaki system kurialny stanowi dla klas wyszych. W wyniku wyborów zarzdzonych w r. 1897 nastpio wzmocnienie si demokratycznych w parlamencie austriackim. Zjawio si w nim 15 socjaldemokratów — w tym 2 Polaków, a wród nich znakomity mówca Ignacy Daszyski. Obok nich zasiadao te w Izbie 28 posów chrzecijasko-spoecznych. Przed tym parlamentem mia teraz Badeni obroni rozporzdzenie jzykowe wydane dla krajów czeskich, to znaczy Czech, Moraw i lska. Najwikszy opór ze strony niemieckiej wywoa nakaz, aby do trzech lat kady urzdnik nauczy si pynnie posugiwa niemieckim i czeskim. Dawao to w przyszoci przywileje Czechom, gdy kady wyksztacony Czech mówi pynnie po niemiecku, a Niemcy nie chcieli si uczy czeskiego, dla którego mieli pogard. Kiedy opozycja w Izbie Posów zastosowaa coraz ostrzejsze metody, wprowadzono zarzdzenia porzdkowe, w oparciu o które mona byo przy pomocy policji usuwa awanturujcych si posów. Zapanowao takie oburzenie, e doszo do gwatownych rozruchów w stolicy, co przerazio cesarza, który rozwiza parlament da dymisj Badeniemu. Wydaje si, e by to ostatni moment w dziejach Przedlitawii, w którym mona byo legalnie zaatwi spór narodowociowy. Nastpne gabinety ju nie pokusiy si o doprowadzenie do ugody czesko-niemieckiej. Jeli pomimo to póniej na Morawach doszo do kompromisu czesko-niemieckiego, wynikao to z lokalnych warunków, poniewa spór czesko-niemiecki by tam zawsze znacznie agodniejszy. Socjaldemokracja niemiecko-
249
-austriacka bya tam silniejsza, a radykaowie czescy sabsi. Zreszt stao si to znacznie póniej, bo w 1905 r., kiedy ogólne zadranienia narodowociowe opanoway do tego stopnia wiele innych krajów monarchii, zarówno w Austrii, jak i na Wgrzech, e los jej wydawa si rozstrzygnity.
KRYZYS KONSTYTUCJONALIZMU
Upadek Badeniego zaama konstytucjonalizm austriacki. Zbyt czsto bowiem rzd ucieka si do osawionego § 14 konstytucji, który dawa mono pozabudetowych wydatków. W zasadzie mia on otwiera rzdowi moliwoci finansowe w razie jakich nieprzewidzianych wypadków, jak klski elementarne, ale dawa si interpretowa znacznie szerzej. W ten sposób podwaano kardynaln prerogatyw ciaa ustawodawczego, jakim jest prawo budetowania.
Nastpoway czste zmiany gabinetu, zwaszcza e partie radykalne zyskiway przy kadych nowych wyborach na sile. Coraz goniej akcentowaa swoje istnienie skrajnie nacjonalistyczna partia wszech-niemiecka, która miaa wyranie antyaustriackie nastawienie, to znaczy dya do-wczenia terytoriów niemieckich do cesarskiej Rzeszy. Skoro za jedn z gównych podstaw tradycji dynastycznej w Austrii by Koció katolicki, wicwszechniemcy rzucili haso „Los von Rom" (Precz od Rzymu). W rzeczywistoci stanowili sabe grupki polityczne, ale ich demagogiczne hasa wpyway na postaw innych, silniejszych organizacji, na skutek czego zarówno w parlamencie, jak i w publicystyce wzmagay si coraz bardziej gosy nienawici narodowociowej. Próbowaa temu przeciwstawi si socjaldemokracja, która we wszystkich okrgach przemysowych wzrastaa gwatownie na siach, zdobywajc w licznych radach miejskich wiele mandatów. Wiede by na razie domen ruchu chrzecijasko-spoecznego pod przewodnictwem Luegera. Naley jednak doda, e zrazu ruch ten nie mia poparcia hierarchii kocielnej, która z wolna dopiero zacza si orientowa, i musi godzi si z demokratyzacj ycia politycznego i spoecznego. Ale i ruch socjalistyczny natrafia na due przeszkody w zwalczaniu sporów narodowociowych. Kiedy w 1900 r. w Brnie odby si zjazd ogólno-austriackiej socjaldemokracji, wypowiedziano si w sprawie narodowociowej w duchu autonomii kulturalnej, w duchu równouprawnienia wszystkich narodowoci i utworzenia okrgów administracyjnych, o ile monoci jednonarodowociowych. Wkrótce jednak daa si odczu opozycja socjalistów czeskich, tak e po piciu latach partia czeska w ogóle odesza od ogólnoaustriackiej socjaldemokracji, która pragna pozosta pewnego rodzaju federacj rónych narodowych partii socjalistycznych.
W 1889 r. zmar mierci samobójcz nastpca tronu arcyksi Rudolf, ideologicznie zwizany z liberaami. Nastpc tronu zosta po nim arcyksi Franciszek Ferdynand d'Este, nastawiony proklerykalnie.
250
Arcyksi Rudolf
a przeciwnik liberaów zarówno niemieckich, jak i wgierskich. By on zwolennikiem obalenia dualizmu i powrotu do koncepcji federalistycz-nych, ale w duchu reakcyjnym.
TRÓJPRZYMIERZE I KONFLIKT BAKASKI
Polityka zewntrzna Austro-Wgier od czasu zawarcia sojuszu z Niemcami bya ustabilizowana. W 1882 r. doszo do zawarcia trójprzymierza midzy Wochami, Austro-Wgrami i Niemcami, które nie byo zwrócone przeciw Rosji, ale w razie wojny austriacko-rosyjskiej miao gwarantowa yczliw neutralno ze strony woskiej. W zamian w razie wojny niemiecko-francuskiej gwarantowao yczliw neutralno obu pozostaych partnerów; sformuowane ono byo w duchu wycznie obronnym, co dyplomacji woskiej dao potem okazje do rónych akcji odrbnych, które wzmacniay jej stanowisko midzynarodowe. W 1883 r. porednio do trójprzymierza doczya si Rumunia, zawierajc z Austro-Wgrami sojusz obronny przeciw Rosji, do czego przyczyy si potem Niemcy i Wochy, które gwarantoway jednak tylko yczliw neutralno. Ale jeszcze przed zawarciem tych sojuszy doszo do wznowienia porozumienia midzy Rosj a jej obu zachodnimi ssiadami. W 1881 r. zawarto nowy sojusz Trzech Cesarzy, który by czym w rodzaju
251
paktu o neutralnoci, mianowicie na wypadek wybuchu wojny obronnej, w któr wpltany byby jeden z trzech partnerów tego porozumienia, dwaj inni gwarantowali mu yczliw neutralno. Zjazd trzech cesarzy w Skierniewicach w r. 1884 by demonstracj ponownej zgody midzy trzema cesarzami, jakkolwiek w rzeczywistoci wzajemne antagonizmy ledwo day si maskowa. Okazao si to w 1885 r., kiedy Bugaria ogosia zjednoczenie z Rumeli Wschodni, czyli t jej czci, która na kongresie berliskim zostaa od niej oddzielona i pozostawaa pod wadz sutask. Serbia uwaajc, e to narusza jej pozycj na Bakanach, rozpocza z ni wojn, która miaa dla niej przebieg fatalny, ale dziki pomocy dyplomatycznej Austro-Wgier unikna skutków tej klski. Wkrótce potem wpywy rosyjskie usuny z tronu bugarskiego ks. Aleksandra Battenberga; wprawdzie uzyska on tron jako stronnik Rosji, bdc siostrzecem cara Aleksandra II, ale rycho zrzuci dokuczliw opiek rosyjsk. Na jego miejsce wstpi na tron Ferdynand Koburski, poprzednio oficer armii austriackiej. Wywoao to napicie midzy Rosj a Austro-Wgrami, które w pewnej chwili grozio wybuchem wojny. Tote w 1887 r. nie odnowiono ju sojuszu trój-cesarskiego i jedynie Bismarck zawar tajny ukad z Rosj, który mia równie charakter traktatu o neutralnoci i w myl koncepcji Bismarcka uniemoliwia powstanie sojuszu francusko-rosyjskiego. Jednake po upadku Bismarcka Niemcy nie odnowiy tego traktatu, sojusz midzy Rosj a Francj doszed do skutku i tym samym skoczya si dotychczasowa hegemonia Niemiec w Europie. Byo to oczywicie i osabienie pozycji Austro-Wgier, ale na razie si to nie ujawnio, poniewa Rosja rozpocza ekspansj na Daleki Wschód, co odwracao j od konfliktów bakaskich, na skutek czego zapanowao midzy obu zainteresowanymi na Bakanach mocarstwami faktyczne porozumienie, które przetrwao a do 1908 r.
XIII. KU KATASTROFIE
1900-1914
RZDY KOERBERA
jedynym rzdem w tych czasach duej utrzymujcym si przy wadzy by rzd Ernesta Koerbera (1900 — 1904). Widzc niemono normalnego parlamentarnego funkcjonowania systemu rzdowego, stara si drog propagandy publicystyczno--prasowej zdoby dla rzdu popularno w szerszych krgach. Ponadto uwaa, e postawienie szeroko zakrojonego programu wielkich inwe-
stycji skoni poszczególne frakcje do wspópracy. Wtedy zaczto budowa na du skale sie dróg wodnych i rozbudowywa koleje elazne. W tym te czasie wybucha w Rosji rewolucja, która staa si pewnego rodzaju bodcem do dalszych przemian w Austrii.
Picioletnie rzdy Koerbera to szereg zarzdze, przewanie pozaparlamentarnych, które przyniosy niemae ustpstwa w dziedzinie opieki spoecznej. Midzy innymi zmniejszono dzie pracy w kopalniach do
253
9 godzin, wprowadzono ubezpieczenia inwalidzkie i starcze. Na pewien czas spory narodowociowe przesuny si niejako na plan dalszy. Umoliwio to wreszcie po czterech latach uchwalenie regularnego budetu przez Rad Pastwa. Niemniej narastay siy spoeczne, które nie znajdoway ju odpowiedniej reprezentacji w tym kurialnym parlamencie. Od pocztku wieku organizuje si w wielu krajach ruch chopski, przewanie pod patronatem klerykalnym. Równoczenie te ruch chrzecijasko-spoeczny odnosi due sukcesy. Tak na przykad w sejmie dolnoaustriackim zdobyli oni dwie trzecie mandatów. Podobnie faktycznie opanowali wiedesk Rad Miejsk. A trzeba stwierdzi, e wanie ta partia bya najbardziej lojalna wobec dynastii i reprezentowaa tradycje ogólnoaustriackie. Ju to samo wskazywao w sferach dworskich, e zmiana ordynacji wyborczej w duchu demokratycznym osabi partie mieszczasko-nacjonalistyczne, a da przewag partiom masowym, które, jak socjaldemokracja, nie dyy do rozbicia istniejcego pastwa. Zaznaczy si te wyranie wpyw rewolucji rosyjskiej, bo i w tym uchodzcym za najbardziej reakcyjne pastwie europejskim wprowadzono bardziej demokratyczn ordynacj wyborcz ni istniejca w Austrii. Niemay wpyw na decyzj o przeprowadzeniu reformy wyborczej miaa te sprawa wgierska.
KONFLIKT Z WGRAMI
Na Wgrzech pod koniec wieku wzmagay si tendencje przeciw unii z Austri. Zasadniczo dualizm wychodzi na korzy wielkiego kapitau, wielkich banków, które byy silnie zwizane z finansjer wiedesk. Natomiast rednia buruazja i rednia szlachta czuy si upoledzone i domagay si rozlunienia wizów czcych je z Austri. Midzy innymi dano odrbnej armii wgierskiej, co najdotkliwiej uderzao w interesy dynastii, która we wspólnej armii widziaa najrealniejsz podpor swego istnienia i caoci pastwa. Tote w rozkazie wydanym w 1903 r. Franciszek Józef mówi wyranie, e do tego nie dopuci. W 1905 r. w wyborach sejmowych zwyciya opozycja, co doprowadzio do kryzysu pastwowego. Franciszek Józef mianowa premierem gen. Fejervaryego, przeciw któremu opozycja chciaa zastosowa bezwzgldn walk pozaparlamentarn. Dwór wiedeski postanowi uy rodka najsilniejszego, a mianowicie narzuci demokratyczn reform wyborcz, co obalioby monopol polityczny dotychczasowych grup spoecznych i narodowociowych. Powszechne prawo wyborcze postawioby w ogóle pod znakiem zapytania panowanie Madziarów w pastwie. W dodatku pod wpywem rewolucji rosyjskiej ruch robotniczy zradykalizowa si, fala strajków przesza przez kraj, socjaldemokraci gotowi byli nawet do poparcia rzdu nieparlamentarnego za Cen demokratyzacji prawa wyborczego. To wanie zadecydowao, e wgierskie klasy posiadajce zgodziy si na kompromis. Powsta rzd koalicyjny, który nie stawia ju da zmian w armii i odnowi ukad
254
celny, zreszt pod naciskiem rzdu austriackiego na warunkach dla Wgier nieco gorszych, chocia nie mona zaprzeczy bardziej sprawiedliwych, bo Wgry miay pokrywa wspólne wydatki nie w 30%, ale w 36,4%.
REFORMA WYBORCZA 1907 ROKU
Kryzys wgierski, w którym sprawa reformy wyborczej odegraa tak wielk rol, oraz coraz bardziej potgujcy si nacisk demonstracji robotniczych we wszystkich nieomal krajach austriackich, zmusi ostatecznie rzd i parlament do uchwalenia po dugich targach nowej ordynacji wyborczej. Decydujca staa si tzw. geografia wyborcza, to znaczy wykrelanie okrgów wyborczych i liczby mandatów. Niemcy domagali si, aby przyznawa mandaty w proporcji paconych podatków, jako e pacili 63% podatków, chocia stanowili tylko 35% ludnoci. Kompromis polega na tym, e przydzielono im 43% mandatów. Ostatecznie stosowano si na ogó do proporcji zaludnienia, ale pomimo to uprzywilejowani zostali Wosi, Polacy i Rumuni w Bukowinie; Ukraicy dziki tej reformie znacznie zwikszyli swoj reprezentacj w parlamencie.
Pierwsze wybory na podstawie tej ordynacji przeprowadzono w 1907 r. By to prawdziwy przewrót polityczny, bo trzeba stwierdzi, e teraz caa mska ludno dorosa bya uprawniona do gosowania, gdy w 1867 r. tylko okoo 6%. W nowym parlamencie znalazo si 87 posów socjalistycznych, w tym 49 niemieckich, ale najsilniejsz parti okaza si ruch chrzecijasko-spoeczny z 96 mandatami. Wydawao si, e teraz konflikty spoeczne narzuc si nowemu parlamentowi, a dawne narodowociowe zejd na plan dalszy. Taki by zreszt ze strony dynastii cel tej reformy, która dosza do skutku przy osobistym zaangaowaniu si cesarza. Zreszt i inne zjawiska zdaway si wzbudza tak nadziej. Oto w 1905 r. na Morawach przeprowadzono ugod czesko-niemieck przez zastosowanie katastru narodowociowego, to znaczy osobno gosowali Czesi, osobno Niemcy; w ten sposób podzielono samorzdy na wszystkich szczeblach. W 1910 r. podobn ugod przeprowadzi sejm bukowiski, gdzie stosunki narodowociowe byy jeszcze bardziej skomplikowane, mieszkali tam bowiem Niemcy. Rumuni, Polacy i Ukraicy. Wreszcie po zaartych walkach sejm galicyjski uchwali w 1914 r. zmian ustawy wyborczej, która moga si sta podstaw ugody polsko-ukraiskiej. Nim jednak wesza ona w ycie, wybucha pierwsza wojna wiatowa.
NARODOWOCI WOBEC PASTWA HABSBURSKIEGO
Sprawa narodowociowa staa si te, szczególnie do pocztku nowego wieku, przedmiotem teoretycznych rozwaa wielu polityków
255
austriackich, którzy widzieli, e od rozwizania tego problemu zale losy pastwa. W istocie gówn trudnoci tego zagadnienia bya nieprzejednana polityka rzdów wgierskich wobec niemadziarskich narodowoci. Jak dugo istnia system dualistyczny i hegemonia madziarskich klas posiadajcych w Zalitawii, tak dugo nie mona byo myle o przeorganizowaniu pastwa w takim duchu, aby zaspokoi aspiracje wszystkich narodowoci. W Austrii do pocztku XX w. najtrudniejszym zagadnieniem wydawa si spór czesko-niemiecki. Ale ugoda na Morawach wskazywaa, e po pewnym czasie znajdzie si jaki kompromis, gdy cae ycie polityczne w Przedlitawii zawsze opierao si na cigych kompromisach. Natomiast rzdzcy politycy madziarscy do adnych kompromisów w tej sprawie nie byli skonni, widzc swoj doran przewag, zarówno polityczn, jak gospodarcz i kulturaln. Spodziewali si, e ich polityka wynaradawiania doprowadzi w kocu do tego. e z mniejszoci stan si wikszoci etniczn w swym pastwie.
Tymczasem wszystkie programy przebudowy pastwa zmierzay do nowego wykrelenia granic wewntrzpastwowych, do czego Wgrzy nie chcieli za adn cen dopuci. Nadziej upoledzonych narodowoci niewgierskich sta si nastpca tronu, reakcjonista, który by przeciwnikiem Wgrów nie ze wzgldów na ich postpowanie wobec innych narodowoci, ale ze wzgldu na ich aspiracje zwikszenia niezalenoci wobec Wiednia. Zreszt by on gorcym przeciwnikiem wszelkiego liberalizmu i demokratyzacji. Niemniej, jak zwykle, okoo nastpcy tronu utworzya si legenda. Obserwatorzy zagraniczni uwaali w ostatnich latach przed wybuchem wojny wiatowej, e monarchia habsburska jest w przededniu rozpadu ze wzgldu na odrodkowe denia poszczególnych narodowoci.
W rzeczywistoci sytuacja taka nie bya. Najbardziej zdecydowan opozycj rzdy wiedeskie w Przedlitawii spotykay w Czechach, ale Czesi bynajmniej nie myleli naprawd o oderwaniu si od monarchii naddunajskiej. Ich najwybitniejsi politycy deklarowali pragnienie pozostania w skadzie pastwa Habsburgów, pragnli tylko jego przeobraenia w taki sposób, aby speni si ich idea odrbnoci krajów Korony w. Wacawa. Uwaali, e wtedy, podobnie jak Madziarzy, wypr mniejszo niemieck, a w kadym razie zredukuj j do niewanego czynnika w krajach przez siebie rzdzonych. Wród Niemców grupy dce do oderwania si od monarchii i przejcia do Rzeszy Niemieckiej byy niezmiernie sabe, co wanie okazao si po przeprowadzeniu wyborów powszechnych. W Galicji w przededniu wojny tylko bardzo drobne grupy polskie i ukraiskie zdradzay sympatie dla Rosji carskiej, a mianowicie niewielki odam szlachty na Podolu i maa cz spoeczestwa ukraiskiego, tzw. starorusini. uwaajcy si za Rosjan. Chocia ideaem i Polaków, i Ukraiców byy pastwa niezalene i niepodlege, ale nie byo to zwrócone przeciw dynastii ani Austro-Wgrom w ogóle. Jedynie Wosi mogli pragn oderwania si od Austrii i poczenia z brami w Królestwie Woskim. Byli oni jednak grup liczebnie niewielk, nie stanowic niebezpieczestwa dla caoci pastwa, gdzie reprezentowali tylko nieznaczn mniejszo, jak na przykad w Dalmacji
256
i Pobrzeu. Na Wgrzech nawet Rumuni, którzy mieli za Karpatami wasne pastwo, bynajmniej naprawd nie pragnli odej z nowoczesnego gospodarczo i kulturalnie kwitncego mocarstwa do zacofanego pastewka bakaskiego, jakim byo ówczesne królestwo Rumunii. Podobnie i Sowacy, jeli o czym myleli, to o oderwaniu si od panowania madziarskiego i poczeniu z Czechami, zreszt zadowoliliby si szerok autonomi kulturaln, której Madziarzy im stale odmawiali.
Jeden tylko problem narodowociowy by istotnie nie do zaatwienia i on, jak si okazao, mia przyczyni si w najwikszym stopniu do katastrofy. By to problem jugosowiaski.
RUCH JUGOSOWIASKI
Ruch jugosowiaski wzmaga si na siach ju od drugiej poowy XIX w., szczególnie od 1870 r., kiedy w Lublanie nastpi zjazd dziaaczy serbskich, chorwackich i soweskich, a gdzie postanowiono dy do utworzenia wspólnej pastwowoci. Byo to wówczas raczej zwrócone przeciw Niemcom, gdy wanie wtedy nastpuje zjednoczenie Niemiec i sdzono, e sign one take po kraje austriackie. Zreszt ruch jugosowiaski by wewntrznie rozbity. Ideaem jednych byo pastwo wielkochorwackie, to znaczy przyczenie do Chorwacji zarówno Sowenii, jak Dalmacji i Boni wraz z Serbi, po czym Serbów uwaano raczej za pewnego rodzaju gorsz cz Chorwatów, bo prawosawnych. Serbowie, szczególnie ci z Ksistwa, dyli do Wielkiej Serbii, to znaczy do podporzdkowania swemu pastwu wszystkich krajów poudniowo-sowiaskich. Trzeba za doda, e zarówno wród Soweców, jak Chorwatów, a nawet czci Serbów, Austria bya w przeciwiestwie do Ksistwa, zacofanego pastwa bakaskiego, uwaana za mocarstwo o wysokiej kulturze materialnej i duchowej. Zatem ruch jugosowiaski dugo jeszcze nie by w stosunku do Habsburgów ruchem odrodkowym. Wikszo dziaaczy jugosowiaskich pragna trializmu, to znaczy oddzielenia prowincji zamieszkaych przez Sowian Poudniowych w trzeci osobny czon pastwowy, jak Wgry i Austria. Idea ta miaa w sferach dynastycznych wielu zwolenników, szczególnie wród generalizacji, której niemaa cz, i bodaj najdzielniejsza, pochodzia z Pogranicza; wród najwyszych dygnitarzy austriackich znajdowali si generaowie wyznania prawosawnego; byli to najzagorzalsi zwolennicy dynastii.
Po przyczeniu do Austro-Wgier Boni i Hercegowiny problem jugosowiaski sta si obiektywnie ze wzgldu na liczb Sowian, którzy na nowo znaleli si pod panowaniem habsburskim, problemem wielkiej doniosoci. Ale jeszcze nie przywizywano do tego w sferach dworskich dostatecznej wagi. Uwiadomienie bowiem narodowe i polityczne Sowian Poudniowych i ich poziom kultury materialnej oraz organizacji politycznej nie osigny tego stopnia, aby wywiera wpyw na polityk caego pastwa. Zreszt Madziarzy uywali zrczniej taktyki, podniecajc rónice i niechci midzy Serbami i Chorwatami, co im
257
dawao na dugo zabezpieczenie przed czynn opozycj z tej strony. Ogromnie wan okolicznoci by fakt, e Serbia od chwili okupacji Boni i Hercegowiny znalaza si pod faktycznym protektoratem Austro-Wgier. Zmienio si to jednak na skutek dojrzewania aspiracji narodowych po tej i tamtej stronie granicy. To te'leao u podstaw przewrotu politycznego, jaki dokona si w Serbii w r. 1903, kiedy zamordowano par królewsk, a na tron dosta si Piotr z dynastii Karadjordjevii. Od tego momentu Serbia uniezalenia si od swego potnego ssiada pónocnego i staa si orodkiem ruchu jugosowiaskiego z wyranym ju ostrzem antyaustriackim. W Serbii bowiem równoczenie ze zmian dynastii do wadzy dosza radykalna partia o sympatiach rusofilskich pod przewodnictwem N. Paicia. Kiedy wic w 1906 r. wygas traktat handlowy serbsko-austriacko-wgierski, rozpocza si wojna celna; na yczenie agrariuszy wgierskich zamknito serbski import wi, co wywoao gbokie zadranienia. Chop serbski, gówny producent tego towaru, sta si teraz wrogiem monarchii habsburskiej. Serbia wygraa t wojn, poniewa znalaza dla swego eksportu inne rynki zewntrzne, a to dziki poparciu finansowemu Francji, sprzymierzonej z Rosj, w której Serbia teraz widziaa jedyn swoj opiekunk.
Równoczenie z tymi zmianami zewntrznymi na poudniowej granicy monarchii dokonyway si zmiany wewntrz spoeczestw poudniowo-sowiaskich. Orodkiem ruchu jugosowiaskiego bya Dalmacja, naleca do Przedlitawii, gdzie panowa liberalizm, umoliwiajcy do swobodn dziaalno propagandow i polityczn. Kiedy wic posowie chorwaccy sejmu dalmatyskiego zwrócili si do cesarza z prob o obron ich wspóbraci przed przeladowaniami madziarskimi, wówczas Franciszek Józef, stosujc si cile do przepisów konstytucyjnych dualizmu, odmówi przyjcia tej deputacji. Nie chcia bowiem, jako król wgierski przyjmowa deputacji niewgierskich poddanych w sprawach swego wgierskiego królestwa. Ta odmowa bya wiadectwem, e Serbo-Chorwaci nie mog ju liczy na poparcie dynastii w swoich narodowych sprawach. Wobec tego posowie ci zjechali si w 1905 r. w Rijece, gdzie uchwalili rezolucj ju wyranie o niepodlegociowym, jugosowiaskim charakterze. Do tej rezolucji doczyli si zaraz posowie serbscy w deklaracji ogoszonej w Zadarze. Tak wic rok tej rezolucji jest zapowiedzi nowego, bardzo dla caoci pastwa gronego ruchu politycznego, zarówno w krajach monarchii, jak równie poza jej granicami. Równoczenie te w wyborach 1908 r. w sejmie chorwackim zdobyli zdecydowan wikszo wrogowie ugody z rzdem wgierskim. Modsze pokolenie dziaaczy serbskich z Banatu nie chciao ju — jak ich poprzednicy do tej pory — wspópracowa z rzdem wgierskim przeciw Chorwatom. Coraz wic silniej akcentowaa si przewaajca na poudniowych granicach tendencja jednoczenia si Serbo-Chorwatów w porozumieniu z czci polityków soweskich do walki z monarchi w oparciu o rzd w Belgradzie.
258
KONCEPCJE ROZWIZANIA SPRAWY NARODOWOCIOWEJ
Zagadnienie narodowociowe stao si teraz w przekonaniu wszystkich mylcych polityków, zarówno w samej monarchii, jak i za granic, podstawowym problemem pastwa Habsburgów. Od jego rozwizania wydawaa si zalena jego egzystencja. Tote wanie w pierwszych latach XX w. powstao kilka koncepcji takiego ustroju pastwowego, który by t spraw zaatwi tak, aby pogodzi zwalczajce si narodowoci w duchu utrzymania istnienia tej wielonarodowej monarchii. Moe najdalej idca bya koncepcja wypracowana przez dwu przywódców socjalistycznych, a to Karla Rennera i Ottona Bauera. W 1902 r. wyda Renner pod pseudonimem Rudolfa Springera (aby zaznaczy, e nie wystpuje jako przywódca partii, ale niezaleny teoretyk) ksik pt. Der Kampf der ósterreichischen Nationen urn den Staat (Walka narodów austriackich o państwo). Proponowa on jakby dwuwymiarowy federalizm. Pastwo miaoby by podzielone na prowincje o zwartej wikszoci etnicznej, ale obok tego zorganizowano by narodowe wspólnoty ponadterytorialne, które opiekowayby si sprawami kultury danych narodowoci. Kady obywatel musiaby si zdeklarowa pod wzgldem narodowociowym i zapisa do odpowiedniego katastru, w którym braby udzia w wyborach do odpowiednich wadz tego samorzdu kulturalnego, obejmujcego wszystkich ludzi danej narodowoci w caym pastwie bez wzgldu na ich miejsce zamieszkania. Natomiast ponad t federacj poszczególnych prowincji i instytucji kulturalnych istniaaby silna wadza centralna, potrzebna dla prosperowania wielkiego pastwa. Renner, tak jak w ogóle ówczeni socjalici, widzia w wielkim organizmie pastwowym i gospodarczym gwarancj postpu spoecznego, a zatem drog do opanowania wadzy przez proletariat. Koncepcje Rennera uzupeni O. Bauer w ksice Die Na-tionalitdtenfrage und die Sozialdemokratie (Zagadnienie narodowociowe i socjaldemokracja), wydanej w r. 1907. Nie mona zaprzeczy, e koncepcja austriackich socjalistów zabezpieczaaby poszczególne narodowoci przed wszelkimi przeladowaniami, trudno sobie jednak wyobrazi zarówno jego realizacj, jak i funkcjonowanie tak bardzo skomplikowanego ustroju pastwowego.
Program moe bardziej realistyczny, ale w kadym razie bardziej tradycyjny, stworzy w tym samym czasie Aurel Popovici, polityk rumuski z Wgier, bliski nastpcy tronu Franciszkowi Ferdynandowi. W 1906 r. ogosi on ksik pt. Die Yereinigten Staaten von Gross-Osterreich (Stany Zjednoczone Wielkiej Austrii). Proponowa podzielenie caego pastwa na 15 okrgów wedug zasady etnograficznej. Projekt nie uwzgldnia terytorium Boni i Hercegowiny, poniewa wtedy formalnie nie naleay one do monarchii, jako terytorium tylko okupowane. Popovici przewidywa ochron mniejszoci narodowych, które by si znalazy w prowincjach o zdecydowanej wikszoci etnicznej. Koncepcja utworzenia silnej wadzy centralnej czynia ten projekt szczególnie atrakcyjny dla ludzi otoczenia nastpcy tronu. Obok stojcego na czele rzdu centralnego kanclerza utworzono by parlament
259
dwuizbowy, przy czym Izba Posów wybierana byaby w powszechnym i tajnym gosowaniu. W ten sposób Popovici wraca do jakiego centralizmu ogólnopastwowego, likwidujcego dualizm, ale zabezpieczajcego szeroko rozbudowan autonomi poszczególnych prowincji oraz rozwój kulturalny i gospodarczy poszczególnych narodowoci. Oczywicie tego rodzaju koncepcja bya najbardziej antywgierska, co zreszt jest zrozumiae, poniewa Popovici by przez wadze wgierskie przeladowany i nawet wiziony, pomimo e by jak najdalszy od idei rewolucyjnych jako szczery monarchista i zwolennik dynastii. O zwizkach Popovici z nastpc tronu wiedziano powszechnie, co przyczynio si do legendy, jakoby Franciszek Ferdynand by zwolennikiem i obroc przeladowanych narodowoci w podwójnej monarchii. Skoro jednak nie obj tronu, zatem nikt nie odpowie na pytanie, czy byby istotnie podj si tak gigantycznego zadania, które musiao natrafi na opór najsilniejszych grup politycznych, bo Wgrów i Niemców austriackich.
ZMIANA POOENIA MIDZYNARODOWEGO
Jedno jednak wydawao si pewne, a mianowicie, e bez jakiego sprawiedliwego uregulowania zagadnienia narodowociowego sama egzystencja monarchii stawaa si zagroona, szczególnie e sytuacja midzynarodowa ulegaa coraz bardziej niekorzystnym zmianom. Rosja po klsce na Dalekim Wschodzie zwracaa si ponownie na Bakany i tam szukaa sukcesów, których nie znalaza w Azji. Równoczenie dochodzi do porozumienia rosyjsko-angielskiego, które uzupenio porozumienia rosyjsko-francuskie; tworzy si tzw. Wielkie Porozumienie, czyli Wielka Ententa. W tym te czasie trójprzymierze osabione zostao przez chwiejn postaw Woch, któr nie chciay naraa si Anglii i weszy w tajne ukady z Francj, niezmiernie osabiajce walor zobowiza wynikajcych z trójprzymierza. W tym momencie dyplomacja austro--wgierska, kierowana przez znacznie bardziej energicznego ni Gou-chowski ma stanu. A. Aehrenthala, zdecydowaa si na ogoszenie aneksji Boni i Hercegowiny w 1908 r.
Bezporedni przyczyn tego kroku by fakt, e w tym roku doszo do rewolucji w Turcji, gdzie do wadzy doszli tzw. modoturcy, którzy pragnli odnowienia cesarstwa osmaskiego na drodze liberalnej konstytucji. Chcieli oni wobec tego ogosi wybory do parlamentu tureckiego w Boni i Hercegowinie, które formalnie byy pod suwerennoci sutana. Do tego naturalnie ju rzd austr o- wgierski dopuci nie móg, bo to podwayoby jego pozycj w tych prowincjach, które de facto od 1878 r. byy czci podwójnej monarchii. Serbia za uwaaa zawsze, e obie te prowincje prdzej czy póniej zostan przyczone do królestwa serbskiego, jako etnicznie najzupeniej z nim zwizane, a w dodatku zbliajce Serbi do Adriatyku. Bez dostpu do morza kraj ten czu si dawiony gospodarczo i dodatkowo zaleny od potnego pónocnego ssiada.
ANEKSJA BONI I HERCEGOWINY. WOJNY BAKASKIE
Manifest cesarski o aneksji Boni i Hercegowiny zosta ogoszony bez konkretnego porozumienia si z mocarstwami, a by przecie zmian ukadów berliskich z 1878 r. podpisywanych przez wszystkie mocarstwa europejskie. Rzd rosyjski przyj ogoszenie aneksji jako wyzwanie, chocia by nieoficjalnie przez dyplomacj austriack uprzedzony; podobnie i w Serbii zapanowao ogromne wzburzenie. Wydawao si. e wojna europejska wybuchnie lada moment. Kiedy jednak Niemcy zgosiy dla Austro-Wgier pene poparcie, a Francja wyranie daa rzdowi rosyjskiemu do zrozumienia, e nie widzi na Bakanach dostatecznie wanych interesów francuskich, rzd rosyjski wycofa si, zdajc sobie w dodatku spraw, e jeszcze nie zagoiy si rany zadane potdze carskiej na skutek klski w wojnie z Japoni i rewolucji 1905/6 r. Serbia musiaa równie podporzdkowa si. Austro-Wgry poszy na pewne ustpstwa wobec Turcji wycofujc swe oddziay wojskowe z tzw. Sandaku Nowobazarskiego, który oddziela Serbi od Czarnogóry, a gdzie administracja pozostawaa zawsze turecka. Ponadto rzd turecki otrzyma odszkodowanie pienine.
Pozorne zwycistwo dyplomatyczne pogorszyo jednak bardzo istotnie pooenie midzynarodowe Austro-Wgier; konflikt z Rosj stawa si nie do zaatwienia, nienawi za Serbów nie do uspokojenia. Wkrótce nastpiy dalsze niekorzystne dla Austrii zmiany polityczne na Pówyspie Bakaskim. W 1911 r. Wochy wypowiedziay Turcji wojn, aby jej odebra Trypolis. Turcja wojn t przegraa, co dodatkowo osabio autorytet panowania osmaskiego na Pówyspie Bakaskim. Dyplomacja rosyjska wykorzystaa to dla zmontowania sojuszu pastw bakaskich przeciw Turcji. W 1912 r. rozpoczy one wojn i w krótkiej kampanii usuny wojska tureckie a po przedmiecia Konstantynopola. By to cios dla pozycji Austro-Wgier i Niemiec, które coraz bardziej angaoway si w interesy gospodarcze w tym rejonie.
Ju jednak w 1913 r. wybucha druga wojna bakaska, tym razem prowadzona przeciw Bugarii, która czua si pokrzywdzona przy podziale upu na Turcji. Do wojny przeciw Bugarii przystpia te Rumunia, formalny sprzymierzeniec Austrii i Niemiec, która w tej drugiej wojnie bakaskiej wystpia po stronie przeciwników Austrii, to znaczy Serbii i Czarnogóry. Bugaria zostaa pokonana, i to j skonio do szukania z kolei oparcia ju nie w Rosji, ale wanie w Austrii i w Niemczech.
Najwiksze zdobycze odniosa z tych wojen Serbia, której terytorium si zwikszyo i polepszyo samopoczucie. Teraz niebezpieczestwo ze strony Serbii i ruchu jugosowiaskiego stao si naprawd grone dla caoci monarchii austro-wgierskiej. Dla Serbii Austro-Wgry byy gównym przeciwnikiem, wanie one bowiem pod grob wojny nie dopuciy Serbii do Morza Adriatyckiego. Jasne byo, e sprawa jugosowiaska nie da si ju zaatwi drog jakich ukadów czy kompromisów. Wyodrbnienie krajów poudniowosowiaskich, czyli trializm.
261
mao ju miao szans nawet po stronie zainteresowanych Sowian, jako e Serbia zdobya sobie wyranie rol przodownika caego ruchu dcego do zjednoczenia Sowian Poudniowych. Zreszt jak dugo Wgrzy mieli wasne pastwo, tak dugo dobrowolnie nie zgodziliby si na oddanie ziem zamieszkaych przez Serbo-Chorwatów. W tym ley rzeczywista geneza wojny 1914 r., jeli idzie o Austro-Wgry.
ZAMACH NA ARCYKSICIA FRANCISZKA FERDYNANDA I WYBUCH WOJNY 1914 ROKU
Od 1912 r. kierowa polityk zewntrzn monarchii hr. L. Berchtold, czowiek znacznie mniejszego formatu. Jemu potem przypisywano win za katastrof, do której jego dziaania niejako bezporednio pastwo doprowadziy. Ale trudno sobie wyobrazi znalezienie w tych warunkach innej orientacji. Szefem sztabu generalnego by wtedy gen. F. Conrad von Hótzendorf, który sugerowa wojn prewencyjn. A mianowicie atak niespodziany na Wochy; w sztabie bowiem dobrze zdawano sobie spraw z tego, e rzekomy sprzymierzeniec w chwili trudnej przejdzie na stron przeciwników. Ministrowie cywilni, w pierwszym rzdzie Aehren-thal, skonili cesarza do dymisjonowania wojowniczego generaa, rozumujc, e rozpoczcie wojny z Wochami w niczym by sytuacji nie poprawio, a raczej pogorszyo.
Przyszo miaa przyzna suszno jednej i drugiej stronie. Wochy wypowiedziay wprawdzie wojn Austro-Wgrom, ale po wielu miesicach neutralnoci, w czasie których w myl opracowa planów sztabowych wojna powinna bya ju by rozstrzygnita. Bezporedni przyczyn wojny sta si zamach dokonany w Sarajewie 28 VI 1914 r. na nastpc tronu, arcyksicia Franciszka Ferdynanda. Dokonali go spiskowcy kierowani z Belgradu, gdzie pewna grupa oficerów sztabowych zdecydowaa si sprowokowa wojn, zapewne w porozumieniu z takimi, równie nieodpowiedzialnymi, rosyjskimi czynnikami sztabowymi.
Rzd austriacki postanowi wyzyska powszechne oburzenie w Europie, która wówczas brzydzia si terrorem. W sferach rzdzcych Wiednia postanowiono wreszcie doprowadzi do rozstrzygnicia caego zagadnienia jugosowiaskiego. Zreszt nie bardzo jasno zdawano sobie spraw, jak to ma wyglda. Postanowiono tylko rozpocz wojn z Serbi i upokorzy j tak, aby nie moga nadal sta na czele ruchu jugosowiaskiego. Wybitny m stanu, wgierski premier I. Tisza, by zrazu przeciwny takiej wojnie, poniewa za adn cen nie chcia powikszenia terytorium o ziemie zamieszkae przez Sowian. Serbia miaa wicby pokonana, ale nie wcielona do monarchii habsburskiej, a tylko zdegradowana do rzdu jej wasala.
Koncepcja ta nie bya realna, poniewa nawet po zupenej klsce Serbowie nie zrezygnowaliby z idei zjednoczenia wszystkich Sowian Poudniowych. Ale wanie w tym odbija si jasno caa waciwie beznadziejna sytuacja monarchii dualistycznej w 1914 r. Kiedy wic rzd
262
niemiecki zapewni Wiede o poparciu, wysano 23 lipca ultimatum do Belgradu tak sformuowane, aby nie mogo by przyjte. Dyplomacja serbska daa odpowied niezmiernie ustpliw, ale i to nie pomogo; stosunki dyplomatyczne zostay zerwane, a 28 lipca wojna zostaa wypowiedziana. Jak mae zdolnoci przewidywania panoway w sferach kierujcych Austro-Wegrami, tego dowodzi fakt, e sztab generalny wyda rozkaz mobilizacyjny, przewidziany na wypadek wojny ograniczonej do
Arcyksie Ferdynand z ksin Zofi w Sarajewie na krótko przed zamachem
terenu bakaskiego. Wprawdzie dyplomaci liczyli si z interwencj zbrojn Rosji w obronie Serbii, ale pomimo to sztab nie da rozkazu do takiej mobilizacji, jaka bya projektowana na wypadek wybuchu wojny i z Rosj, i Serbi równoczenie. Rosja za 30 lipca ogosia mobilizacj powszechn, nastpnego dnia dopiero ogoszono j w Austro-Wgrzech. 2 sierpnia Niemcy wypowiedziay wojn Rosji, a 3 Francji. 4 sierpnia Anglia wypowiedziaa wojn Niemcom, a dopiero 5 sierpnia Austria Rosji. To opónienie wynikao wanie ze wzgldów wojskowych, bo chciano zarówno zreszt w Rosji, jak i Austrii przeprowadzi jeszcze przez tych par dni spokojnie mobilizacj.
Austro-Wgry rozpoczynay wojn, która miaa zadecydowa o istnieniu monarchii. Koczy si okres zbrojnego pokoju, kiedy wszystkie mocarstwa przygotowyway si do wielkiej ogólnoeuropejskiej konfla-gracji. W gruncie rzeczy ludzie na odpowiedzialnych stanowiskach, kierujcy losami mocarstw, bali si wojny, poniewa zdawano sobie spraw z tego, e bdzie to zmaganie, którego wyniku nikt przewidzie nie zdoa. Ale techniczne przygotowywania leay w rkach sztabów, które kieroway si wzgldami czysto wojskowymi. Generaowie wychodzili z zaoenia, e wojna jest tak czy tak nieunikniona, a naj-
263
wiksze szans bdzie miaa ta strona, która zaskoczy przeciwnika. Tym si te tumaczy, dlaczego ostatnie dni lipca i pierwsze dni sierpnia miay tak gwatowny i dramatyczny przebieg. Sztaby narzucay dyplomatom natychmiastowe posunicia, które w ten sposób uniemoliwiy jakkolwiek akcj na rzecz zachowania pokoju.
SYTUACJA MILITARNA, DEMOGRAFICZNA I EKONOMICZNA
Od wielu lat mocarstwa wydaway ogromne sumy na budet wojskowy. Trzeba jednak stwierdzi, e wanie Austro-Wgry, chocia co do liczby ludnoci i moliwoci finansowych naleay do najpotniejszych mocarstw, miay najmniejszy budet wojskowy. Zreszt byo to zjawisko, które mona byo obserwowa przez cay XIX w. Od zakoczenia wojen napoleoskich sumy wydawane na cele wojskowe pastwa austriackiego byy stosunkowo do wydatków innych mocarstw coraz mniejsze. W latach, w których napicie w Europie wskazywao na niebezpieczestwo ju bardzo bliskiego wybuchu wojny, Austro-Wgry wydaway na cele wojenne nawet mniej ni znacznie wówczas pod kadym wzgldem sabsze mocarstwo, mianowicie Wochy. W 1911 r. austro-wgierski budet wojskowy wyraa si kwot 420 min. koron, gdy tymczasem niemiecki wynosi 1788 min., Rosji 1630 min., Wielkiej Brytanii 1514 min., a nawet Woch 528 min. Naley przy tym doda, e stan gospodarczy monarchii naddunajskiej by kwitncy, gdy stanowia ona wspaniay rynek wewntrzny i moga korzysta ze stosunkowo taniej siy roboczej oraz duych zasobów surowcowych i napywu obcego kapitau, szukajcego w tych wzgldnie zacofanych regionach wysokiej stopy zysku.
Austro-Wgry stanowiy, jeli idzie o liczb ludnoci, trzecie mocarstwo w Europie, po Rosji i Niemczech. Wedug ostatniego spisu przekroczyy 50 min. ludnoci. Pod wzgldem narodowociowym przechodziy one stay proces zwikszania si pewnych grup narodowych, a zmniejszania innych. Przedlitawia przestaa by istotnie pastwem niemieckim, jako e procent ludnoci niemieckiej nieznacznie, ale stale mala i wynosi okoo 35 i pó (wg spisu z 1880 r. 36,8, a w 1910 r. 35,6). Trudno wic byo mówi o Niemcach, e stanowili narodowo panujc, chocia istotnie zarówno w administracji, zwaszcza centralnej, jak w dziedzinie najwaniejszej, to znaczy gospodarczej, a take kulturalnej mieli zdecydowan przewag. Madziarzy posiadali w tych dziedzinach w swoim pastwie jeszcze znacznie silniejsz pozycj. Jeli idzie o rozwój ich preponderancji ludnociowej, to spis ludnoci w 1910 r., na pewno nieco na ich korzy niecisy, podawa 48,1%, gdy w 1880 r. liczono ich tylko 41,2%. Ale te opierajc si na aparacie pastwowym, dyli zdecydowanie do madziaryzacji pastwa, co dawao wyrane rezultaty.
Trzeba zwróci uwag, e równoczenie w pastwie pruskim dnoci do germanizacji zawiody najzupeniej; wynikao to z faktu, e zarówno na terenie pastwa pruskiego, jak i. austriackiego Niemcy
264
mieli do czynienia z przeciwnikami stojcymi na wysokim poziomie wiadomoci narodowej, to znaczy w Prusach z Polakami, a w Austrii z Czechami. Natomiast udawao si Niemcom austriackim germanizo-wa Soweców, chocia te w bardzo nikych rozmiarach (w 1880 r. .stanowili oni 5,2?<„ w 1910 r. 4,5%). Drug narodowoci, która staraa si asymiloVa wspómieszkaców, to Polacy, którzy w tym samym czasie zwikszyli swój procent ludnoci w Austrii z 14,9 na 17,8. By to wynik nie tyle polonizacji Ukraiców, co asymilacji ydów.
Niema rol w tych procesach narodowociowych odgrywaa emigracja zamorska, w znacznej czci do Stanów Zjednoczonych. Z Austrii najwicej w pierwszych latach XX w. emigrowao Polaków, a z Wgier Sowaków. W jednym tylko 1903 r. wyemigrowao z Austro-Wgier 220 ty. ludzi, z tego 206 ty. do Stanów Zjednoczonych. Równolegle przenosia si ludno wsi do miast. Szczególnie Wiede wzrasta w tej epoce, przewanie przez przybyszy z Czech, którzy zreszt niemczyli si rycho. Std do dzi ogromna liczba nazwisk czeskich i w ogóle sowiaskich w stolicy austriackiej. Podobnie te ydzi z caej monarchii chtnie przenosili si do Wiednia, tego centrum handlu, bankowoci i przemysu. Ostatecznie jeli w poowie wieku XIX liczy on niewiele ponad 400 ty., to w chwili wybuchu wielkiej wojny znacznie przekroczy 2 min. mieszkaców. Analogicznie, cho nie w tym tempie, wzrastay inne miasta austriackie.
Austro-Wgry, jak w mniejszym stopniu Przedlitawia, byy krajem rolniczo-przemysowym, zatem pod wzgldem liczby zatrudnionych i wagi spoecznej rolnictwo, a w zwizku z tym chopi, stanowili rdze ludnoci pastwa. Wedug spisu z 1910 r. notowano tylko 22,6% zatrudnionych w przemyle, tym bardziej e wie w dalszym cigu jeszcze w duym stopniu zaopatrywaa si w wyroby wytwarzane przez rzemielników wiejskich, jak pótno czy sukno. Klasa robotnicza bya coraz liczniejsza, ale pomimo postpujcej koncentracji przemysu statystyka przemysowa z 1906 r. wykazaa, e jeszcze 69% zakadów przemysowych zatrudniao mniej ni 50 robotników. Ponadto przemys, a skutkiem tego i klasa robotnicza, by bardzo nierównomiernie rozmieszczony geograficznie. Najwiksza koncentracja przemysu istniaa w krajach czeskich, to znaczy w Czechach, na Morawach i na lsku, potem dopiero szy kraje rdzennie austriackie, ale liczby wskazuj, e tam potencja przemysowy by o poow mniej wicej niszy. Reszta krajów Przedlitawii bya w przewaajcej mierze rolnicza. W sumie wic chopi stanowili przygniatajc wikszo ludnoci, a wanie oni tworzyli najsilniejsz podpor caoci monarchii, jako e wanie wród nich najduej przetrwa mit o dobrym cesarzu, który chroni ich przed krzywd panów. Ale nastpoway i w tej dziedzinie gbokie zmiany; wzrastaa technika rolna, zjawisko charakterystyczne w tym okresie dla caej Europy, szczególnie rodkowej, walczcej skutecznie z konkurencj zamorskiego zboa i zamorskiego misa. W pierwszym rzdzie odnosio si to do wielkich majtków, ale nie pozostali na uboczu take i zamoni chopi. W zwizku z tym wzrastao ich
265
poczucie samodzielnoci. Powoli wyzwalali si oni spod patronatu wielkich wacicieli ziemskich i hierarchii kocielnej. We wszystkich prowincjach z wolna powstaway samodzielne, niezalene organizacje chopskie, najpierw w dziedzinie gospodarczej, a potem politycznej. W krajach, w których chop mia nad sob pana wsi innej narodowoci, a Koció z reguy opowiada si po stronie ziemiastwa, w tych krajach preponderancja kleru najszybciej si skoczya. Z t niezalenoci szed te proces oddalania si chopa od lojalnoci wobec dynastii. By to proces wolny, nieomal niedostrzegalny, ale istotny i dla przyszoci monarchii niezmiernie doniosy.
Inaczej szed rozwój klasy robotniczej. Ten okres bujnego rozwoju gospodarki kapitalistycznej, któr historycy austriaccy chtnie nazywaj epok franciszko-józefisk, prowadzi <o coraz wikszej rozbudowy przemysu, szczególnie wielkiego przemysu. Sia liczebna klasy robotniczej, i to wielkofabrycznej, proporcjonalnie rosa. A skoro równoczenie wzrastaa koncentracja kapitau, wielkie zakady usuway mniejsze zakady, to proces ten mia decydujcy wpyw na rozbudzenie si wiadomoci klasy robotniczej. Niemniej jej saboci w Austro-Wgrzech by fakt, e nie moga zdoby si na pen solidarno w wielu wanych sprawach ogólnopastwowych ze wzgldu na podziay narodowociowe. W zasadzie jednak wszystkie partie socjaldemokratyczne Austro-Wgier w przededniu wybuchu wojny stay na stanowisku utrzymania egzystencji caej monarchii. Wychodziy bowiem z zaoenia, e ten wielki organizm gospodarczy jest niezmiernie korzystny dla rozwoju i potgi klasy robotniczej, dziki czemu potrafi ona nawet w drodze legalnej doj do wadzy i przeobrazi ustrój spoeczny. Na pewno socjalici polscy nie rezygnowali z ideau Polski niepodlegej i zjednoczonej, ale nie sdzili, e musi to odby si drog upadku Austro-Wgier, a raczej nawet udzili si, e dokona si to przy pomocy wanie tego mocarstwa.
Jeli idzie o handel, to trzeba stwierdzi, e dziki rozbudowie sieci kolejowej, któr zaczto planowa na wielk skal w okresie neoabsolutyzmu 1849-1859, rozwija si przede wszystkim handel wewntrzny. W latach 1860- 1880 rozbudowywano w pierwszym rzdzie koleje lokalne. Potem w latach 1900- 1910 zaczto znowu budowa wielkie linie kolejowe o znaczeniu ogólnopastwowym. Stosunki prze-mysowo-handlowe tak si ukaday, e Austro-Wgry miay w tej epoce z reguy dodatni bilans handlowy. Eksportowano jednak raczej surowce, jak drewno, czy pófabrykaty, jak cukier, ni maszyny, chocia na przykad w dziedzinie tekstyliów i wyrobów szklanych Austria, szczególnie kraje sudeckie, byy eksporterami wiatowymi. Wiede by orodkiem przemysu precyzyjnego i luksusowego, skutecznie walczc z konkurencj Parya. Rolnictwo wgierskie byo bardziej grone nie tyle dziki nowoczesnoci techniki, bo w tej dziedzinie Czechy przodoway, ale z powodu tanioci robocizny i urodzajnoci gleby. W kadym razie istniao stae wspózawodnictwo midzy interesami gospodarczymi Wgier i Austrii. Wgrzy byli zwolennikami niskich ce, a Austria raczej wyszych. Przemys bowiem wci naraony by w tej wolno-
266
Austria w latach 1740-1918
handlowej epoce na konkurencje, w pierwszym rzdzie Niemiec, a take Anglii.
Po upadku rzdów liberalnych w 1879 r. zmienia si i polityka celna monarchii. Zaczto podwysza taryfy celne przecitnie od 15 do 25%, przy czym rzd sam decydowa o wysokoci ce, nie uwzgldniajc interesów innych pastw. Dopiero od 1891 r. przyjto polityk traktatów handlowych z innymi pastwami regulujc zgodnie z tymi midzynarodowymi umowami ca na towary przywoone z zagranicy, ale wedle krajów pochodzenia.
Jeli w wiekach poprzednich pastwo Habsburgów stale cierpiao na trudnoci walutowe, to korzystny bilans handlowy i ogólne podniesienie gospodarcze umoliwio najpierw za rzdów J. Dunajewskiego jako ministra finansów ustabilizowanie budetu pastwowego, a póniej na osignicie pewnych nadwyek. Wkrótce bya ju moliwa pena stabilizacja waluty na parytecie zota przez wprowadzenie nowej jednostki monetarnej, korony. A do wybuchu wojny w 1914 r. waluta ta bya niezachwiana.
Jeli w epoce tej kapitalizm rozwija si wyranie, to jednak pooenie mas pracujcych nie byo korzystne. Warunki mieszkaniowe robotników, stopa yciowa drobnych chopów wywoyway zdumienie obserwatorów pochodzcych z krajów zachodnich Europy. W dziedzinie ubezpiecze spoecznych, waciwie tylko dla robotników, zrobiono w ostatnich latach przedwojennych niemao. Nowo powstae pastwo polskie mogo przej od razu w tej dziedzinie urzdzenia austriackie i po ich dalszym udoskonaleniu stan w czoowym miejscu pastw kapitalistycznych Europy midzywojennej. Zreszt w ten sposób dziedziczyy ten dorobek niektóre pastwa sukcesyjne, w pierwszym rzdzie Czechosowacja i Republika Austriacka.
ROZWÓJ KULTURY
Ostatnie dziesiciolecia monarchii austriackiej to w dziedzinie kultury umysowej i artystycznej okres wielkich osigni. Triumf zasad liberalnych w dziedzinie gospodarczej, spoecznej i politycznej, to take wielki rozwój kultury. Rozkwita wtedy szczególnie prasa austriacka. Korzysta ona zarówno ze swobód w dziedzinie cenzuralnej, jak i ze zwikszonego dziki rozwojowi szkolnictwa czytelnictwu. Kade wiksze miasto austriackie ma swoj pras. W Przedlitawii oznacza to rozkwit prasy poszczególnych narodowoci. Oczywicie najwiksze znaczenie w yciu politycznym monarchii miaa prasa wiedeska. Pierwszy impuls do rozwoju dziennikarstwa austriackiego da okres rewolucji 1848 r. Wkrótce jednak rzdy neoabsolutystyczne narzuciy prasie ostr kontrol i doprowadziy do jej upadku. W Wiedniu jedynie tylko liberalna „Die Presse" zaoona w 1848 r. utrzymaa si przez duszy czas. W Galicji konserwatywny „Czas" zaoony w Krakowie w 1848 r. przetrwa nie tylko okres neoabsolutyzmu, ale i sam monarchi, bo istnia a do 1939 r., tyle e dawno straci ogólno-
268
europejskie znaczenie jako naczelny organ opinii polskiej, jakim by do koca XIX w. „Die Presse" ju w 1864 r. stracia na znaczeniu, kiedy cze redakcji zaoya nowy dziennik „Neue Freie Presse". Ta wanie gazeta zdobya sobie ogólnoeuropejski rozgos jako miarodajny organ opinii publicznej wielkiego mocarstwa austro-wgierskiego. Unikaa ona sensacji i staraa si pozorami obiektywnoci informowa swoich czytelników w duchu liberalnym, zgodnie z interesami wielkiej buruazji i wielkich finansów niemiecko-austriackich. Jej zwizki z domem Rotszyldów nie byy tajne. Szczytem jej politycznego znaczenia by przeom XIX i XX w., kiedy o jej redaktorze, Moritzu Benedict, mówiono artem, e jest po Franciszku Józefie najbardziej wpywow osobistoci austriack. Zdobya sobie szeroki zasig czytelników w caej monarchii, a nawet w Galicji, gdzie podobnie jak w innych krajach sukcesyjnych czytywano j jeszcze przez wiele lat po upadku Austro-- Wgier. Zwikszaa ona stale pod koniec XIX w. swoj objto; jej numery dochodziy do 30 stron - niedzielne do 80. Nakad jej przekracza 40 ty., co w owych czasach uchodzio za pewnego rodzaju rekord. Drugim liberalnym dziennikiem wiedeskim by ..Neues Wiener Tagblatt", zaoonym w 1867 r., redagowanym przez M. Szepsa, który w latach osiemdziesitych mia powizania z nastpc tronu, arcyksi-ciem Rudolfem. Mona te tu wspomnie, e najstarszym dziennikiem wiedeskim bya oficjalna „Wiener Zeitung" zaoona w 1703 r. Organem póoficjalnym ministerstwa spraw zagranicznych by „Fremdenblatt".
Inny charakter miay organy prasowe zwizane z pewnymi okrelonymi stronnictwami. Tak wic „Yaterland" zaoony w 1859 r. reprezentowa sfery klerykalno-feudalne. Pod koniec wieku, bo w 1895 r., zacza si ukazywa „Reichspost", organ chrzecijasko-poeczny popierany przez arystokracj i sfery kocielne. Ona to zastpia przestarzay „Yaterland", jako e bya jednym z najlepiej redagowanych • pism wiedeskich. Organem socjalistów bya „Arbeiter Zeitung" zaoona w 1889 r. przez Wiktora Adlera, która od 1895 r. ukazywaa si jako dziennik, osigajc w 1900 r. 24 ty. nakadu, a w 1914 r. a 44 ty. By to jeden z czoowych organów europejskiej socjaldemokracji w znaczeniu ustpujc tylko berliskiemu „Yorwarts". „Arbeiter Zeitung" istniaa do 1934 r., to jest do rozwizania partii, wznowiona po 1945 r. istnieje do dzi, chocia oczywicie nie ma ogólnoeuropejskiego znaczenia, podobnie jak wznowiona 1945 r. „Die Presse", najpowaniejszy dzi niezaleny liberalny dziennik austriacki.
Uniwersytety austriackie, nie tylko wiedeski, ale uniwersytety w Pradze czy Krakowie, stay na najwyszym ówczesnym poziomie europejskim. Podobnie i szkoy techniczne. Medycyna wiedeska obok paryskiej i berliskiej zdobya sobie najwysz renom europejsk. Wówczas to dziaali jeden z najwikszych wspóczesnych chirurgów T. Billroth oraz M. Gruber, twórca serologii, E. Briicke, zaoyciel instytutu psychologicznego. W dziedzinie prawa dziaali w tej epoce bardzo wybitni uczeni na uniwersytetach austriackich, jak J. Unger, klasyk austriackiego prawa prywatnego, E. Strohal, wybitny znawca prawa cywilnego, W. E. Wahlberg, który teorie prawa karnego posun znacznie
269
naprzód, H. Gross zaoy za w 1912 r. w Grazu pierwszy instytut kry-minologiczny. W dziedzinie ekonomii politycznej dziaali bardzo wybitni uczeni z E. Bóhm-Bawerkiem na czele, który cho zwalcza teorie ekonomiczne K. Marksa, ale stworzy wasn szko zwan austriack. W dziedzinie filozofii wiatow saw zyska fizyk E. Mach, F. Brentano za stworzy ca. szko filozoficzn, która wywara wielki wpyw w Niemczech, i równie w Polsce przez K. Twardowskiego, jego ucznia, a porednio take przez E. Husserla, którego uczniem z kolei by R. Ingarden. W dziedzinie psychologii krótkotrwaym, ale wybitnym zjawiskiem by O. Weininger, natomiast Z. Freud stworzy podstaw pod now psychologi, która do dzi ma ogromny wpyw na t dziedzin nauki.
Jak w caej Europie, tak i w Austrii okres drugiej poowy XIX w. to rozkwit nowoczesnej historiografii. W 1855 r. zaoono Institut fur ósterreichische Geschichte (Instytut Historii Austriackiej), w którym dziaali najwybitniejsi historycy austriaccy tej epoki, jak F. Krones. A. Arneth, H. Friedjung i O. Redlich.
Obok uniwersytetów utworzono inne wysze szkoy w Wiedniu, jak Szko Weterynaryjn, Akademi Eksportow czy Wysz Szko Rolni-czo-Len, które cieszyy si nie tylko w Austrii, ale i w krajach ssiednich, zwaszcza bakaskich, zasuon saw.
Literatura pikna ogniskowaa si w pierwszym rzdzie w Wiedniu, który ciga najzdolniejszych ludzi z caej monarchii. Tak na przykad pochodzcy z Galicji syn dyrektora policji lwowskiej, Leopold von Sacher-Masoch (l 836 1895) wsawi si jako nowelista i powieciopisarz, podejmujc take tematy galicyjskie. By on propagatorem naturalizmu, ale na pewno najwikszy rozgos uzyska na skutek przedstawiania pewnych dewiacji ycia seksualnego, które od niego zostay nazwane masochizmem. W tym samym czasie pisa sztuki ludowe L. Anzengruber (1839 1889), grywane w teatrach wiedeskich i na scenach prowincjonalnych. Trzeba tu te doda, e Wiede sta si jednym z najywszych orodków ycia teatralnego Niemiec, a nawet ogólnoeuropejskiego. Szczególnie zasyn Burgtheater, który gromadzi najlepszych aktorów. Pod koniec wieku w okresie tak zwanego modernizmu dostarcza sztuk teatralnych wybitny i chyba najbardziej wiedesko-austriacki pisarz nowel i powieci Arthur Schnitzler (1862 1931). Moe wysz pod wzgldem artystycznym klas przedstawia Hugo von Hofmannsthal (1874 1929). liryk, poeta i dramaturg. Specjalne miejsce zajmowaa powieciopisarka Bertha Suttner (1843 — 1914), która w 1889 r. wydaa synn na cay wiat i wielokrotnie tumaczon powie pacyfistyczn Waffen nieder (Zloy bro). Bya to pierwsza ksika szerzca na tak skal idee pacyfizmu.
W dziedzinie architektury nie jest to okres wybitniejszych osigni. Kocioy buduje si w stylu neogotyckim, a gmachy monumentalne w neorenesansowym czy neobaroku. Dopiero pod koniec wieku zerwano z tym historyzmem; zwizane byo to z secesj. W 1897 r. grupa modych malarzy wiedeskich wystpia z oficjalnego stowarzyszenia Wiener Kiinstlergenossenschaft (Wiedeskie Stowarzyszenie Artystów)
270
i nazwaa si Secesj. W malarstwie styl ten nazywa si te Jugendstil od czasopisma „Jugend" („Modo"), wychodzcego w Monachium, gdzie zreszt zawsze byo centrum malarstwa i sztuk piknych dla caych Niemiec i Austrii.
Jedynie chyba w muzyce sztuka austriacka ma pewne odrbne cechy wyróniajce j od ogólnoniemieckiej. Wybitnym kompozytorem by twórca symfonii Antori Bruckner (1824 1896) oraz jego ucze Gustav Mahler (1860 1911), ostatni z wybitnych neoromantyków, by on take przez 10 lat (1897 1907) dyrektorem opery wiedeskiej, która wówczas zdobya sobie wiatow pozycj. Niejako tradycj pieni Schuberta odnowi Hugo Wolf (1860 1903). W pewnym sensie zwizany by z Austri Richard Strauss (1864 1949), kompozytor niemiecki, który by jaki czas dyrektorem opery, a ponadto tworzy opery do libretta H. v. Hofmannsthala (np. Kawaler srebrnej róy). cilej z Austri zwizany by wielki muzyk niemiecki, neoromantyk J. Brahms (1833 1897), który od 1862 r. stale przebywa w Wiedniu, gdzie te zmar. Najbardziej wsawi si jednak Wiede operetkami, których najwietniej-szym kompozytorem by J. Strauss, modszy (1825 1899), twórca niemiertelnych walców wiedeskich. Obok niego dziaa F. von Suppe (1819 1895). Kontynuowali ju w póniejszej epoce ten dzia muzyki inni, z których najsawniejszy to F. Lehar.
Jeli idzie o ycie kulturalne monarchii austro-wgierskiej w okresie dualizmu, to mona ogólnie zaobserwowa, e kraje cile austriackie, zamieszkae przez Niemców, nie tworz wartoci kulturalnych odrbnych w stosunku do tego. co równoczenie dzieje si w Rzeszy Niemieckiej. Byoby to zreszt i bardzo trudne, poniewa wanie wtedy kultura ogólnoniemiecka osiga w wielu dziedzinach swoje apogeum. Natomiast obok tego rozwoju kulturalnego o charakterze ogólnoniemieckim narodowoci monarchii habsburskiej mog, szczególnie w Przedlitawii, swobodnie rozwija swoj rodzim niezalen kultur w kadej nieomal dziedzinie. Wanie przecie wtedy nastpi wielki rozwój kultury czeskiej, w wielu dziedzinach cakowicie odrbnej od kultury austriacko-niemie-ckiej, w wielu jednak pozostajc pod jej wyranym wpywem, jak muzyka Dvofaka i Smetany. Galicja to znowu orodek kultury dwu narodów, które nie mogy jej rozwija w innych dzielnicach znacznie wikszych. Zarówno Polacy galicyjscy, jak i Ukraicy galicyjscy stanowili tylko ma cz swoich narodów, ale wanie im byy dane najszersze moliwoci w dziedzinie twórczoci kulturalnej. W pewnym, ale znacznie mniejszym stopniu da si to zjawisko zaobserwowa i wród narodów poudniowosowiaskich oraz Rumunów, którzy przecie posiadali wasne niezalene orodki pastwowe.
LEGENDA O MONARCHII AUSTRIACKIEJ
Ogólnie mona stwierdzi, e w chwili rozpoczcia ostatniej wojny Austro-Wgry przedstawiay kraj kwitncy zarówno w dziedzinie gospo-
277
darczej, jak i kulturalnej. Tote kiedy po upadku tego wielonarodowego mocarstwa rozpoczy na jego gruzach istnienie nowe pastwa, mogo powsta przekonanie wród ludnoci, e panowanie austriackie to byy te „dawne dobre czasy", które odeszy w niepowrotn przeszo. Trzeba jednak doda, e w wyszym stopniu odnosio si to do Przedlitawii ni krajów wgierskich. Przede wszystkim dlatego, e w Austrii nie byo przeladowa ani religijnych, ani narodowociowych. Pastwo austriackie byo w zasadzie liberalne. W okresie za midzywojennym ta cz naszego kontynentu, gdzie przedtem istniay Austro-Wgry, zrywaa z liberalizmem we wszystkich dziedzinach. Dodatkow, a najbardziej chyba istotn okolicznoci powstania tej legendy o austriackich czasach byo gwatowne obnienie si stopy yciowej na skutek zniszcze pierwszej wojny wiatowej. Stopa yciowa, jaka panowaa nawet w krajach gospodarczo upoledzonych, jak "na przykad w Galicji, wydawaa si znacznie wysza ni to. co nastpio w okresie po oderwaniu si Galicji od Austrii. Jeli wic na ogó mona powiedzie, e panowanie wgierskie pozostao w pamici ludów, które mu przed upadkiem Austro-Wgier podlegay, jako okres przeladowa i ucisku, to rzdy austriackie przeszy do pamici szerokich rzesz ludnoci jako „dobre czasy".
Los Austro-Wgier od chwili wybuchu wojny z Rosj w dniu 5 VIII 1914 r. zaley ju wycznie od przebiegu dziaa wojennych toczonych nie tylko przez armie austro-wgierskie, ale w nie mniejszym stopniu przez ich gównego sprzymierzeca, armie cesarskiej Rzeszy Niemieckiej.
XIV. WOJNA I UPADEK AUSTRO-WGIER
1914 1918
O,
PIERWSZE KLSKI
peracje wojenne zaczy si dla Austro-Wgier zgoa niepomylnie. Od razu okazaa si nieudolno wojskowo-politycznego kierownictwa. Plan wojny przewidywa dwa warianty: albo wojn ograniczon tylko do Serbii, albo przeciw Serbii i Rosji równoczenie. Kiedy wypowiadano wojn Serbii, miano zudzenia, których nic nie moe usprawiedliwia, e Rosja nie pospieszy jej z pomoc. Wskutek tego najpierw uruchomiono - jak wspominalimy -koncentracj wedug planu dziaa wycznie przeciw Serbii, a po paru dniach dopiero j zmieniono. W rezultacie jedna armia austriacka zoona z kilku korpusów w czasie pierwszych niezmiernie wanych dla dalszych losów wojny bitew przebywaa bezczynnie w transportach kolejowych, które j najpierw wiozy na poudnie, a potem z powrotem na pónoc do Galicji. Pierwsza ofensywa na Serbi skoczya si sromotn klsk. W grudniu rozpoczto nowy atak i na krótko zajto wprawdzie Belgrad, ale ostatecznie poniesiono ponownie zupen klsk. Te zwycistwa serbskie musiay zachwia autorytetem austriackiej armii, w której rkach leay teraz losy caej monarchii. Podobnie i operacje ofensywne na froncie rosyjskim skoczyy si klsk, na skutek czego front austriacko-rosyjski przesun si pod koniec roku na lini Karpat i Dunajca, a w Królestwie Polskim na lini Nidy. Dalej na pónoc obsadzali front Niemcy, którzy w lecie odnieli szereg wielkich zwycistw nad armiami rosyjskimi.
Waniejsza jednak bya ich klska nad Marn na froncie francuskim, poniewa w ten sposób cay generalny plan wojny zosta przekrelony. Niemcy chcieli, przechodzc przez Belgi, zniszczy armi francusk, a potem dopiero zwróci si na wschód i zmusi Rosj do korzystnego lub przynajmniej kompromisowego pokoju. Tak wic na przeomie 1914/1915 r. sytuacja niemiecko-austriacka przedstawiaa si niekorzystnie. Wprawdzie wkrótce po wybuchu wojny Turcja przystpia do obozu mocarstw centralnych, przerywajc w ten sposób bezporedni komunikacj midzy mocarstwami zachodnimi a sprzymierzon Rosj. Nabrao to szczególnego znaczenia, kiedy si okazao, e wojna przeobraa si w zmagania materiaowe na zuycie si i rodków.
273
WOJNA Z WOCHAMI I RUMUNI
Wynikiem tej sytuacji bya zmiana stanowiska Woch. Zrazu zachoway one neutralno, korzystajc z faktu, e Austro-Wegry same rozpoczy wojn zaczepn przeciw Serbii, a trójprzymierze miao charakter obronny, chocia obowizywao sojuszników w kadym razie do yczliwej neutralnoci. Na wiosn wic 1915 r. Wochy postanowiy wykorzysta sab pozycj Austrii, aby od niej zada ustpstw terytorialnych za dalsz neutralno. dania te byy due, a dwór wiedeski godzi si pod naciskiem zreszt dyplomacji niemieckiej na odstpienie poudniowego Tyrolu, a nawet na dalsze ustpstwa terytorialne i utworzenie z Triestu wolnego miasta, czego domagali si Wosi. Pomimo to 23 V 1915 r. Wochy wypowiedziay Austrii wojn. Wprawdzie przebieg kampanii na froncie woskim nie przyniós Wochom spodziewanych sukcesów i znowu si okazao, e Austria w konflikcie przeciw Wochom moe liczy na wierno swoich sowiaskich puków, to znaczy zarówno Chorwatów, jak Soweców i Dalmatyców.
Jeszcze przed wypowiedzeniem wojny przez Wochy rozpocza si 2 maja niemiecko-austriacka ofensywa na froncie rosyjskim pod Gorlicami, która w cigu paru miesicy doprowadzia do odepchnicia armii rosyjskiej daleko na wschód, bo mniej wicej na lini drugiego rozbioru Polski z 1793 r. Po tym zwycistwie armie niemiecko-austriackie uderzyy na Serbi w przymierzu z Bugarami. Tak wicpod koniec 1915 r. sytuacja mocarstw centralnych znacznie si poprawia. Niemniej zacza si dawa we znaki bardzo skutecznie blokada morska, za której pomoc flota brytyjska odcia mocarstwom centralnym dowóz koniecznych dla prowadzenia wojny surowców; stworzyo to sytuacj niezmiernie trudn, skoro zuycie amunicji stawao si coraz wiksze, a równoczenie potrzeba byo uzbraja i ekwipowa nowe roczniki onierskie. Ilo armat i karabinów maszynowych miaa decydowa o potdze ognia, a zatem o przebiegu walki, toczcej si w okopach.
Wówczas to dowództwo niemieckie postanowio doprowadzi do bitwy, która by wykrwawia przeciwnika na froncie zachodnim. Wydawao s bowiem, e rezerwy ludzkie Niemiec przewyszaj francuskie moliwoci w tym wzgldzie. Niezmiernie krwawa bitwa pod Yerdun nie przyniosa spodziewanych rezultatów, tym bardziej e równoczenie Rosjanie rozpoczli potn ofensyw na froncie austriackim, która na Woyniu w zupenoci go zaamaa. Musiano wicprzetransportowa posiki niemieckie z frontu zachodniego.
Klska z czerwca 1916 r. podwaya gruntownie i tak zachwiany autorytet Austrii. Cay front wschodni dosta si pod dowództwo niemieckie. Równoczenie zachwianie si pozycji Austro-Wgier skonio Rumuni do wypowiedzenia im wojny w sierpniu 1916 r. Wprawdzie i Rumuni me potrafili odnie adnych sukcesów, ale niemniej powsta obok rosyjskiego, bakaskiego i woskiego nowy front, gdzie znowu musieli Niemcy przysya swe wojska dla ratowania sytuacji. Istotnie armie rumuskie zostay pokonane, a Bukareszt zajty, ale adnego
274
rozstrzygnicia nie mona byo na adnym froncie uzyska. Wojna przecigaa si, co pocigao za sob powane skutki wewntrzne.
LUDY MONARCHII WOBEC WOJNY
W chwili wybuchu wojny w Austro-Wgrzech, jak i we wszystkich pastwach europejskich, które znalazy si w stanie wojny, zapanowa w pierwszym momencie nastrój entuzjazmu. Oczywicie kada z narodowoci wielonarodowej monarchii miaa inny powód do tego entuzjazmu. Na ogó mona przyj, e modzi ludzie, nie pamitajcy ju adnej wojny z wasnego dowiadczenia, tsknili za wielk przygod, któr si im wojna wydawaa. Lata bezporednio poprzedzajce wojn byy okresem chwilowej gorszej koniunktury gospodarczej. W Austro--Wgrzech ten dorany regres gospodarczy powodowao dodatkowo wycofanie przez banki francuskie kapitaów inwestowanych na terenie monarchii, nalecej przecie do obozu wrogiego Francji, co w cigu ostatniego dziesiciolecia pokoju jasno si zaznaczao w napiciach midzynarodowych. Zarówno w 1905 r., jak 1911 r. wydawao si, e grozi wojna Niemiec przeciw Francji; oba razy o sprawy kolonialne. Austro-Wgry byy wtedy jedynym mocarstwem, które dyplomatycznie solidaryzowao si z Rzesz, bdc w tych kryzysach midzynarodowych zawsze stron zaczepn. Francja wic przysparzaa Austro-Wgrom trudnoci finansowych, co jednak patrzc na to e.\ post wydaje si spraw drugorzdn. Niemniej jest faktem, e caa chyba Europa, poza naturalnie Rosj, która niedawno, bo w 1904/5 r., przesza cikie zmagania wojenne, tsknia niejako do wojny. Tak wic wybuch wojny w sierpniu 1914 r. by przez wikszo mieszkaców monarchii przyjty radonie. Obecnie wydaje si to trudno zrozumiae.
Najbardziej usprawiedliwiony by beztroski nastrój Polaków, którzy wyczekiwali wielkiej wojny europejskiej, bo wierzyli, e przyniesie odbudow pastwa polskiego. Czesi przyjli wybuch wojny znacznie bardziej sceptycznie, ale i oni sdzili, e wojna bdzie okazj do rozwizania i ich sprawy narodowej, chocia bynajmniej nie w duchu niepodlegoci, ale wanie wyodrbnienia w ramach pastwa Habsburgów. Niemcy i Wgrzy spodziewali si, e zwycistwo przyniesie im znaczne wzmocnienie ich dotychczasowej, i tak panujcej pozycji. Ale nawet Rumuni, Serbowie, Chorwaci i Sowecy spodziewali si, e skadajc dowody lojalnoci i przywizania do dynastii zdobd sobie tytu do lepszego traktowania w przyszoci. Oczywicie, kiedy w wyniku czteroletnich zmaga rozsypaa si caa wielonarodowa budowa pastwowa, nieomal kada z zainteresowanych narodowoci staraa si przedstawi stan faktyczny w innym wietle. Historycy wraz z politykami bd uparcie po klsce twierdzi, w imieniu swoich narodów, e kady z nich poza Wgrami i Niemcami dy do klski austriackiej i wyzwolenia si oraz poczenia z brami spoza kordonów granicznych dla rozszerzenia czy stworzenia wasnych niepodlegych
275
pastw. Natomiast mona bez przesady stwierdzi, e zasadniczo armia austriacko-wgierska pozostaa wierna swojemu monarsze a do samego koca dziaa wojennych. Co prawda Czesi szli ochotnie do niewoli rosyjskiej i synne byo przejcie caego puku czeskiego na stron wroga. Ale w gruncie rzeczy byy to tylko epizody, które nie miay powaniejszego znaczenia dla przebiegu dziaa wojennych. Na ogó nie zawiód ani onierz, ani oficer; natomiast dowództwo okazao si niedone, co jednak nie wynikao z charakteru niejednolitoci narodowociowej tej armii, ale raczej z protekcjonizmu i lekkomylnoci, charakterystycznej dla armii austriackiej w czasie pierwszej wojny wiatowej i wielu poprzednich. Zreszt jeszcze bardziej nieudolne byo dowództwo rosyjskie, pomimo e miao dobr zapraw w wojnie rosyjsko--japoskiej z lat 1904 1905. Na wyszym poziomie pod tym wzgldem stanli Francuzi, Niemcy i Serbowie, chocia ci ostatni zdali egzamin z wojny ograniczonej do wasnego terenu, wojny niejako lokalnej i w gruncie rzeczy krótkotrwaej.
W zasadzie istniao przekonanie, e wojn Austro-Wgry przegray dlatego, e byy pastwem wielonarodowociowym. Sprawa ma si jednak inaczej. Wojn przegray pastwa centralne, to znaczy Niemcy wraz z Austro-Wgrami, ale Niemcy jako pastwo jednolite narodowo przetrzymay t klsk, natomiast Austro-Wgry jako zlepek narodowociowy rozpady si po klsce. Niemniej nastawienie poszczególnych narodowoci w Austro-Wgrzech w czasie wojny byo zagadnieniem niezmiernie doniosym. W 1914 r. w zasadzie nie byo takiej narodowoci, która by w istocie chciaa upadku monarchii, bo póki wydawao si, e mocarstwa centralne odnios zwycistwo, poty Czesi trwali w swojej lojalnej postawie, podobnie i Sowianie Poudniowi, przy czym po wybuchu na wiosn 1915 r. wojny z Wochami mogli nawet dodatkowo wykaza swoj lojalno wobec dynastii, walczc niezmiernie dzielnie na krwawym froncie woskim. Ale i puki boniackie wiernie stay pod czarno-ótymi sztandarami, walczc ze swymi rodakami spoza kordonu granicznego. Pierwsze zwiastuny akcji wrogiej Austro-Wgrom byy zrazu nike, ograniczone do jednostek, a dopiero w miar pogarszania si sytuacji wojennej staway si powaniejsze. Oczywicie akcje dyplomatyczne polityków czeskich i poudniowosowiaskich miay tu najwiksze znaczenie.
POLITYKA CZECHÓW
Polityka czeska w czasie wojny prowadzona bya niejako dwutorowo. Osobno na emigracji, a niby niezalenie od czynników emigracyjnych w kraju. W grudniu 1914 r. T. G. Masaryk. profesor uniwersytetu w Pradze, majcy ogromny autorytet moralny wród szerokich krgów politycznych sowiaskich w Austro-Wgrzech. wyjecha do Szwajcarii; przedtem jednak utworzy tajn organizacj, tzw. Mafi, która miaa poredniczy midzy emigracj a krajem, dostarczajc wiadomoci
276
z kraju, przez co staa si pewnego rodzaju instrumentem polityczno--wywiadowczym. W nastpnym roku wyjecha za granic E. Bene. Razem z Masarykiem rozpoczli oni agitacj antyaustriack, propagujc niepodlego Czech i Sowacji w jednym pastwie; pierwotnie miao to by królestwo pod dynasti Romanowych, a po upadku caratu republika, zwizana z mocarstwami zachodnimi.
Równoczenie w kraju politycy czescy gosili lojalno wobec monarchii, ale domagali si zarazem spenienia swoich dawnych da pastwowego wyodrbnienia. W gruncie rzeczy istotnie nie pragnli oni zniszczenia monarchii habsburskiej, poniewa obawiali si zarówno despotyzmu carskiego, jak i potgi niemieckiej. Nawet w razie pokonania Niemiec na zachodzie istniaa przecie ewentualno, e Niemcy pozostan czynnikiem panujcym na wschodzie, a w takim razie kraje czeskie znalazyby si w ramach Wielkiej Rzeszy, co byo susznie uwaane przez polityków czeskich za zagad ich narodowoci. W gruncie rzeczy jednak polityka wadz austriackich w kraju przyczynia si w niemaym stopniu do zmiany orientacji czeskiej.
Wkrótce po wybuchu wojny administracja cywilna zostaa poddana pod kontrol wadz wojskowych. Uwaay one, e maj obowizek prowadzi represje wobec niepewnych. Kiedy za w kwietniu 1915 r. cay puk czeski przeszed na stron rosyjsk, rozpoczy si bezwzgldne przeladowania. To zadecydowao, e dua cz Czechów przystpia do konspiracji. Aresztowania i procesy prowadzone w sposób jaskrawo niesprawiedliwy pogbiay powszechne oburzenie. Pod wpywem takiego wanie procesu syn Yiktora Adlera, Friedrich, zastrzeli w 1916 r. premiera austriackiego K. Stiirkgha. Wywoao to ogromne wraenie w caej monarchii, poniewa jak sign pamici nie byo tam zamachów politycznych. Oczywicie poza zabiciem nastpcy tronu w Sarajewie, ale ten akt terroru politycznego dokona si w prowincji bakaskiej, w rejonie geograficznym, uchodzcym za nie nalecy do cywilizacji europejskiej. mier premiera austriackiego przyjta zostaa jako zapowied ogólnego kryzysu wewntrznego.
Dokadnie w miesic póniej, 21 listopada, zmar w wieku 86 lat Franciszek Józef. Na staro cieszy si on do duym powszechnym autorytetem jako symbol trwaoci i jednolitoci pastwa. Jego mody nastpca, czowiek osobicie mao powany, Karol I nie móg ju liczy na takie nastroje szerokich warstw. Postanowi on od razu zmieni kurs polityki zarówno wewntrznej, jak i zewntrznej. Wiedzia, e musi zaniecha represji, o ile to tylko w warunkach wojennych byo moliwe. Tote ogosi amnesti, z której w pierwszym rzdzie skorzystali politycy czescy, skazani za ycia Franciszka Józefa. Podobnie ju na pocztku 1917 r. zdecydowa si na zwoanie Rady Pastwa, jedynego parlamentu europejskiego, który w 1914 r. nie uchwali kredytów wojennych, poniewa nie zosta zwoany w chwili wybuchu wojny. Rzd wiedeski obawia si bowiem jakich antypastwowych demonstracji, ale raczej tylko ze strony posów dalmatyskich ze wzgldu na polityk Austrii wobec Serbii. Po zwoaniu Rady Pastwa jej obrady stay si wykadnikiem postaw przedstawicieli poszczególnych narodowoci.
278
STANOWISKO SOWIAN POUDNIOWYCH
Sprawa jugosowiaska bya zagadnieniem znacznie bardziej skomplikowanym ni sprawa czeska. Na terenie austriacko-wgierskim ruch by rozbity, krzyoway si najrozmaitsze orientacje. Wkrótce przenioso si to rozbicie na emigracj. Wybitni politycy chorwaccy, A. Trumbi i F. Supilo, zaraz po wybuchu wojny udali si do Woch, gdzie rozpoczli yw akcj, idc w trzech kierunkach. W pierwszym rzdzie starano si wpyn na rzd belgradzki, aby zrezygnowa ze swych wielkoserbskich aspiracji, idcych w kierunkach zwikszenia posiadoci królestwa i anektowania tych ziem austriackich, w których ywio chorwacki i soweski mia przewag w stosunku do Serbów. Emigranci chorwaccy pragnli, aby rzd belgradzki opowiedzia si za ide jugosowiask, a nie wielkoserbsk. Drugim terenem akcji tych polityków bya dyplomacja mocarstw koalicji. Starali si nie dopuci do przyznania Wochom prawa zagarnicia ziem soweskich i chorwackich. Wreszcie trzecim kierunkiem ich dziaania bya propaganda w Europie i Ameryce na rzecz zniszczenia Austro-Wgier i stworzenia pastwa jugosowiaskiego. Od kwietnia 1915 r. w Paryu ukonstytuowa si Komitet Jugosowiaski pod przewodnictwem Trumbicia. Akcja jugosowiaska sza równolegle do akcji czeskiej, bo ci sami ludzie we Francji i Anglii popierali myl stworzenia i pastwa czesko-sowackiego, i jugosowiaskiego. Zrazu pozycja jugosowiaska na zachodzie bya silniejsza, poniewa wydawao si, e stworzenie Jugosawii nie przesdzi sprawy istnienia Austro-Wgier, natomiast jasne byo, e powstanie Czechosowacji oznacza koniec monarchii habsburskiej, a na to jeszcze koalicja antyniemiecka bynajmniej nie bya zdecydowana. Na terenie Rosji natomiast idea jugosowiaska nie cieszya si poparciem, poniewa pragnieniem rzdu carskiego byo tylko powikszenie Serbii i poparcie ywioów prawosawnych przeciw katolickim. Wreszcie propaganda woska równie przeciwstawiaa si propagandzie jugosowiaskiej ze wzgldu na terytorialne aspiracje woskie nad Adriatykiem.
RZDY WOJSKOWE I TRUDNOCI APROWIZACYJNE
Faktycznym jednak, cho mimowolnym sprzymierzecem emigrantów jugosowiaskich, podobnie jak czeskich, byy wojskowe wadze austriackie, których bezmylne represje zraay najzagorzalszych zwolenników polityki lojalnoci. Stworzono nawet obozy koncentracyjne. Toczyy si procesy równie niesprawiedliwe, w odlegej Boni, jak proces czeskiego polityka K. Kramafa w Wiedniu. Chocia wyroków nie wykonywano, a po amnestii cesarza Karola wielu skazaców zostao zwolnionych, byo to ju dziaanie spónione. Przebieg operacji wojennych podwaa autorytet pastwa.
Trzeba jednak zauway, e polityczna sytuacja na Wgrzech przedstawiaa si nieco inaczej ni w Przedlitawii. Na Wgrzech od czasu
279
ugody austriacko-wgierskiej nie byo faktycznej swobody dziaa politycznych, szczególnie dla nie-Madziarów, zatem ostrzejszy reym wojenny by tam przyjmowany jako co samo przez si zrozumiaego i nie wywoywa takiego oburzenia, jak w krajach Przedlitawii, przyzwyczajonych od pó wieku do penych swobód politycznych i niemaej legalnoci w dziaaniu administracji. Korzystniejsza sytuacja na Wgrzech zaistniaa z innego jeszcze wzgldu. Oto gównym problemem wewntrznym staa si aprowizacja. Galicja i Bukowina byy objte dziaaniami wojennymi, zatem nie mogy dostarcza, jak w czasach pokojowych, swoich nadwyek ywnociowych do krajów bardziej uprzemysowionych. Natomiast Wgrzy zazdronie strzegli swoich dostaw ywnociowych i dbali o to, aby ich ludno nie cierpiaa godu. W Austrii natomiast wprowadzony system kartek ywnociowych le funkcjonowa. Wielkie miasta i osiedla fabryczne ciepiay istotnie gód. To by równie powód, który jeszcze bardziej zaostrza sytuacj, tym bardziej e wojenny wysiek Austro-Wgier by bardzo znaczny. Ju w 1914 r. zmobilizowano 2 min. onierzy, a w cigu nastpnych lat liczba ludzi pod broni dosza do 7 min. Po zakoczeniu wojny obliczono wydatki wojenne na 90 mld. koron, co w przeliczeniu oznaczao cay dochód narodowy za okres dwu i pó lat. Ju pod koniec 1916 r. siy pastwa byy w gruncie rzeczy na wyczerpaniu. Podobno zdawa sobie z tego spraw Franciszek Józef i tu przed mierci mia zamiar zawrze pokój za wszelk cen. Byoby to zgodne z tradycj dynastii, która nigdy nie dopuszczaa do ostatecznej klski, ale godzia si na straty, aby ratowa tyle, by zachowa na przyszo szans odbudowania pozycji domu rakuskiego.
POLITYKA KAROLA I
Nowy cesarz dy take do pokoju, orientujc si. e nawet zwyciska wojna nie przyniesie jego pastwu istotnych korzyci. W razie bowiem zwycistwa Niemcy objliby faktyczn hegemoni, przynajmniej w tej czci Europy, a zatem pozycja monarchii habsburskiej tak czy inaczej, byaby zdegradowana. Klska za ju coraz janiej zapowiadaa rozpad pastwa, a w najlepszym razie znaczne jego zmniejszenie terytorialne. Std zaraz po objciu tronu Karol rozpocz tajne kontakty, najpierw z Francj za porednictwem ksit Burbon-Parma, krewnych cesarzowej Zyty, a potem z Wielk Brytani. Cesarz posun si a tak daleko, e obiecywa poparcie dla francuskiego celu wojny, to znaczy odzyskania Alzacji i Lotaryngii. W gruncie rzeczy porozumienie austriacko-francuskie miao si odby kosztem Niemiec i Woch. W rzeczywistoci oznacza za miao oderwanie si Austro-Wgier od przymierza z Niemcami. Na tak polityk nie byliby si zgodzili ani Niemcy austriaccy, ani Madziarzy. Ponadto rzd Rzeszy nie byby si biernie przyglda takiej zdradzie i na pewno rzuciby do Austrii swoje armie, podobnie jak w drugiej wojnie wiatowej postpi wobec
280
swojego woskiego sprzymierzeca. Ostatecznie wysiki pokojowe Karola nie doprowadziy do adnych konkretnych rezultatów. Skompromitoway go tylko osobicie, zarówno wobec kó rzdzcych w Niemczech, jak i opinii zachodniej, która dowiedziaa si o tych wszystkich tajnych posuniciach na wiosn 1918 r.
REWOLUCJA ROSYJSKA I POKÓJ BRZESKI
Los monarchii rozstrzyga si jednak na frontach wojennych. Równoczenie sytuacja w Europie zmienia si zasadniczo. W marcu 1917 r. wybucha w Rosji rewolucja, która obalia carat. Miao to istotny wpyw na losy Austrii. Wprawdzie do wadzy doszli liberaowie rosyjscy, którzy w przeciwiestwie do nastrojów obalonego dworu carskiego pragnli pozosta wierni zobowizaniom sojuszniczym, ale w armii rosyjskiej nastpowa coraz dalej idcy rozkad. Masy onierskie, robotnicze i chopskie nie chciay dalszego prowadzenia wojny, która dla nich miaa wycznie imperialistyczny charakter. Tote ofensywy organizowane przez Tymczasowy Rzd Republiki Rosyjskiej nie przyniosy adnych sukcesów. Równoczenie pod jesie armie austriackie przy pomocy armii niemieckich zaday Wochom cik klsk, chocia i to nie miao decydujcego znaczenia dla wyniku wojny, poniewa zachodni alianci przyszli Wochom z pomoc nie tylko materiaow, ale i przez wysanie oddziaów wojskowych.
Wybuch Wielkiej Rewolucji Padziernikowej spowodowa znacznie doniolejsze skutki. Nowy rzd rosyjski od razu wystpi z propozycj zawarcia pokoju bez aneksji i odszkodowa. Po zawarciu zawieszenia broni na caym wschodnim froncie rozpoczy si rokowania pokojowe w Brzeciu Litewskim. Nie mogc skoni delegacji rosyjskiej do zawarcia pokoju sprzecznego z zasadniczymi celami postawionymi przez Lenina, to znaczy pokoju sprawiedliwego, strona niemiecko--austriacka wesza w porozumienie z delegacj ukraisk i zawara z ni odrbny pokój w dniu 9 lutego, który dawa formalnie wielkie korzyci stronie ukraiskiej. Zadaniem przedstawiciela austro-wgierskiego, ministra spraw zagranicznych Ottokara Czernina. byo otwarcie za wszelk cen dostaw zboa ukraiskiego dla monarchii, aby uchroni si przed groc w kraju rewolucj godow. Pokój ten oddawa wfc Ukrainie Chemszczyzn, w wikszoci zamieszka przez Polaków. Wobec tego politycy polscy wszystkich odamów uznali to za powód do zerwania z Austri i ju jedynie w zwycistwie koalicji widzieli zbawienie Polski. Zreszt trzeba stwierdzi, e rozwizanie sprawy polskiej zaprztao' dyplomacj i naczelne dowództwa obu mocarstw centralnych od czasu zajcia ziem polskich w 1915 r. Bya moliwo albo rozwizania austro-polskiego, to znaczy wskrzeszon pastwowo polsk zwiza z monarchi habsbursk, albo te niemiecko-polskiego. Zalenie od zmieniajcych si koniunktur wojennych, raz jedno, raz drugie rozwizanie stawao si aktualne dla sfer kierujcych mocarstwami central-
281
Mapa narodowociowa monarchii austro-wgierskiej
Soweski
Woski
Ladyski
Rumuski
Wgierski
___ Niemiecki Czeski i Sowacki
Polski
Ukraiski
Serbo-chorwacki
— — — Austro-Wgry 1878-1918
— — — — granice historyczne
nymi. 5 listopada 1916 r. obaj cesarze proklamowali Królestwo Polskie, nie okrelajc jego granic ani ustroju. Równoczenie cesarz austriacki wyda ordzie, wyodrbniajce Galicj, a wic speniajce postulaty polsko-galicyjskie z 1868 r., które jednak w tej sytuacji wojennej nie miay adnego istotnego znaczenia.
Po zawarciu ukadu z Ukraicami delegacja rosyjska przerwaa rokowania pokojowe. Armie austriacko-niemieckie posuny si naprzód. Lenin uwaa za konieczne zgodzi si na postawione twarde warunki, które odryway od Rosji kraje na granicach zachodnich i Ukrain. Pokój ten zdyskredytowa mocarstwa centralne jako zaborczych imperialistów.
KLSKI NA FRONTACH ZACHODNIM. WOSKIM I BAKASKIM
Tymczasem na Zachodzie dokonyway si równie doniose zmiany. W kwietniu 1917 r. Stany Zjednoczone AP wypowiedziay Niemcom wojn, w styczniu 1918 r. prezydent Wilson wyda ordzie, ujte w 14 punktach programu pokojowego. Przewidywa on wprawdzie utworzenie zjednoczonego pastwa polskiego i nadanie wszystkim narodom w pastwie habsburskim autonomii, ale nie byo to równoznaczne ze zniszczeniem Austro-Wgier. Niemniej program Wilsona oznacza zupen klsk Niemiec. Wobec tego wczesn wiosn 1918 r. dowództwo niemieckie postanowio wszystkimi siami uderzy na front zachodni, by przed nadejciem wielkich armii amerykaskich doprowadzi do jakiego choby kompromisowego rozstrzygnicia wojny. Ta ostatnia ofensywa skoczya si w sierpniu 1918 r. zupen klsk, tym bardziej e nadeszy ju olbrzymie kontyngenty amerykaskie. Podobnie nie udao si armiom austriackim zada rozstrzygajcego ciosu armii woskiej. Wkrótce, bo we wrzeniu, zaama si front bakaski, a Bugaria kapitulowaa. Od poudnia wic zbliay si wojska francuskie do granic monarchii. Nastrój klski opanowa ca monarchi, a szczególnie Austri.
UPADEK MONARCHII
Cesarz Karol chcia w ostatniej chwili ratowa monarchi przez nadanie jej ustroju federacyjnego. Ze wzgldu jednak na stanowczy opór rzdu wgierskiego ograniczy wano wydanego manifestu do Przedli-tawii. W ten sposób zniechci ostatecznie tych coraz mniej licznych dziaaczy jugosowiaskich, którzy nie rezygnowali z budowania nowego pastwa w zwizku z Austri. Równoczenie jednak nastpowa rozkad wewntrzny zarówno w armii, jak i organizacjach politycznych. 28 padziernika Czesi ogosili niepodlego Czechosowacji, a 30 Polacy utwo-
284
rzyli w Krakowie Komisje Likwidacyjn, która staa si pierwszym niezalenym rzdem polskim. Wgry odwoay swoje puki z frontu woskiego dla obrony zagroonych od poudnia granic królestwa wgierskiego. 3 listopada zawarto zawieszenie broni z Wochami; armia rozchodzia si do swoich krajów. 11 listopada cesarz Karol zrezygnowa z prowadzenia spraw pastwowych, a 12 listopada proklamowano w Wiedniu Niemiecko-Austriack Republik. Wielowiekowa monarchia Habsburgów przestawaa istnie.
XV. PIERWSZA REPUBLIKA
1918 1938
T
POCZTKI REPUBLIKI I PROBLEM GRANIC
ymczasowe zgromadzenie narodowe w Wiedniu proklamowao Niemiecko-Austriack Republik 12 XI 1918 r. Równoczenie zgromadzenie podjo jednomyln uchwa przyczenia jej do Niemiec. Skoro mocarstwa zwyciskiej koalicji ogaszay prawo samostanowienia narodów jako zasad, wedle której urzdzona ma by powojenna Europa, zatem wydawao si. e w ten sposób cay problem austriacki zosta rozwizany. W tym rewolucyjnym nastroju nie zdawano sobie sprawy ani z trudnoci, ani z konsekwencji takiego rozwizania. Zreszt najwaniejszymi byy dorane troski dnia codziennego. Najdotkliwsz z nich by gód nkajcy ludno miast. Tymczasem po zawarciu zawieszenia broni koalicja bynajmniej nie zniosa blokady. Wkrótce sprawa dostaw ywnociowych od przedwojennych dostawców, a wic dawnych krajów monarchii, staa si niezmiernie wakim argumentem politycznym, tym bardziej e równoczenie z organizowaniem nowych wadz wyoni si problem granic. Nieomal wszystkie granice austriackiej republiki byy kwestionowane. Ci. którzy ustanawiali Niemiecko-Austriack Republik, uwaali, e nalee maj do niej wszystkie kraje dawnej monarchii, zamieszkae w wikszoci przez Niemców. Najistotniejszy w tej sprawie by oczywicie problem tzw. Niemców sudeckich, czyli Niemców mieszkajcych w Czechach i Niemców na Morawach. Ale wanie to zagadnienie zostao szybko zaatwione po linii da czesko-sowackich. Czesi bowiem posiadali pene poparcie mocarstw koalicji, która bezapelacyjnie decydowaa o losach tej czci Europy, a zwaszcza tych krajów, gdzie stacjonoway jej wojska. Wprawdzie byy próby oporu ludnoci niemieckiej w krajach czeskich, ale nie znalazy one poparcia ze strony Rzeszy, to znaczy ani rzd pruski, ani saski nie chciay i nie mogy si w te sprawy angaowa.
Bardziej skomplikowane byy inne graniczne spory, a to od strony woskiej, jugosowiaskiej i wgierskiej, a nawet szwajcarskiej. Te wanie zagadnienia stany przed nowo wybranym Zgromadzeniem Narodowym. W wyborach przeprowadzonych 16 II 1919 r. uzyskali socjaldemokraci 72 mandaty, przedstawiciele ugrupowania chrzecijasko--spoecznego 69, a niemiecko-narodowego 26 mandatów. W wyborach tych po raz pierwszy bray udzia kobiety. Wprawdzie w okresie midzy 1873 a 1907 r. w kurii wielkiej wasnoci gosoway kobiety, ale oddaway gosy nie we wasnym imieniu, a tylko jako posiadaczki majtku, o ile wacicielem jego nie by mczyzna.
286
15 marca wybrano rzd koalicyjny pod przewodnictwem Karla Rennera, wybitnego jeszcze z czasów przedwojennych przywódcy socjalistów austriackich, znanego ze swych teorii rozwizania zagadnienia narodowociowego. Nadano mu tytu kanclerza (Staatskanzler), w skad rzdu wchodzili sekretarze stanu. Sekretarzem do spraw zagranicznych
Karl Renner
zosta Otto Bauer. równie wybitny teoretyk, twórca tzw. austro--marksizmu, koncepcji, która miaa si sta niejako czym porednim midzy Drug a Trzeci Midzynarodówk, czyli midzy socjaldemokracj a komunizmem. Równie resort wojskowy przypad socjalicie Juliusowi Deutschowi. Zreszt obok rzdu istniay rady robotnicze i onierskie, które miay niema cz wadzy. W ramach wojska, czyli Obrony Ludowej (Yolkswehr), istniaa jaki czas Czerwona Gwardia, poddana wpywom komunistycznym. Z chwil zorganizowania rzdu równoczenie znalazy si na granicach Austrii dwa kraje rzdzone przez komunistów, a to w marcu 1919 r. Wgry, gdzie proklamowano republik rad, a w kwietniu Bawaria. 17 kwietnia i 15 czerwca doszo do prób zbrojnego opanowania wadzy przez komunistów, jednak bez rezultatów. Kiedy jednak na Wgrzech upad rzd Beli Kuna, a wkrótce potem i w Bawarii odebrano wadz komunistom, moliwo komunistycznego przewrotu w Austrii przestaa by realna.
287
TRAKTAT POKOJOWY W SAINT GERMAIN-EN-LAYE
W maju 1919 r. udaa si do Saint Germain-en-Laye pod Paryem austriacka delegacja pokojowa pod przewodnictwem kanclerza Rennera. Jej moliwoci byy znikome, poniewa zaproszono j raczej do wysuchania decyzji mocarstw ni prowadzenia pertraktacji. W sprawie granicy czeskiej sprawa bya od razu rozstrzygnita, poniewa Czechom przyznano granice historyczne, to znaczy granice Czech i Moraw, a nawet drobne nieznaczne korektury na ich korzy w Austrii Górnej i Dolnej. Ponadto Czesi proponowali utworzenie pewnego rodzaju korytarza wzdu wschodniej granicy Austrii do granicy jugosowiaskiej, to znaczy oddzielenie Austrii od Wgier, ale na to nie uzyskali zgody konferencji pokojowej. Równie bezskuteczne byy wysiki delegacji austriackiej w sprawie Tyrolu Poudniowego, który wraz z niema liczb ludnoci austriackiej obiecano Wochom jeszcze w r. 1915 w protokole londyskim. Skoro jednak rzd woski musia pogodzi si z ko-rektur tych obietnic wobec sprzymierzonej Jugosawii, zatem rzdy koalicji nie chciay jeszcze pomniejsza nabytków woskich w stosunku do Austrii, któr traktowano jako spadkobierczyni dawnej monarchii.
Nieco lepiej poszo Austriakom przy obronie granic z Jugosawi. Przedmiotem sporu bya w pierwszym rzdzie Karyntia. Poudniowa jej cz obsadzona zostaa przez oddziay soweskie. W grudniu 1918 r. doszo do zbrojnego oporu mieszkaców Klagenfurtu (Celowca). W styczniu 1919 r. zawarto tam zawieszenie broni. Ale w kwietniu Sowecy zerwali je i rozpoczy si dziaania wojenne, które zrazu przyniosy sukces Austriakom, ale kiedy zjawiy s tam regularne oddziay serbskie, Klagenfurt zosta przez nie zajty; na danie mocarstw Ententy oddano go jednak z powrotem Austriakom, a w traktacie pokojowym przewidziano tam plebiscyt. Odby si on dopiero 10 X 1920 r. i da stronie austriackiej 59% gosów, chocia wedle spisu z 1910 r. byo tam tylko 29% ludnoci, uywajcej jzyka niemieckiego jako codziennego. Okazao si, e przywizanie do dawnej przynalenoci austriackiej byo w tym wypadku mocniejsze ni poczucie przynalenoci jzykowej. Pomimo to caa Karyntia nie wesza w skad nowej Austrii. Drobne terytoria przypady Wochom i Jugosawii. I w Styrii zostay przeprowadzone zmiany graniczne na rzecz Jugosawii, chocia w nadgranicznych rejonach doszo zrazu do zbrojnego oporu ludnoci austriackiej. Niemniej opór ten by hamowany spraw dla Styrii waniejsz, mianowicie sporem granicznym z Wgrami o zachodnie powiaty wgierskie, gdzie przewag miaa ludno niemiecka. Ostatecznie w traktatach St. Germain-en-Laye i Trianon przyznano Austrii tzw. Burgenland, tak nazwany od gównych miast komitackich tego rejonu (Eisenburg, Ódenburg, Wieselburg). Dopiero po ratyfikacji ukadów pokojowych z Wgrami w sierpniu 1921 r. kraj ten zosta objty przez wadze austriackie, przy czym zbrojne oddziay ochotnicze madziarskie stawiy opór. Doprowadzio to do zarzdzenia plebiscytu w komitacie Ódenburg (Sopron), który wypad na korzy strony wgierskiej. Analogicznie jak przy plebiscycie w Karyntii dua cz
288
ludnoci mówicej po niemiecku gosowaa za dawn przynalenoci, to znaczy za Wgrami.
Inaczej wygldaa nieco sprawa w Przedarulanii (Yorarlberg), kraiku na pograniczu szwajcarskim. Wprawdzie zgromadzenie krajowe postanowio 3 listopada przyczenie do pastwa niemiecko-austriackiego, ale na wiosn 1919 r., kiedy sytuacja gospodarcza Austrii przedstawiaa si aonie, przeprowadzono nieoficjalny plebiscyt, w którym 80% opowiedziao si za przyczeniem do Republiki Helweckiej. Ani jednak rzd szwajcarski nie pragn tego nabytku, ani mocarstwa koalicji nie miay takich zamiarów. Jedyn zmian byo zerwanie w r. 1919 przez Ksistwo Liechtenstein unii celnej z Austri, istniejcej od r. 1852. W 1923 r. Ksistwo Liechtenstein zawaro zwizek celny z Szwajcari.
Jednake te drobne spory graniczne nie byy tak wane, jak zagadnienie przyczenia Austrii do Niemiec, które przecie postanowione zostao w momencie tworzenia si republiki. Po stronie Ententy Francja sprzeciwia si temu najostrzej, bo widziaa w tym wzmocnienie Niemiec. Inne mocarstwa si wahay, ale ostatecznie traktat pokojowy w ogóle t spraw pomin, chocia artyku 88 stanowi, e „Niepodlego Austrii jest niezmienna, chyba e Rada Ligi Narodów zgodzi si na zmian w tym wzgldzie". Niemniej myl ta bya do w Austrii popularna, szczególnie w dyskusjach w dziedzinie kulturalno-politycznej. Wynikao to z nastrojów niechci do postanowie zwyciskiej koalicji, która nie respektowaa woli wszystkich zainteresowanych, a ponadto z poczucia pewnej solidarnoci z równie arbitralnie potraktowanymi w traktacie wersalskim Niemcami (tak bowiem postanowienia traktatów pokojowych z r. 1919 byy oceniane w niemaej czci opinii austriackiej).
W traktacie pokojowym w St. Germain, przyjtym 10 IX 1919 r. uchwa Zgromadzenia Narodowego, zabroniono Austrii utrzymywania armii pochodzcej z poboru i ograniczono j do 30 ty. onierzy zawodowych. Zreszt utrzymywanie tego typu armii byo kosztowne, wobec czego republika nigdy w okresie midzywojennym tak licznych wojsk nie posiadaa. Ponadto naoono na Austri ciary, wynikajce z pretensji mocarstw prowadzcych z ni wojn, które zreszt jak odszkodowania Niemiec nie zostay wyegzekwowane. Traktat zmusi Austri do zmiany nazwy pastwa, dotychczasowa nazwa Republika Niemiecko-Austriacka (Republik Deutschósterreich) ustpia miejsca nazwie Republika Austrii (Republik Osterreich). Mocarstwom Koalicji szo nie tylko o oddzielenie zwizku z Niemcami, ale te o uznanie w nowym pastwie kontynuacji poprzedniej cesarskiej Przedlitawii. aby j obciy konsekwencjami przegranej wojny. Zreszt wkrótce i w prawie midzynarodowym zapanowao przekonanie, e dawna monarchia habsburska przestaa istnie i rozpada si na kilka pastw sukcesyjnych, w których liczbie znalaza si te Republika Austrii.
KONSTYTUCJA Z 1920 ROKU
Zgromadzenie Narodowe uchwalio we wrzeniu 1920 r. konstytucj, która jako naczelne organy pastwowe ustanawiaa Rad Narodo-
289
w (National Rat), to znaczy parlament wybierany w wyborach powszechnych, oraz Rad? Zwizkow (Bundesrat), gdzie zasiadali przedstawiciele krajów, wybierani przez sejmy krajowe (Landerkammer), majce jednak do postanowie Rady Narodowej tylko weto odraczajce. Na czele tego zwizkowego pastwa sta prezydent (Bundespfasident) wybierany przez Zgromadzenie Zwizkowe, to znaczy poczone dwie izby, a wicRad Narodow i Rade Zwizkow (podobnie prezydent Rzeczypospolitej Polski wedle konstytucji marcowej z 1921 r. wybierany by przez Zgromadzenie Narodowe, a wic poczone izby sejmu i senatu). Wiede otrzyma prawo samodzielnego kraju, zatem wydzielony zosta z Austrii Dolnej. Sta si on te twierdz socjalistów austriackich, gdzie wkrótce wybili si tacy przywódcy, jak Karl Seitz, Hugo Breitner i Julius Tandler.
RZDY SOCJALISTÓW W WIEDNIU
Socjalici opanowawszy zarzd miejski w Wiedniu postanowili stworzy tam - instytucje majce by wzorem dla gospodarki komunalnej. Obciywszy odpowiednimi podatkami warstwy zamone, stworzyli wspaniae instytucje opieki spoecznej, z której korzystali nie tylko robotnicy, ale wszyscy pracujcy. Ponadto szczególnie wiele troski powicono opiece nad matk i dzieckiem. Wreszcie rozwizano problem w caej Europie rodkowej bardzo trudny, a mianowicie budownictwo mieszkaniowe. Powstay cae nowe dzielnice mieszkaniowe zbudowane wedle ówczesnych najnowoczeniejszych zasad. Burmistrz miasta, K. Seitz. oddajc jeden z tych bloków do uytku, owiadczy: „Kiedy nas nie bdzie, kamienie bd o nas mówiy". Miao si to w cigu paru lat speni, gdy rzdy faszystowskie usuny socjalistów. Te wspaniae osignicia, bdce wzorem dla innych gmin opanowanych przez socjalistów, a take dla caej ówczesnej Europy kapitalistycznej, stay si niejako sol w oku klas posiadajcych. Nie tylko bowiem ponosiy one koszty tych wspaniaych instytucji, ale jeszcze nie znajdoway argumentów w zwalczaniu tych osigni.
TRUDNOCI GOSPODARCZE
Zgodnie z now konstytucj odbyy si 17 padziernika wybory, w których na 160 mandatów Rady Narodowej ugrupowanie chrzeci-jasko-spoeczne otrzymao 79. socjaldemokraci 62. a 18 wielkoniemcy, czyli partia nacjonalistyczna. Dya ona programowo do tzw. An-schlussu, czyli poczenia z Rzesz Niemieck. Kanclerzem zosta polityk chrzecijasko-spoeczny M. Mayr. który utworzy gabinet urzdniczy, a prezydentem republiki wybitny ekonomista M. Hainisch, bezpartyjny. Sytuacja wewntrzna bya niezmiernie napita z powodu ndzy szerokich
290
mas, pogbianej przez inflacj; dewaluacja pienidza zrazu sza wolno i jak zwykle sprzyjaa odbudowie gospodarczej kosztem mas pracujcych. Tak wic w listopadzie 1918 r. korona zota warta bya jeszcze 2'/2 korony papierowej, we wrzeniu 1919 r. ju 10, w styczniu 1920 r. za 40. w rok póniej ju 100, a w lutym 1922 r. a 17 ty. To bya ju tzw. superinflacja, która równie kapitalistom nie przynosia adnych korzyci ekonomicznych.
Wkrótce upad rzd Mayra, a nowym kanclerzem zosta szef policji wiedeskiej J. Schober. Doszo do rozruchów w Wiedniu, co przyspieszyo rokowania z Czechosowacj, z któr zawarto ukad, uznajcy istniejcy stan rzeczy przez Austri, a w zamian rzd praski gwarantowa wielkie kredyty. Ukad ten zawarto w czasie wizyty prezydenta Hainischa i kanclerza Schobera u prezydenta Masaryka w jego zamku w anach pod Prag 16 XII 1921 r., std nazwa „umowa lanska". Dao to asumpt wielkoniemcom do wycofania si z dalszego udzielania poparcia Schoberowi, który w roku nastpnym musia poda si do dymisji. W maju 1922 r. kanclerzem zosta ks. I. Seipel, wybitny polityk chrzecijasko-spoeczny o zabarwieniu prawicowym, przeciwnik rzdów koalicyjnych, nie dcy do kompromisu z socjalistami. Podobna ewolucja nastpia i w partii socjalistycznej, gdzie osaba pozycja K. Rennera, a kierownictwo partii przejli dziaacze rzdzcy Wiedniem, majcy poczucie siy i nie szukajcy adnych kompromisów. W ten sposób socjaldemokracja odebraa wpywy komunistom, którzy od tego czasu odgrywa poczli drugorzdn rol w Austrii. Seipel szuka wyjcia z trudnej sytuacji gospodarczej w pomocy mocarstw zachodnich. 4 padziernika podpisano w Genewie protokó pomidzy rzdami Anglii, Francji, Woch i Czechosowacji a Austri, która godzia si na dwudziestoletni zakaz Anschlussu otrzymujc w zamian poyczk 650 min. koron w zocie, z tym e finanse austriackie dostay s pod kontrol komisarza Ligi Narodów, l I 1923 r. utworzono Bank Narodowy, który na miejsce dawnych zdewaluowanych koron wydawa szylingi, majce ustalony kurs. Waluta zostaa ustabilizowana, ale bezrobocie trwao nadal, doprowadzajc do ogólnego napicia wewntrznego. W rezultacie Seipel nie uzyska w wyborach w 1924 r. absolutnej wikszoci, wobec czego powsta koalicyjny rzd z wielkoniemcami o charakterze zdecydowanie prawicowym. Po dwu jednak latach Seipel powróci do wadzy, prowadzc ju wyranie polityk antysocjalistyczn, W wyborach 1927 r. stworzy jednolit list wyborcz z partiami buruazyjnymi. Wprawdzie socjaldemokraci zwikszyli liczb swoich miejsc w parlamencie, ale znaleli si w zdecydowanej mniejszoci.
SYTUACJA POLITYCZNA I KRYZYS FINANSOWY
Sytuacja stawaa si coraz bardziej napita, tym bardziej e od czasu rewolucji poszczególne partie miay swoje uzbrojone oddziay, które w sumie byy silniejsze ni regularna armia. Najsilniejsz formacj by Republikaski Zwizek Obronny (Republikanischer Schutzbund),
291
kierowany przez socjalistów, prawica miaa kilka zwizków, z których najsilniejszy stanowia Obrona Ojczysta (Heimwehr). Kiedy w starciu w maym miecie prowincjonalnym pado dwu schutzbundowców, a sd przysigy uwolni sprawców, wybuchy w Wiedniu 15 VII 1927 r. gwatowne rozruchy, podczas których podpalono Paac Sprawiedliwoci. Spono wtedy midzy innymi archiwum spraw wewntrznych dawnej monarchii, ogromna strata dla bada historycznych take dawnej Galicji. W czasie starcia z policj zgino 90 osób. Rzd Seipla nie ustpi, ale da wiksz swobod dziaania Heimwehrze, na której czoo wysunli si teraz ksi E. Starhemberg oraz major E. Fey. Zwizali si oni z wielkim kapitaem, otrzymujc powane zasiki pienine i zaoyli podlege im zwizki zawodowe, które zreszt zwalczali nie tylko socjalici, ale i chrzecijasko-spoeczni. Faktycznie byli oni eksponentami faszystowskiego rzdu woskiego, na którego czele sta Mussolini. Wszystko to uatwiao ataki na Seipla, który ustpi wreszcie wiosn 1929 r. Równoczenie skoczya si kadencja prezydenta Hainischa, na jego miejsce wybrano W. Miklasa z partii chrzecijasko-spoecznej. Rzdy zmieniay si teraz czsto, co par miesicy. Popieraa je z reguy koalicja chrzecijasko-spoecznych, wielkoniemców i Zwizek Chopski (Landbund). Elementy faszyzujcej Heimwehry byy jednak eliminowane. By to czas ogólnowiatowego wielkiego kryzysu gospodarczego. Dlatego wród polityków buruazyjnych, szukajcych w rzdach silnej rki ochrony przed rewolucj robotnicz, zdobyway sobie coraz wiksz si tendencje antyparlamentarne. Zjawili si w Austrii ju i hitlerowcy.
Pod koniec grudnia 1929 r. przeprowadzono zmian konstytucji, która wzmacniaa wadz prezydenta, dajc mu prawo rozwizywania parlamentu, wydawania rozporzdze z moc ustawy w czasie, gdy nie byo sesji parlamentu. Ponadto prezydent otrzymywa zwierzchnictwo nad siami zbrojnymi i mia by wybierany nie przez ciaa ustawodawcze, ale przez powszechne gosowanie, co miao wzmocni jego autorytet. Mona przypomnie w tym miejscu, e w tych samych latach podobne zmiany przeprowadzono take w Polsce. Analogia rzucanych hase i ogólnych tendencji jest uderzajca. Wybory z listopada 1930 r. stay si klsk chrzecijasko-spoecznych; socjalici zwikszyli liczb mandatów, chocia pozostali w mniejszoci, niemniej stali si najsilniejsz parti w parlamencie. W gabinecie, który zosta potem stworzony, znalaz si po raz pierwszy jako minister Engelbert Doll-fuss.
W tym czasie nastpi upadek wielu najwikszych banków wiedeskich. Ratunek widziano w unii celnej z Rzesz Niemieck. W 1931 r. ogoszono projekt unii celnej, ale Sd Rozjemczy w Hadze uzna j za sprzeczn z protokoami genewskimi, a rzd austriacki zorientowawszy si w opozycji dyplomacji mocarstw, wycofa wczeniej ustaw o unii, uchwalon przez parlament. Tymczasem w czerwcu upad najwikszy bank austriacki, bank Rotszyldów, Osterreichische Credit-anstalt, pocigajc za sob straty zarówno klienteli austriackiej, jak szerokich sfer buruazyjnych w caej Europie rodkowej, które miay do tej pory nieograniczone zaufanie do banków prowadzonych przez
292
Rotszyldów. W tej cikiej sytuacji gospodarczej nastpia pierwsza próba faszystowskiego zamachu stanu. W. Pfrimer, dowodzcy Heimwehr w Styrii, chcia zbrojnie uchwyci wadz, ale pucz ten skoczy si aonie; armia zaja wprawdzie chwiejne stanowisko wobec zamachowców, jednake republikaski Schutzbund zaatwi spraw na miejscu. Pfrimer zosta przez sd przysigych uwolniony, co wiadczyo, e sympatie dla idei faszystowskich w sferach mieszczaskich coraz bardziej si wzmagay.
WZROST SI FASZYSTOWSKICH I UPADEK SYSTEMU PARLAMENTARNEGO
Dowodem tego byy sukcesy narodowych socjalistów spod znaku Hitlera w wyborach do sejmów krajowych i rad gminnych w kwietniu 1932 r. kosztem prawicowych partii mieszczaskich austriackich.
W wyniku tego rzd utworzy Dollfuss, w którego gabinecie znalaz
293
si Kurt Schuschnigg, organizator oddziaów wojskowych pod nazw Austriackie Oddziay Szturmowe (Ósterreichische Sturmscharen). Doll-fuss obj rzdy w maju 1932 r. w sytuacji bardzo trudnej. W parlamencie mia tylko minimalne oparcie, gdy adna z partii mieszczaskich nie chciaa wspópracowa z socjalistami. Najgorzej przedstawiaa si sytuacja gospodarcza, upadoci wielkich banków odbieray wiar w trwao ustroju kapitalistycznego, a pastwo borykao si z ogromnymi trudnociami finansowymi. Tote niewtpliwym sukcesem Dollfussa byo podpisanie tzw. protokou lozaskiego, w którym Austrii przyznano z porki Ligi Narodów 100 min. szylingów poyczki. Austria w zamian zobowizywaa si do zachowania suwerennoci, a wic rezygnowaa z idei poczenia si politycznego bd tylko gospodarczego z Rzesz Niemieck. 17 VIII 1932 r. parlament austriacki przyj ten protokó wikszoci jednego gosu.
Nowy kanclerz dy teraz ju wyranie do stworzenia systemu rzdów pozaparlamentarnych. Wykorzystano wic w tym celu drobny incydent w Radzie Narodowej. W rezultacie zrzekli si swoich funkcji trzej przewodniczcy i wicej nie zwoywano Rady Narodowej. Stao si to w marcu 1933 r., a wic wanie wtedy, kiedy Hitler obejmowa dyktatur w Niemczech. Po faktycznym usuniciu parlamentu wbrew konstytucji nie rozpisano nowych wyborów. Rzd wydawa rozporzdzenia na podstawie praw wydanych jeszcze za monarchii w 1917 r. Tymczasem rozpocz si jawny nacisk hitlerowskiego rzdu berliskiego na Austri, która wedle programu narodowosocjalistycznego miaa by wczona do Niemiec. Rzd niemiecki zamkn midzy innymi praktycznie granic na wyjazd Niemców do Austrii. Spodziewano si tym sposobem utrudni turystyk, która Austrii przynosia due dochody, niezmiernie wane w chwili ogólnego kryzysu gospodarczego. Odpowiedzi rzdu wiedeskiego by wydany 19 VII 1933 r. zakaz dziaalnoci partii narodowosocjalistycznej. W wyniku tego zakazu znaczna liczba modych hitlerowców wyjechaa do Niemiec, co bardzo osabio aktywno zdelegalizowanej partii na terenie Austrii. Nie przeszkadzao to rzdowi Dollfussa szukania tajnych kontaktów z hitlerowcami. Natomiast nie widzia ich w rzeczywistej sile politycznej, to jest w socjaldemokracji, gdy reprezentowa on faszyzm, chocia w innym wydaniu ni hitlerowski.
W marcu 1933 r. rozwizano republikaski Schutzbund. Grozia delegalizacja wszystkich organizacji socjalistycznych zarówno politycznych, jak i spoecznych. Renner bezskutecznie stara si nawiza kontakt z prezydentem i chrzecijasko-spoecznymi. Dziaania Rennera musiay pozosta bez rezultatów, poniewa tymczasem Dollfuss porozumia si z Mussolinim, spotkawszy si z nim w sierpniu 1933 r.; woski dyktator zada zmiany konstytucji w duchu ustroju korporacyjnego i zlikwidowania pozycji socjalistów austriackich w republice. Teraz take z programem korporacyjnym wystpia Heimwehra i jej przywódcy Starhemberg i Fey. Nowy ustrój mia mie charakter stanowy, ale silnie przepojony ideologi katolick, zgodnie z wówczas wydan encyklik Piusa XI Quadragesimo anno.
294
Wedug tej koncepcji istniejce partie polityczne, skazane na bezsilno, miay by zastpione przez „ponadpartyjn" organizacj, nazwan Front Ojczyniany, któr Dollfuss ogosi w odezwie 31 V 1933 r. Zgodnie z programem Front Ojczyniany skupiaby w swych szeregach wszystkich solidaryzujcych si z polityk rzdu. Na czele organizacji stan Dollfuss, przyjmujc tytu Ftihrer und Feldherr (Przywódca i Wódz), a wicczc tytuy Mussoliniego (Duce) i Hitlera (Ftihrer). Celem nowej organizacji, do której wcielono bez pytania o ich zgod wszystkich urzdników, miao by ratowanie odrbnoci austriackiej, przy czym zaczto przypomina wiekowe tradycje austriackie, powoujc si chtnie na Eugeniusza Sabaudzkiego. Polaka uderzy pewna analogia z utworzonym w Polsce kilka lat wczeniej przez ludzi Pi-sudskiego Bezpartyjnym Blokiem Wspópracy z Rzdem (BBWR). Dollfuss jednake poszed w kierunku realizacji ustroju faszystowskiego znacznie dalej ni dyktatura polska.
WALKA ZBROJNA Z SOCJALISTAMI
W lutym 1934 r. doszo do oczekiwanego i przygotowywanego przez rzd otwartego starcia z socjalistami. 12 lutego w Linzu Schutz-bund przeciwstawi si zbrojnie akcji policyjnej. Partia ogosia strajk generalny i rozpoczy si walki zbrojne w poszczególnych centrach fabrycznych. Najzacitsze walki toczyy si w Linzu, Steyr, a przede wszystkim w Wiedniu. Zgino w tych walkach okoo 300 ludzi. Schutzbund walczc z wojskiem, policj i Heimwehr uleg po paru dniach. Stracono kilkunastu przywódców socjalistycznych, chocia gówni dziaacze zdoali uj za granic. W ten sposób stao si zado yczeniom Mussoliniego, który nie chcia w Austrii ani socjalistów, ani hitlerowców, bo ba si Anschlussu, w którego wyniku zetknby si bezporednio z ssiedztwem Wielkiej Rzeszy.
USTRÓJ KORPORACYJNO-FASZYSTOWSKI I RUCH HITLEROWSKI
W maju 1934 r. zadekretowano now korporacyjno-faszystowsk konstytucj, któr potwierdzi parlament kadubowy, jako e ze 165 wybranych posów, zasiadao w nim tylko 76, a za now konstytucj gosowao 74 posów. Zreszt nielegalno tego zabiegu bya tym oczywistsza, e obowizujca konstytucja z poprawkami z 1929 r. przewidywaa dla zmiany konstytucji referendum, a nie uchwa parlamentu.
Wkrótce potem, bo 25 VII 1934 r., hitlerowcy zorganizowali pucz. Stu kilkudziesiciu uzbrojonych hitlerowców wdaro si do budynku kanclerskiego i zabio Dollfussa. Na wie o zamachu w Wiedniu doszo do prób objcia wadzy przez hitlerowców take i w prowincjach.
295
Ostatecznie jednak cae przedsiwzicie skoczyo si klsk i nowy rzd obj Schuschnigg. Niemniej wpyw tego, co równoczenie dziao si w Niemczech, zaznacza] si coraz wyraniej na terenie austriackim. Hitler wówczas odnosi nieustanne sukcesy, które musiay dziaa na ludno republiki, pogronej w kryzysie gospodarczym i nie posiada-
Kurt Schuschnigg
jcej rzdu odpowiadajcego jej woli, poddanej dyktaturze i terrorowi zarówno aparatu pastwowego, jak i faszystowskich bojówek. W rzeczywistoci jednak nie klasa robotnicza, ale drobnomieszczastwo byo klientel tajnych, ale energicznie dziaajcych agentur hitlerowskich, jak równie niewielkie grupki inteligencji cierpicej z powodu bezrobocia. Zreszt haso wspólnoty wielkoniemieckiej lansowane przez hitlerowców nie mogo pozosta bez echa, tym bardziej e przed kilkunastu laty byo uznawane przez wszystkie odcienie polityczne. Obecnie idei Anschlussu, jako „przyczeniu do wizienia" (Anschluss an das Zuchthaus) przeciwstawiali si socjaldemokraci, a z nimi nieliczni, wiadomi sytuacji i prawdziwego charakteru hitleryzmu.
ZBLIENIE MIDZY MUSSOLINIM A HITLEREM
W rzeczywistoci o losie Republiki Austriackiej decydowaa sytuacja midzynarodowa. Schuschnigg, tak jak poprzednio Dollfuss, widzia jedyne oparcie w faszystowskich Woszech. Póki wic midzy Rzymem
296
a Berlinem nie doszo do zblienia, poty niepodlego Austrii bya zabezpieczona. Tymczasem agresja woska na Abisyni odsuna Musso-liniego od Anglii i idcej z ni Francji oraz zmusia go do szukania zblienia z hitlerowskimi Niemcami. Kiedy za remilitaryzacja Nadrenii nie wywoaa w 1936 r. zdecydowanego oporu mocarstw zachodnich, w caej Europie zapanowao przekonanie, e Hitler w realizacji swego programu nie natrafi na rzeczywisty sprzeciw mocarstw zachodnich, a wickorzy ze zblienia z Hitlerem na terenie midzynarodowym wydawaa si oczywista. Tak te postpi Mussolini, zbliajc si do Niemiec i rozpoczynajc razem z nimi akcj przeciw republice hiszpaskiej dla osadzenia tam faszystowskiej dyktatury gen. Franco. Ju w czerwcu 1936 r. Schuschnigg na spotkaniu z Mussolinim w Rocca delie Caminate dowiedzia si o zblieniu midzy Rzymem a Berlinem. Doranym wynikiem tego byo zagodzenie stosunków midzy Berlinem a Wiedniem. 11 VII 1936 r. doszo do ukadu austriacko-niemieckiego. Rzd Rzeszy uznawa suwerenno Republiki Austriackiej, a rzd austriacki zobowizywa si w polityce swojej uwaa si za pastwo niemieckie, a take hamowa propagand przeciw narodowemu socjalizmowi i amnestionowa skazanych hitlerowców. W rzeczywistoci ukad ten paraliowa austriack akcj obronn przeciw infiltracji hitleryzmu, którego jawny zwolennik, dyrektor archiwum wojskowego, E. Glaise-Horstenau, wszed do rzdu jako minister bez teki. Równoczenie likwidowano nastawione wrogo wobec hitleryzmu bojówki Heimwehry. Tak wic Austria niejako rozbrajaa si wobec nazizmu. Najpierw w 1934 r. rozbrojono socjalistyczny Schutzbund, a teraz oddziay paramilitarne, które cho faszystowskie byy przywizane do niepodlegoci austriackiej.
W tym te czasie powoli mija kryzys gospodarczy. Rok 1937 sta ju pod znakiem poprawy koniunktury. Zacienianie si osi Berlin-Rzym, porozumienie midzy Mussolinim a Hitlerem w czasie pobytu w Niemczech woskiego dyktatora we wrzeniu 1937 r., zapowiadao woln rk dla Hitlera w stosunku do Austrii. Dyplomacja mocarstw zachodnich, szczególnie brytyjska, nie dawaa adnych obietnic pomocy w obronie niezalenoci Austrii.
ZABÓR AUSTRII PRZEZ RZESZ
W Wiedniu prowadzili przygotowania do Anschlussu dziaacz hitlerowski A. Seyss-Inquart i pose Rzeszy F. von Papen. Wanie na pocztku 1938 r. narzuci Hitler dowództwu Reichswehry ulegych. sobie generaów, a wkrótce potem von Papen zainicjowa spotkanie Schuschnigga z Hitlerem w Berchtesgaden. 12 lutego Schuschnigg pod grob natychmiastowego wkroczenia armii niemieckiej zgodzi si na daleko idce ustpstwa. Seyss-Inuart zosta ministrem bezpieczestwa, na skutek czego organizacje hitlerowskie rozpoczy gwatown, w peni jawn dziaalno. W ostatniej chwili Schuschnigg szuka ocalenia niezawisoci austriackiej, zwracajc si do socjalistów. Wydawao si, e zafówno
297
wród zdelegalizowanej partii socjaldemokratycznej, jak komunistycznej znajd si pewne odamy, gotowe do wspópracy z Schuschniggiem w przekonaniu, e opanowanie przez Hitlera Austrii bdzie stokro wikszym zem ni rzdy Schuschnigga. 9 marca ogoszono na dzie 13 marca plebiscyt, który mia odpowiedzie, czy obywatele austriaccy chc utrzymania niezalenoci czy wczenia do Niemiec. Panowao powszechne przekonanie, e plebiscyt da przygniatajc wikszo przeciwnikom hitleryzmu. Tote Hitler przyj ten krok rzdu austriackiego jako wyzwanie. Pod naciskiem wewntrznym i zewntrznym, wobec bojówek hitlerowskich w kraju i skoncentrowanych wojsk niemieckich na granicy Schuschnigg ustpi. Odwoano plebiscyt, rzd obj Seyss-Inuart mianowany przez sterroryzowanego prezydenta Miklasa. Wyda on ustaw o wczeniu Austrii do Wielkiej Rzeszy, a równoczenie wojska niemieckie wkraczay na caej granicy do Austrii. Prezydent Miklas zrezygnowa ze swego urzdu. Powstaa Wielka Rzesza, ale nie ta, o której przed 1866 r. marzyli najbardziej postpowi patrioci niemieccy — byo to pastwo narodowego socjalizmu, wcielajce najgorsze tradycje brutalnoci, agresywnoci i demagogii. Rozpocz si okres najwikszego ponienia moralnego caego narodu niemieckiego i zczonej z nim Austrii.
STOSUNKI GOSPODARCZE
W dziedzinie gospodarczej dzieje I Republiki Austriackiej s bardzo podobne do wielu krajów rodkowoeuropejskich okresu midzywojennego. W gruncie rzeczy nie przekroczono we wskanikach gospodarczych ostatnich lat przedwojennych. Kiedy uporano si ze skutkami wojny i klski, kiedy zahamowano inflacj, wybuch wielki kryzys gospodarczy w caym kapitalistycznym wiecie i znowu pogry w ndzy szerokie masy. Ponowio si ogromne bezrobocie. W zimie 1932/33 r. zanotowano 600 ty. bezrobotnych, co stanowio 10% ludnoci kraju, tzn. okoo jednej trzeciej zatrudnionych w ogóle. Sytuacja zostaa doranie poprawiona bezporednio przed wczeniem Austrii do Trzeciej Rzeszy. W 1937 r. powrócia ju w Austrii dobra koniunktura, a waluta austriacka bya dobrze notowana, tak e szyling austriacki nazywano dolarem alpejskim. Przyczynio si do tego w pewnej mierze odkrycie w Austrii nafty, bo od 1932 r. wydobywano w Zisterdorf w Austrii Dolnej rop, której produkcja stale wzrastaa, a za czasów II Republiki przekroczya 3 min. ton rocznie, co stao si podstaw wielu gazi przemysowych przerabiajcych ten surowiec. Wszystko to jednak nie miao ju istotnego znaczenia, skoro wkrótce nastpi An-schluss i koniec Republiki.
KULTURA OKRESU PIERWSZEJ REPUBLIKI
W dziedzinie kultury I Republika czerpaa jeszcze w niemaym stopniu z dorobku okresu monarchii. Tak wic wysoki poziom uni-
298
wersytetów zosta zachowany, a medycyna wiedeska podobnie jak przed pierwsz wojn wiatow bya jedn z najznakomitszych w Europie. Wanie w dziedzinie medycyny przyznano dwu profesorom wiedeskiego uniwersytetu nagrody Nobla, a to J. Wagner-Jaureggowi i K. Landsteinerowi, a C. Piruet swoj szczepionk przeciw grulicy zdoby saw wiatow. Podobnie Graz by wówczas ywym orodkiem naukowym, a tamtejszy uniwersytet mia wród swoich profesorów a czterech laureatów Nobla. Wokó M. Schlicka na uniwersytecie wiedeskim gromadzio si wielu wybitnych filozofów, jak na przykad R. Carnap czy zbliony do nich L. Wittgenstein. Byo to tzw. Koo Wiedeskie, z którego wyszed neopozytywizm, a które miao wielki wpyw na filozofi wiatow, a take i polsk (szkoa Iwowsko-war-szawska). Take w okresie republiki dziaa w Wiedniu Zygmunt Freud, twórca psychoanalizy, zreszt wkrótce bardziej popularny i uznawany w Ameryce ni w Europie.
Najwybitniejszym ówczesnym historykiem austriackim by H. von Srbik, który pragnc niejako pogodzi orientacj maoniemieck i wielko-niemieck stara si stworzy to, co nazywa tendencj ogólnoniemieck. Praktycznie oznaczao to rezygnacj z narodowej odrbnoci austriackiej, tote po Anschlussie Srbik opowiedzia si po stronie Hitlera.
Zarówno w muzyce powanej, jak i lekkiej Wiede republikaski kontynuuje tradycje dawnej monarchii. Jest to tzw. srebrny okres operetki wiedeskiej reprezentowany przez nazwiska L. Falla, E. Kalmana i O. Strausa.
Jeli idzie o literatur I Republiki, to jest ona kontynuacj ostatniego okresu istnienia monarchii w niemieckich krajach Austrii. Niemniej pewien szczególny rys tej twórczoci jest wyrany. Dziaali w dalszym cigu pisarze okresu przeomu XIX i XX w. jak Hugo von Hofmannsthal czy Arthur Schnitzler, najbardziej typowy dla nastroju fin de siecle'u. Zreszt pisarze czujcy si Austriakami mieszkali i dziaali nie tylko w samej Austrii, ale i w krajach ssiednich, krajach niejako sukcesyjnych. Jeden z najwikszych z nich, majcy ogromne znaczenie dla literatury wiatowej, surrealista Franz Kafka, y przewanie w Pradze. Podobnie i Franz Werfel, który w swojej twórczoci jako dramaturg i powieciopisarz przechodzi od ekspresjonizmu do psychologicznego realizmu. Najbardziej austriacki by Robert Musil, powieciopisarz poddajcy si nastrojom katastroficznym, widzcy w upadku Austro-Wgjer upadek wiata zachodniego i wspóczesnej cywilizacji. Zalicza. si go do kierunku przeciwstawiajcego si przerostom ekspresjonizmu, hodujcemu tzw. nowej rzeczowoci (Neue Sachlichkeit), do którego naley te Joseph Roth, autor synnej powieci Marsz Radetzkiego. Wszyscy oni nie mogli wyzby si tradycji dawnej Austrii bez wzgldu, jakie do niej mieli ideologiczne nastawienie, pozytywne czy negatywne. Bodaj za najwybitniejszym dramaturgiem wiedeskim tego okresu by Franz Th. Csokor, którego dramaty grane byy i s jeszcze na wielu scenach wiatowych. Wanie w jego dramatach sprawa upadku monarchii Habsburgów jest poniekd gównym motywem, uwaa j bowiem za tragedi nie tylko Austrii, ale i Europy. Podobnie Stephan Zweig,
299
liryk i dramaturg, twórca wspaniaych nowel i powieci historycznych, zdoby sobie rozgos wiatowy.
W sztukach plastycznych panuje powszechnie ekspresjonizm. Do tego stylu przechodzi najwybitniejszy rzebiarz austriacki tych lat Anton Hanak. Z rzeb jest zwizany Fritz Wotruba (ur. 1907), który zaznaczy si te w architekturze starajc si przezwyciy styl kanciastych bloków, charakterystyczny dla budownictwa mieszkaniowego szczególnie w okresie rzdów socjalistycznych. Do nich nalea najwybitniejszy wówczas malarz Oskar Kokoschka, zarówno grafik, poeta i dramaturg.
W kadym razie w okresie rzdów demokratycznych bya ta dawna stolica wielkiego mocarstwa wci jeszcze ywym orodkiem ycia kulturalnego, artystycznego, naukowego. Dopiero w okresie faszyzmu zacza si emigracja najwybitniejszych jednostek twórczych.
AUSTRIA POD RZDAMI HITLEROWCÓW
Opanowanie Austrii przez wadze hitlerowskie oznaczao rzdy bezwzgldnego terroru wobec wszystkich, ^którzy byli czy tylko mogli by w oczach gestapo przeciwnikami Trzeciej Rzeszy. W pierwszym rzdzie zwróciy si wadze hitlerowskie przeciw ydom, którym odebrano majtki, ale którym zrazu w wielkiej liczbie pozwolono na emigracj.
Powaniejszym przeciwnikiem by Koció katolicki, którego hierarchia staraa si wprawdzie doprowadzi do jakiego modus \ivendi z nowym reymem, ale by on przez hitlerowców ideologicznie i organizacyjnie uwaany za bardzo powanego przeciwnika, bo do tej pory bdcego w Austrii przy wadzy. Deklaracje episkopatu austriackiego z kardynaem Innitzerem na czele szy bardzo daleko w wyrazach lojalnoci wobec Hitlera. Tak wic Innitzer owiadczy publicznie, e dziki ruchowi narodowosocjalistycznemu zostao zaegnane niebezpieczestwo komunistyczne, a biskupi austriaccy jako Niemcy przyznaj si szczerym sercem do Wielkiej Rzeszy. W rzeczywistoci niewiele to uatwio pozycj Kocioa, albowiem polityka nazistowska w Austrii bya taka sama w stosunku do Kocioa katolickiego, jak w Rzeszy. Walczono z Kocioem drog propagandy i nacisku. To wystarczyo, aby w krótkim czasie 300 ty. katolików ogosio wystpienie z Kocioa. Socjalici i komunici byli i tak rozbici przez poprzednie rzdy stanowego faszyzmu. 10 kwietnia zorganizowano plebiscyt, który jak zazwyczaj pod dyktatur faszystowsk da wynik nieomal jednomylnego uznania dokonanego faktu wczenia Austrii do Rzeszy. Równoczenie przeprowadzono nowy podzia administracyjny, aby usun istnienie odrbnoci austriackiej. Kiedy za w kilka miesicy po An-schlussie kraje sudeckie wczono do Rzeszy, terytoria poudniowe Czech zczono z jednostkami administracyjnymi, lecymi na terenie dawnej republiki austriackiej.
Pewnym atutem, który godzi szersze masy robotnicze i drobno-
300
mieszczaskie z nowym reymem, bya znaczna poprawa stanu zatrudnienia. Bezrobocie w Rzeszy, przygotowujcej si do wojny, zostao zlikwidowane. Skorzystaa z tego te austriacka klasa robotnicza. Wprawdzie byy wysiki ze strony wadz, aby robotników austriackich zatrudnia w Rzeszy, ale Austriacy sabotowali je nie kwapic si do opuszczenia swojej ojczyzny. Kiedy l IX 1939 r. wybucha druga wojna wiatowa, w Austrii panowa nastrój przygnbienia i poddania si losowi. Zwycistwo nad Polsk przyjto w Austrii bez entuzjazmu, dopiero pokonanie Francji stworzyo pozory, e zwycistwo przypadnie tym razem armiom niemieckim, w których musieli walczy i Austriacy. Jednake klska pod Stalingradem zmienia nastroje. Coraz powszechniej wzmagao si przekonanie o nieuchronnej klsce Hitlera, a zatem o moliwoci odzyskania przez Austri niezalenoci. Rzdy niemieckie staway si coraz mniej popularne, tym bardziej e w zasadzie wszystkie najwaniejsze i najbardziej lukratywne stanowiska w administracji i gospodarce zajmowali przybysze z Rzeszy z wyran dyskryminacj ywioów tubylczych. Powoli te zaczy si tworzy drobne, rozproszone grupki oporu.
RUCH OPORU
Efemeryczne i nieumiejtnie konspirowane organizacje tworzyy si ju zreszt od 1938 r., ale stosunkowo atwo byy niszczone przez gestapo. Zreszt trudno tworzenia tego rodzaju organizacji polegaa jeszcze i na tym, e gestapo od razu ujo osoby bardziej aktywne, a znane z wrogoci wobec hitleryzmu. W kadym razie umieszczono w obozach koncentracyjnych okoo 70 ty. Austriaków, którzy si wadzom hitlerowskim wydawali najbardziej niebezpieczni.
Ruch opozycyjny wychodzi pocztkowo ze sfer ultrakonserwatyw-nych, monarchistycznych. Marzono o restauracji monarchii, wic nadziej z arcyksiciem Ottonem, najstarszym synem zmarego na wygnaniu w 1922 r. ostatniego cesarza Karola I. Otto przebywa w Ameryce i tam prowadzi propagand na rzecz nie tylko odbudowania monarchii, ale te federacji rodkowoeuropejskiej, a wic pewnej restytucji wielonarodowego pastwa habsburskiego. Std pewna grupa spiskowa nazwaa si „Ottonem". Cz modszego kleru i modziey katolickiej sympatyzowaa z tym ruchem.
W pierwszej fazie konspiracji przewaay grupy wierne ideologii Frontu Ojczynianego, a wic tego, co si nazywao austrofaszyzmem, ale nie chcce si pogodzi z faktem wczenia Austrii do Niemiec. Natomiast rodowiska socjalistyczne uznaway zrazu przewanie An-schluss, poniewa by to ich postulat jeszcze z r. 1918/19. Nawet Renner w czasie pierwszego plebiscytu hitlerowskiego w kwietniu .1938 r. deklarowa si za przyczeniem Austrii do Rzeszy. Jedynie komunici od pocztku prowadzili dziaalno konspiracyjn. Byo to tym atwiejsze, e partia zostaa zdelegalizowana jeszcze przez Dollfussa.
301
wicod paru lat dziaaa w konspiracji. Niemniej gestapo znajdowao atwo konfidentów we wszystkich rodowiskach austriackich i dlatego likwidacja wszelkich spisków pocigaa do liczne ofiary. Wedle historyków austriackich w samym Wiedniu stracili hitlerowcy okoo 6000 ludzi. Trzeba jednak doda, e cay ruch oporu i spisków austriackich w okresie panowania hitlerowskiego by w porównaniu z analogicznym ruchem w Polsce najzupeniej niky i efemeryczny. Ogólnie jednak zarówno konserwatywne rodowiska monarchistyczne, jak i socjalistyczne wcignite zostay w ruch oporu, wzmagajcy si wyranie w okresie, kiedy kieska Trzeciej Rzeszy stawaa si coraz bardziej widoczna.
Istniay te kontakty z opozycyjnymi grupami w Niemczech. Kontakty te byy utrudnione faktem, e nawet przeciwnicy Hitlera w Rzeszy uznawali Anschluss, a zatem nie mieli zamiaru godzi si na odpadnicie Austrii. Tymczasem na skutek rzdów niemieckich w spoeczestwie austriackim coraz bardziej wzmacniao si poczucie odrbnoci od narodu niemieckiego. Mona powiedzie, e dopiero w okresie okupacji hitlerowskiej zaczynaa si tworzy prawdziwa narodowa wiadomo austriacka, nie jako regionalnej niemieckiej zbiorowoci, ale samodzielnego narodu.
W 1945 r. front zbliy si do ziem austriackich. Od strony Wgier nadchodzia Armia-Czerwona, od poudnia za z Woch wojska aliantów. W Wiedniu, który znajdowa si w samym rodku walki, doszo nawet do nawizania kontaktu z dowództwem Armii Czerwonej. Uatwio to wyparcie wojsk hitlerowskich ze stolicy austriackiej, chocia cz spiskowców dostaa si w rce gestapo i poniosa mier:
SPRAWA AUSTRIACKA
W CZASIE DRUGIEJ WOJNY WIATOWEJ
W obozie aliantów w czasie wojny rozwaano rozmaite moliwoci przyszego uksztatowania losów krajów austriackich. Jaki czas istniaa koncepcja, lansowana przez Churchilla, aby z krajów poudniowo-iemieckich utworzy osobne katolickie pastwo niemieckie. Ostatecznie jednak w deklaracji z l XI 1943 r. wydanej w Moskwie przez ministrów spraw zagranicznych Zwizku Radzieckiego, Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych zapowiedziano odbudowanie odrbnego pastwa austriackiego.
Dziaania wojenne na wiosn 1945 r. objy cay obszar Austrii, najzacitsze walki toczyy si pod Wiedniem i w samym miecie, które zostao w niemaej czci zniszczone. W lipcu 1945 r. doszo do ukadu, ponowionego w czerwcu roku nastpnego, rozdzielajcego strefy okupacji poszczególnych armii koalicyjnych. Okupacja francuska, najmniejsza terytorialnie, obejmowaa Przedarulani i zachodni Tyrol; brytyjskie wojska zajy Tyrol, Karynti i Styri; Salzburg i Austria Górna na poudniowym brzegu Dunaju dostay si pod okupacj amerykask, natomiast armie radzieckie zajy pónocn cz Austrii Górnej, Austri Doln
302
Zbombardowany Wiede
i Burgenland. Miasto Wiede podzielono na cztery sektory, kady pod inn okupacj, natomiast dzielnica rodkowa bya pod wspóln okupacj. 11 IX 1945 r. obja kontrol nad caoci kraju Rada Sojusznicza. W czasie drugiej wojny wiatowej ludno austriacka poniosa wiksze straty w zabitych ni w okresie pierwszej wojny. Wynosiy one okoo wier min. zabitych. Oprócz tego zgino 60 ty. ydów austriackich ze 180 ty. znajdujcych si w Austrii w 1938 r. Natomiast zaopatrzenie ludnoci w Austrii w czasie drugiej wojny wiatowej byo bez porównania lepsze ni w czasie pierwszej. Ludno poza frontem nie cierpiaa ani godu, ani braku opau czy odziey. Wiemy jednak, e odbywao si to kosztem innych krajów, które okupacja hitlerowska bezwzgldnie rabowaa.
XVI. DRUGA REPUBLIKA
ODNOWA YCIA POLITYCZNEGO
n u od wiosny 1945 r. zaczy si w Austrii organizowa partie polityczne. Karol Renner odnowi partie socjalistyczn (Sozialistische Partei Osterreichs - SPÓ). Obok Rennera gównymi przywódcami nowej partii byli Adolf Scharf i Bruno Pitter-mann. W okresie midzywojennym naleeli oni do prawego skrzyda ówczesnej partii, od razu byli wicgotowi do wspódziaania z odbudowan parti chrzecijasko-spoecznych. Partia ta ulega do istotnym przeobraeniom, nadano jej bardziej wiecki charakter — duchownym zakazano udziau w dziaalnoci politycznej - i bardziej demokratyczny. Nazwaa si te Austriack Parti Ludow (Ósterreichische Yolkspar-tei — OVP). Na czoo tej nowej partii wysunli si ludzie, którzy mieli za sob nienagann kart w ruchu oporu, a niemaa ich cz w ogóle przesza przez obozy hitlerowskie, jak na przykad Leopold Figi. Drugi wybitny przywódca, Julius Raab, dziaa w zwizkach robotniczych i pracowniczych, zwizanych z ruchem chrzecijasko-demokra-tycznym. Wobec tego take po stronie ÓVP powstaa tendencja szukania zblienia raczej do partii socjalistycznej ni jak w okresie midzywojennym do partii buruazyjnych i nacjonalistycznych. Ju to samo wzmacniao prawe skrzydo socjaldemokracji, co si objawio midzy innymi tym, e najwiksz rol odgrywali dawniejsi zwolennicy orientacji umiarkowanej. Na stanowisko burmistrza Wiednia nie wróci Karl Seitz, majcy tak ogromne osignicia w okresie midzywojennym, a obj funkcj Theodor Kórner. Tym si te tumaczy, dlaczego propozycje wspólnego frontu ze strony organizujcych si, szczególnie w sektorze radzieckim, komunistów byy z reguy odrzucane. SPO uzyskaa od razu zdecydowan przewag w Wiedniu, a take wzgldn w Karyntii. Jako przywódca komunistycznej partii Austrii wysun si obok Johanna Kópleniga Ernst Fischer. Po uwolnieniu Austrii spod panowania hitlerowskiego przedstawiciele tych trzech partii obejmowali administracj na wszystkich szczeblach, a wic w gminach i krajach.
27 IV 1945 r. utworzono pierwszy prowizoryczny rzd II Republiki pod przewodnictwem Rennera jako kanclerza. W skad tego rzdu wchodzio po dziewiciu przedstawicieli SPÓ i OVP oraz siedmiu komunistów. Deklaracja wstpna tego rzdu ogaszaa niepodlego Austrii, powrót do konstytucji z 1920 r. i take prowizoryczne przejcie funkcji parlamentu i sejmów krajowych. Zrazu rzd prowizoryczny uzyska
304
uznanie tylko rzdu radzieckiego, a po pewnych przeobraeniach jego skadu uznay go we wrzeniu take rzdy mocarstw zachodnich. 25 XI 1945 r. odbyy si wybory do Rady Narodowej i sejmów krajowych. Nie pozwolono na udzia w wyborach czonkom NSDAP, SA i SS. W wyniku tych wyborów ÓVP otrzymaa 85 mandatów.
Pierwszy rzd II Republiki
tzn. absolutn wikszo w Radzie Narodowej, socjalici 76 mandatów, a komunici 4. Utworzono rzd koalicji OVP i SPO pod przewodnictwem L. Figla jako kanclerza, wicekanclerzem zosta socjalista A. Scharf. Do Rady Ministrów weszo 8 czonków ÓVP i 6 socjalistów, a jedn tek otrzyma komunista. Midzy OVP i SPO doszo jeszcze przed utworzeniem rzdu do ukadu. W myl tego ukadu wszystkie stanowiska w pastwie miay by obsadzone wedug proporcji wzajemnej siy obu partii. Bya to tzw. zasada proporcji (Proporzprincip), która obowizywaa we wszystkich póniejszych rzdach koalicyjnych a do 1966 r. Po utworzeniu rzdu Zgromadzenie Zwizkowe wybrao jednomylnie 20 XII 1945 r. prezydentem Zwizku Rennera, aby w ten sposób unikn koniecznoci przeprowadzenia referendum. Trzeba jeszcze doda, e Rada Sojusznicza sprawowaa de facto wadz suwerenn nad Austri, albowiem najpierw zatwierdzia konstytucj, a potem miaa prawo sprzeciwi si w cigu 30 dni kadej ustawie, wydanej w ramach tej konstytucji. Jednak sprzeciw ten musia by jednomylny, co wobec wzrastajcego napicia midzy rzdem radzieckim a mocarstwami zachodnimi byo w praktyce niemoliwe. W ten sposób wewntrzne ustawodawstwo austriackie pomimo okupacji mogo funkcjonowa bez
305
wikszych trudnoci. Trzeba jednak wspomnie, e tzw. pierwsza ustawa o narodowych socjalistach z 25 VII 1946 r. musiaa by obostrzona na danie Rady Sojuszniczej, a odnosia si do z gór pómilionowej rzeszy byych czonków partii hitlerowskiej. W lutym 1947 r. wydano tzw. drug ustaw odnoszc si do narodowych socjalistów, która agodzia postanowienia pierwszej. Wreszcie 21 IV 1948 r. ogoszono
Odbudowany gmach Opery
amnesti, która zwalniaa od dalszych sankcji a 480 ty. osób mniej obcionych. Definitywnie zakoczyy t spraw akty aski prezydenta i amnestia z 1953 r. Oczywicie nie oznaczao to, e szczególnie winnych nie sdzono zarówno przez trybunay austriackie, jak i sojusznicze. Zrazu sdy austriackie wydaway surowe wyroki, ale w miar upywu lat zbrodniarze wojenni uzyskiwali coraz agodniejsze orzeczenia.
ZMIANY SPOECZNO-GOSPODARCZE
Nowa republika przeprowadzia bardzo istotne zmiany spoeczno--gospodarcze, wydajc w lipcu 1946 r. ustaw o upastwowieniu wielkich banków i przemysów kluczowych. Powanym problemem byo zjawienie si w Austrii okoo pó miliona Niemców, wysiedlonych zarówno z granic Czechosowacji, jak i w mniejszej mierze z Wgier. W 1948 r. rzd austriacki zgodzi si na przyjcie amerykaskiej pomocy finansowej w ramach tzw. Planu Marshalla, co skonio komunistów do ustpienia z rzdu. Od tego czasu koalicja ograniczona zostaa do dwu wielkich partii OVP i SPO.
306
..TRAKTAT PASTWOWY" Z 15 V 1955 ROKU
Gówn trosk rzdu koalicyjnego byo zwolnienie Austrii od okupacji i odzyskanie przez ni penej suwerennoci. Rokowania midzy mocarstwami trway przez wiele lat. Decydujca zapewne bya deklaracja ówczesnego austriackiego ministra spraw zagranicznych Leopolda Figla, zoona na konferencji ministrów spraw zagranicznych w Moskwie w lutym 1954 r., w której rzd austriacki zobowiza si. e Austria nie przystpi do adnych paktów wojskowych. Ostatecznie warunki
jjj[ +'f$*»r*v«*4**G!t*cf ,
l
Podpisy pod Traktatem pastwowym z 15 V 1955 r.
ukadu uzgodniono na konferencji radziecko-austriackiej w Moskwie 16 IV 1955 r., na któr ze strony austriackiej przybyli kanclerz Raab i wicekanclerz Scharf oraz minister spraw zagranicznych Figi wraz ze swym zastpc Bruno Kreiskim. Porozumienie, które miao zadecydowa o dalszym losie Austrii jako pastwa suwerennego, podpisali zatem przywódcy obu partii rzdzcych. W oparciu o to radziecko-austriackie porozumienie odbya si w Wiedniu konferencja ministrów spraw zagranicznych czterech mocarstw i Austrii, na której w dniu 15 V 1955 r. podpisany zosta dokument pod nazw Traktat pastwowy w sprawie odbudowy niezawisej, demokratycznej Austrii. Trzeba w tym miejscu zwróci uwag, e data podpisania Traktatu pastwowego nie jest przypadkowa. Zbiegaa si ona z przyjciem RFN do Paktu Pónocnoatlantyckiego w dniu 9 V i podpisaniem Ukadu Warszawskiego 14 V 1955. W ten sposób traktat z Austri by jednym z czynników warun-
307
kujcych obecny stan w Europie. W traktacie tym nie byo postanowie o neutralnoci, poniewa nie chciano, aby ta neutralno bya Austrii narzucona. Natomiast rzd przedoy parlamentowi, ustaw o neutralnoci, uchwalon 26 padziernika. Przedtem jeszcze, bo we wrzeniu, opuciy terytorium republiki ostatnie oddziay okupacyjne. Wkrótce potem, 15 grudnia, Austria zostaa przyjta do Organizacji Narodów Zjednoczonych.
SPRAWA POUDNIOWEGO TYROLU
Od tego momentu Austria jest w peni suwerenna i prowadzi niezalen polityk zewntrzn. W gruncie rzeczy jedyn trudn i sporn spraw zewntrzn II Republiki bya sprawa poudniowego Tyrolu. Obszar ten zosta w traktacie pokojowym w Saint-Germain z 1919 r. wczony w caoci do Woch. Ale nie by on pod wzgldem narodowociowym jednolity. Skada si z dwu czci. Cz poudniow z miastem Trydent zamieszkiwaa zdecydowana wikszo woska, natomiast cz pónocn z miastem Bolzano zamieszkiwali ludzie mówicy w wikszoci po niemiecku. Wosi zczyli obie t prowincje w jedn jednostk administracyjn nazwan Górna Adyga, gdzie w ten sposób w sumie mieszkao wicej ludzi mówicych po wosku ni po niemiecku.
W okresie rzdów Mussoliniego nie przeladowano specjalnie mniejszoci niemieckiej, bo - jak wspominalimy powyej - stosunki midzy I Republik a Wochami byy w tych latach dobre. Po wczeniu Austrii do Trzeciej Rzeszy sprawa si skomplikowaa, gdy Hitler tajemnie popiera ruch oporu Niemców tyrolskich. Szo mu o spowodowanie inicjatywy woskiej do wysiedlenia Niemców. Przez par miesicy toczyy si na ten temat rokowania, które doprowadziy do podpisania 21 X 1939 r. umowy o przesiedleniu Niemców z poudniowego Tyrolu. Wykonanie tej umowy natrafio na niespodziewanie silny opór ze strony ludnoci. Ostatecznie na okoo wier miliona Niemców przesiedlono najwyej okoo 70 ty.
Od razu nieomal po ukonstytuowaniu si, bo ju we wrzeniu 1945 r., tymczasowy rzd austriacki zwróci si do czterech mocarstw o przeprowadzenie w prowincji Górna Adyga plebiscytu, zdajc sobie spraw, e jego wynik, jeli idzie o okrg Bolzano, byby korzystny dla Austrii. Przed podpisaniem traktatu pokojowego z Wochami rzd woski zobowiza si da w prowincji Bolzano autonomi — pene równouprawnienie ludnoci mówicej po niemiecku — w zakresie administracji i szkolnictwa. Ostatecznie jednak przyznano statut autonomiczny caej prowincji Górna Adyga, bo w ten sposób we wadzach autonomicznych wikszo zawsze naley do Wochów.
Sprawa ta staa si przedmiotem cigej dyskusji midzy obu rzdami. Zaja si ni te ONZ, ale jej zalecenie, aby obie strony staray si doj do porozumienia, pozostao bezowocne. W 1961 r. rozpoczy si akty terroru i sabotae ze strony ludnoci austriackiej, z tym e
308
centrale organizujce te akcje znajdoway si przewanie na terenie RFN. Jeszcze wielokrotnie odbyway si dyplomatyczne rozmowy wosko--austriackie, które jednak pomimo wysików obu stron nie doprowadzay do penego zaatwienia sporu. Podobnie od czasu do czasu powtarzay si na terenie poudniowego Tyrolu akcje terrorystyczne bojówek austriackich. Dopiero porozumienie austriacko-woskie z listopada 1969 r. uznajce terytorialny status quo i dania Tyrolczyków zapowiada ostateczne uregulowanie sporu.
Demonstracje antyrasistowskie w Wiedniu 31 III 1965 r.
POLITYKA WEWNTRZNA
Wewntrzne ycie polityczne II Republiki toczy si w ramach parlamentarnych. W gruncie istnieje tam system dwupartyjny, chocia obok ÓVP i SPO dziaa te niewielka partia tzw. Niezalenych, stojca na skrajnej prawicy. Dziaa te Komunistyczna Partia Austrii, ale przewanie nie uzyskuje takiej liczby mandatów ani w sejmach krajowych, ani w parlamencie ogólnozwizkowym, aby moga odgrywa powaniejsz rol w rozgrywkach midzypartyjnych. Decydujcymi s zawsze wybory do Rady Narodowej, które wykazuj, e obie partie, ÓVP i SPO, maj do ustabilizowane wpywy w spoeczestwie. W wyborach w padzierniku 1949 r. chadecy uzyskali 77 mandatów, socjalici 67, a niezaleni 16 mandatów, co stwarzao moliwo koalicji chadecji z nacjonalistami. Niemniej dowiadczenia I Republiki byy tak ywe, e ÓVP zdecydowaa si na sojusz z SPO, wobec czego powoano rzd z Figlem jako kanclerzem, a Scharfem jako wicekanclerzem.
309
31 XII 1950 r. zmar Renner, na jego miejsce w gosowaniu powszechnym wybrany zosta socjalista Theodor Kórner, co stabilizowao dotychczasow sytuacj polityczn. Trudnoci w dziedzinie gospodarczej spowodoway odejcie Figla z urzdu kanclerza, który w 1953 r. obj Julius Raab. Po mierci prezydenta Kórnera w 1957 r. wybrano ponownie socjalist, a mianowicie Adolfa Scharfa, dotychczasowego wicekanclerza;
Joseph Klaus
jego miejsce zaj socjalista Bruno Pittermann. Wizao si to te ze zmianami w programie SPO. która odesza wtedy od teoretycznych zasad marksizmu, stajc si jeszcze bardziej liberalno-reformistyczna. Otwara ona te swe szeregi dla praktykujcych katolików. Wybory z 1959 r. potwierdziy istniejcy ukad stosunków politycznych. Przy tworzeniu nowego rzdu Pittermann obj nie tylko urzd wicekanclerza, ale take ministra gospodarki upastwowionej.
Pomimo istnienia koalicji spory wewntrzpolityczne daway o sobie zna. Duo uwagi zaprztaa sprawa Ottona Habsburga. Domaga si on prawa powrotu do Austrii. ÓVP bya za tym, SPO sprzeciwia si. Po mierci Scharfa w 1965 r., który peni funkcje prezydenta w drugiej od r. 1963 kadencji, wybrany zosta ponownie socjalista, burmistrz Wiednia Franz Jonas. Tymczasem na stanowisku kanclerza, zajmowanym stale przez czonka OVP, nastpoway zmiany personalne, tak
310
wic Raab ustpi w r. 1961 na rzecz A. Gorbacha, a ten z kolei odda w r. 1964 to stanowisko modszemu politykowi Josephowi Klauso-wi, który to stanowisko utrzyma a do 1970 r. do czasu upadku rzdu chadeckiego. Istotny wpyw na sytuacj polityczn miaa koniunktura gospodarcza, która w r. 1966 okazywaa wszelkie znamiona recesji. Tote po wyborach w tym roku nie odnowiono koalicji OVP z SPÓ. Okres
Franz Jonas
jednopartyjnych rzdów ÓVP wykorzystaa, aby zaatwi spraw Ottona Habsburga, przyznajc mu obywatelstwo austriackie, chocia nie zwrócono mu wasnoci jego dóbr. Mieszka on wprawdzie stale w Bawarii, odwiedzajc od czasu do czasu Austri. Nie wywiera to jednak adnego powaniejszego wpywu na wewntrzn polityk austriack, poniewa uczucia monarchistyczne, jeszcze bardzo silne w starszym pokoleniu, nie znajduj odzewu wród pokolenia wychowanego w okresie II Republiki. W wyborach 1970 r. porak ponieli chadecy, a zyskali przewag socjalici, na których czele po r. 1966 stan Bruno Kreisky. Jemu wic powierzy prezydent urzd kanclerza. Rokowania z chadekami o wznowienie wielkiej koalicji nie day rezultatu, wskutek czego powsta rzd jednopartyjny zoony wycznie z przedstawicieli SPÓ. Jego gównym zadaniem s sprawy gospodarcze, jako e jak w caej Europie zachodniej zaznacza s obecnie pewna recesja.
311
STOSUNKI GOSPODARCZE I KULTURALNE
Rozwój gospodarczy II Republiki przebieg w cakiem inny sposób ni pierwszej. Odbudowa po zniszczeniach wojennych posza w znacznie szybszym tempie. Przyczyniy si do tego w niemaym stopniu ogromne finansowe zasiki amerykaskie. Cech charakterystyczn dzisiejszej gospodarki Austrii jest istnienie w przemyle obok potnego sektora prywatnego sektora pastwowego, skupionego w pierwszym rzdzie w okolicy Linzu, którego centralne pooenie w pastwie uatwio uczynienie z niego nowego orodka przemysu, i to wanie finansowanego i zarzdzanego przez pastwo. Wanie ten przemys w wysokim stopniu szuka kontaktów z krajami socjalistycznymi. W okresie przed 1966 r. za rzdów koalicyjnych podlega on z reguy wicekanclerzowi, socjalicie, przez dugie lata Pittermannowi. Niemniej trzeba stwierdzi, e Austria pod wzgldem gospodarczym jest cile zwizana z krajami kapitalistycznymi, a w pierwszym rzdzie z RFN, której kapitay odgrywaj przewaajc i coraz wiksz rol. Powanym ródem dochodów jest dla Austrii turystyka. Zawdzicza to ten kraj urokom swego górskiego krajobrazu, ale take i dorobkowi w dziedzinie komunikacyjnej, w niemaym stopniu odziedziczonemu po dawnej monarchii.
W 1952 r. sytuacja gospodarcza w Austrii zostaa ustabilizowana. Bezrobocie zostao zlikwidowane, uregulowano stosunek cen i pac, uporzdkowano budet i ugruntowano walut. Ta dobra koniunktura zacza si od 1966 r. wyranie pogarsza. Obecnie budet cierpi na umiarkowany, ale stay deficyt, natomiast bilans patniczy jest przewanie korzystny. Na ogó mona stwierdzi, e stopa yciowa mas pracujcych w Austrii jest do wysoka, chocia w porównaniu z innymi krajami zachodniej Europy nie najwysza. Rozbudowane s jednak ubezpieczenia spoeczne, tak e pomimo takich czy innych trudnoci doranych mona uwaa, e gospodarka austriacka to gospodarka kraju w peni uprzemysowionego. Jeszcze w 1910 r. na terytorium dzisiejszej republiki 34% ludnoci yo z rolnictwa i lenictwa; w 1934 r. ju tylko 27%, a w 1951 r. 22% i procent ten dalej maleje. Trzeba za zway, e liczba ludnoci caego kraju jest w penym stopniu ustabilizowana i w cigu 20 lat midzy 1937 a 1957 r. niewiele wzrosa i wynosi niecae 7 min. Równoczenie w tym samym czasie warto produkcji przemysowej podwoia si, co nie przeszkadza temu, e prawie w caoci kraj wasn produkcj zaspokaja swoje potrzeby w dziedzinie wyywienia. W Austrii nie tylko obecnie nie ma bezrobocia, ale sprowadza si z innych krajów si robocz.
Jeli idzie o osignicia kulturalne zarówno w dziedzinie ycia artystycznego, jak i naukowego, to wydaje si, e II Republika nie odzyskaa jeszcze tej pozycji, jak posiadaa I Republika w okresie panowania tam rzdów demokratycznych, to znaczy w latach dwudziestych. W tej dziedzinie Stany Zjednoczone, a w pierwszym rzdzie Republika Federalna Niemiec zabieraj Austrii jej najzdolniej szych ludzi.
312
RZDY KREISKIEGO I WALKA Z KRYZYSEM GOSPODARCZYM
Jak wyej wspomnielimy, w r. 1970 zosta kanclerzem Bruno Kreisky, od 1967 r. przewodniczcy SPO. Od tego momentu rozpoczy si trzynastoletnie rzdy Kreiskiego, niewtpliwie najwybitniejszego do tej pory ma stanu Drugiej Republiki Austriackiej. Zdoby on sobie na stanowisku kanclerza niezwyk popularno. Kierujc parti w duchu reformistycznym zyskiwa dla niej take drobnomieszczask klientel. Ju w nastpnych, zreszt przedterminowych wyborach w 1971 r. SPÓ zdobya po raz pierwszy w historii Austrii absolutn wikszo, któr zachowaa do 1983 r. Kreisky, cho w zasadzie prowadzcy polityk umiarkowan, potrafi te podejmowa miae decyzje. A wic zgodnie ze swoim zaoeniem polityki aktywnej neutralnoci najpierw umia w sporze midzy Arabami a Izraelem stan po stronie Arabów, a potem konsekwentnie w sporach midzynarodowych midzy Zachodem a Wschodem zawsze znajdowa lini rodkow. I to zarówno w dziedzinie taktyki dyplomatycznej jak i w ogólnej polityce gospodarczej.
W zasadzie II Republika stara si nie tylko formalnie, ale i faktycznie by neutralna i wykorzysta to dla roli porednika midzy Wschodem a Zachodem. Przykadem tego moe by chociaby spotkanie midzy J. Kennedym i N. Chruszczowem, które odbyo si w Wiedniu 3-4 IV 1961 r. T rol Austria stara si odgrywa nie tylko w dziedzinie politycznej, ale wanie i gospodarczej, i kulturalnej.
Spotkanie na szczycie w Wiedniu 3 IV 1961 r. 313
Bruno Kreisky
Okres rzdów Kreiskiego przypada na coraz bardziej pogbiajcy si kryzys ekonomiczny kapitalistycznej Europy. Potrafi zwiza Austri — nalec od 1960 r. do strefy wolnego handlu - z EWG przez jej ukad z r. 1972, tzw. ukad o stopniowej redukcji ce. Równoczenie utrzymywa stosunki z RWPG zawierajc z poszczególnymi krajami socjalistycznymi dugoterminowe umowy gospodarcze, m. in. take z Polsk. By to wynik jego zasady aktywnej neutralnoci, bo w czasie jego rzdów on sam jak i jego ministrowie odbywali .podróe z wizytami nie tylko do krajów kapitalistycznych, ale i do stolic krajów socjalistycznych; odwiedzi take wielokrotnie i Warszaw. Pewnego rodzaju potwierdzeniem tego uznawanego na Wschodzie i-Zachodzie stanowiska Austrii byo wybranie w grudniu 1971 r. staego przedstawiciela Austrii w ONZ, a byego ministra spraw zagranicznych w rzdzie chadeckim Kurta Waldheima na generalnego sekretarza ONZ. który to urzd
sprawowa on przez dwie kadencje, to jest przez 10 lat do grudnia 1981 r.
Kryzys gospodarczy nkajcy w tych latach wiat kapitalistyczny mia w Austrii za rzdów Kreiskiego przebieg bardziej agodny ni w innych krajach Europy kapitalistycznej. Wskaniki bezrobocia i inflacji, najdotkliwszych bolczek wiata kapitalistycznego, byy w Austrii stosunkowo niskie, prawie tak niskie jak w Szwajcarii. S tego rozmaite powody. Stopa yciowa w Austrii jest nieco nisza ni np. w RFN, kraju gospodarczo z Austri silnie zwizanego, a zatem koszty robocizny s o tyle nisze, e towary przemysowe austriackie s bardziej konkurencyjne. Ponadto przemys austriacki w sektorze nie upastwowionym jest bardziej zaleny od pastwa przez fakt, e banki, bdce istotnymi dysponentami polityki tych przedsibiorstw, s upastwowione. Z tego powodu spory midzy pracodawcami a robotnikami atwiej mona zaatwia kompromisowo. Wobec czego mniej jest w Austrii strajków czy lokautów lub zamykania mniej rentownych przedsibiorstw. Wreszcie bezrobocie atwiejsze jest tam do opanowania, bo Austria w okresie dobrej koniunktury zatrudniaa wielk liczb robotników zagranicznych, których mona byo albo z Austrii usun, albo przenie do innych dziaów produkcji. Take i turystyka przynosi Austrii wielkie dochody co umoliwia zachowanie dobrej stosunkowo wartoci waluty. Wszystkie te czynniki dziaay na korzy popularnoci Kreiskiego, do czego przyczynia si take w niemaym stopniu jego nieprzecitna osobowo.
Jednake dolegliwoci kryzysowe osabiy take i jego popularno. W wyborach 1983 r. SPO stracia wikszo i musiaa zawrze koalicj z zaoon w 1955 r. ma Parti Wolnociow (FPO Freiheitliche Partei Osterreichs), zachowujc sobie w ten sposób gówn rol w kierownictwie politycznym w Austrii.
Nowym kanclerzem zosta wicekanclerz Fred Sinowatz, czonek SPO, a Kreisky zachowa przewodnictwo partii, w ten sposób majc nadal niemay wpyw na rzdy Republiki.
W czasie rzdów Kreiskiego nastpia zmiana na stanowisku prezydenta Republiki. Wprawdzie dotychczasowy prezydent Jonas zosta w 1974 r. ponownie wybrany na okres szecioletni, ale wkrótce po wyborze zmar, a na jego miejsce wybrano Rudolfa Kirchschlagera, dotychczasowego ministra spraw zagranicznych.
Niewtpliw zdobycz II Republiki jest ugruntowanie si w wiadomoci caego spoeczestwa poczucia, e Austria jest nie tylko odrbnym pastwem, ale take jej obywatele to odrbny naród, a nie odam narodu niemieckiego. W tym wanie przewiadczeniu szerokich mas ludnoci ley rzeczywista podstawa niezalenoci i przyszoci Austrii.
WSKAZÓWKI BIBLIOGRAFICZNE
nie moemy poleci czytelnikowi jakiego polskiego opracowania caoci dziejów Austrii, poniewa jedynie wydane w 1898 r., a potem wznawiane znakomite dzieo O. Balzera Historia ustroju Austrii daje rzut oka na cao historii austriackiej, ale pod bardzo szczegóowym ktem widzenia. Poza tym historycy polscy zajmowali si tylko fragmentami tych dziejów, a przede wszystkim okresem nowoytnym, a waciwie najnowszym. Jak zwykle pierwsi ogaszali swoje opracowania publicyci zaangaowani politycznie. Chronologicznie najstarsza tego typu praca to F. D'Abancourta, Era konstytucyjna w austro-wgierskiej monarchii 1848 1881, wydana w 1881 r. Podobny charakter ma ksika dziennikarza A. Nowickiego. który w 1912 r. wyda pierwszy tom Historii Austrii konstytucyjnej 1860 1907. obejmujcy lata 1860 1866. Dopiero od niedawna historycy polscy ponownie zajli si sprawami austriackimi. W 1957 r. wysza zwiza praca J. Buszki Austro-Wgry 1870 1914. Ostatnio wyda H. Batowski dwie monografie zwizane z dziejami Austrii, a to w 1965 r. Rozpad Austro-Wgier 1914-1918, a w 1968 r. Austria i Sudety 1919 1938. W 1975 r. ukazaa si ksika H. Wereszyckiego Pod berem Habsburgów. Zagadnienia narodowociowe. Daje ona zarys stosunkóWnarodowociowych w krajach habsburskich od czasów nowoytnych. Natomiast pówiekowe dzieje republiki austriackiej znalazy niedawno (1970) opracowanie w rzetelnej ksice J. Kozeskiego Austria 1918 1968. Ju po oddaniu do Wydawnictwa tej ksiki ukazaa si w 1971 r. praca T. Walichnow-skiego. Neutralizacja Austrii 1945 1966, która daje drobiazgow analiz neutralnoci austriackiej ze stanowiska prawa midzynarodowego oraz ustroju, stosunków politycznych i gospodarczych II Republiki, szczególnie w latach 1955 1966. Uwypuklone zostao stanowisko Komunistycznej Partii Austrii i rola komunistów austriackich w yciu politycznym Republiki. Oczywicie polskie opracowania dziejów powszechnych w odpowiednich rozdziaach zajmuj si histori austriack, ale korzystanie z tak rozproszonych informacji nie wydaje si przydatne czytelnikowi, dla którego przeznaczona jest nasza ksika.
Ostatnio w Polsce dziejami Republiki Austriackiej zajli si publicyci i historycy spraw najnowszych. W ksice pt. Republika Austrii wydanej w serii ABC Polityczne w r. 1980 Kazimierz Biernat przedstawia encyklopedyczne wydarzenia w ostatnim okresie dziejów austriackich w sposób
316
zwizy i rzetelny. Tam te podana jest najnowsza literatura polska i obca tego zagadnienia.
Podobna sytuacja co w literaturze polskiej istnieje i w innych wiatowych literaturach historycznych. Bodaj najbardziej interesuj si dziejami Austrii historycy anglosascy, ale podobnie jak Polacy koncentruj swe badaaia aad histori nowoytn szczególnie XIX w. Wynika to z faktu, e zagadnienie narodowociowe, które dzi w wiecie odgrywa tak istotn role, uwypuklio si po raz pierwszy niejako w formie klasycznej wanie na terenie monarchii habsburskiej.
Najnowsze opracowanie angielskie duego rozdziau historii austriackiej to znakomita i obszerna praca C. A. Macartney'a, The Habsburg Empire 1790 1918, wydana w 1968 r. Tam te podana jest najnowsza literatura przedmiotu w kilku jzykach. W 1966 r. odbya si specjalna konferencja w Indiana University w Bloomington powicona zagadnieniu narodowociowemu w monarchii habsburskiej. Wygosili na niej referaty historycy ze wszystkich krajów dawnej monarchii oraz specjalici amerykascy. Referaty te zostay ogoszone w Austria History Yearbook z 1967 r. Stanowi one prawdziw encyklopedi wiedzy o tym zagadnieniu. Znany ze swych oryginalnych pogldów historyk angielski A. J. P. Taylor da w 1964 r. (trzecie wydanie) syntez dziejów austriackich w XIX w. pt. The Habsburg Monarchy 1815 1918. Dzieje Austro-Wgier opracowa szczegóowo i rzetelnie w 1951 r. (wznowione w 1965 r.) A. J. May pt. The Habsburg Monarchy 1867 1914, której dalszym cigiem jest The Passing of the Habsburg Monarchy 1914- 1918 z 1966 r.
Oczywicie najwaniejsza jest historyczna literatura austriacka. Podawa j w obszernym wyborze byoby bezcelowe. Wydaje si, e wystarczy zwróci uwag, e w tej chwili uywa si czterech dzie, które obejmuj cao dziejów austriackich (przynajmniej do 1918 r.). A to K. M. Uhlirz, Handbuch der Geschichte Ósterreichs und selner Neben-Idnder Bohmen und Ungarn, wydana w 1927 r. w trzech tomach z suplementem w 1941 r. Jest to encyklopedia faktów ze wszystkich dziedzin, bez wysiku ich owietlania, ale bardzo dokadna i opatrzona ogromn i szczegóow bibliografi, w zasadzie jednak pozycji w jzyku niemieckim. Dzieo to jest wznawiane, a w 1968 r. ukaza si ponownie jego pierwszy tom.
Drugi z kolei nowy podrcznik historii Austrii to bardzo obszerne dwutomowe dzieo H. Hantscha, Geschichte Ósterreichs, tom pierwszy do 1648 r. i tom drugi do 1918 r. (t. l wydany w 1937 r. i wznowiony w 1959 r., a t. 2 wydany w 1950 r. i wznowiony w 1953 r.). Dzieo to pisane jest w duchu apologii dynastii i Kocioa.
Najnowszy i bodaj najlepszy, bo bardziej zwizy, ale te bardziej obiektywny, a w dodatku obejmujcy i dzieje republik a do 1955 r. to ponad 600 stron liczcy tom E. Zóllnera, Geschichte Ósterreichs. Von den Anfdngen bis ur Gegenwart. który ukaza si w 1979 r. w wydaniu szóstym. Zarówno Hantsch, jak i Zóllner podaj obszern literatur przedmiotu, ale w zasadzie ograniczon tylko do pozycji w jzyku niemieckim.
317
Nieco inny charakter ma trzytomowe dzieło Geschichte und Kultur-leben Osterreichs. Jest to czciowo wznowienie, a czciowo uzupenienie i przerobienie starej Geschichte Osterreichs F. M. Mayera, a wydanej po raz pierwszy w 1874 r. Po upadku monarchii wznowi to dzieo Raimund Kaindl, ale zdoa wyda w 1929 r. jego pierwszy tom (do 1493 r.). Potem w 1957 r. H. Pirchegger wyda dwa tomy (do 1792 r.), a dopiero w 1965 r. A. A. Klein wyda tom trzeci i ostatni (do 1955 r.) jako wydanie pite caoci. I to dzieo zaopatrzone jest w wyczerpujc literatur, ale tylko w jzyku niemieckim; w znacznie wikszym stopniu uwzgldnia ono zagadnienia ustroju, gospodarki oraz kultury materialnej i duchowej. Nastawienie jego jest wielkoniemieckie, to znaczy mona odczu pewien odcie nacjonalizmu ogólnoniemieckiego.
Luitpold I
margr. Austrii 976-994
Henryk I
margr. Austrii 994- 1018
Adalbert
margr. Austrii 1018 1055
Ernest
margr. Austrii 1055 1075
Luitpold II
margr. Austrii 1075 1095
Luitpold III
margr. Austrii 1095 1136
Henryk II
margr. Austrii 1141 - 1156 ks. Bawarii 1143 1156 ks. Austrii 1156 l 177
Luitpold IV
margr. Austrii 1136 - 1141
ks. Bawarii 1139 1141
Agnieszka
x Wadysaw Wygnaniec,
ks. lska
Otto
bp Freisingen
Gertruda 1138-1158 x Wadysaw II. kr. Czech
Agnieszka
x 1. Stefan, kr. Węgier
x 2. Herman, ks. Karyntii
Luitpold V
ks. Austrii 1177 1194 ks. Styrii 1192 1194 x Helena, córka Gejzy kr. Wgier
Fryderyk I
ks. Austrii 1194
Luitpold VI
ks. Styrii 1195- 1230
ks. Austrii 1198 1230
1198
l l
Magorzata 1266 Fryderyk II
x 1. ks. Henryk VII 1243 ks. Austrii i Styrii 1230-1246
x 2. kr. Ottokar Przemyl 1278-
Uwaga: Daty przy imionach wadców oznaczaj daty panowania.
TABLICE GENEALOGICZNE HABSBURGÓW
Rudolf I
ks. 1273 1291
Albrecht I Rudolf II (zm. 1290)
ks. 1282 x Agnieszka ks. czeska
kr. 1298-1308 Johann Parricida zm. 1313
Otto
ks. 1330-1339
Rudolf III
ks. 1298
kr. Czech 1306- 1307
x 1. Blanka, ks. Francji
x 2. Elbieta, ks. Polski
Fryderyk I (III) Albrecht II
ks. 1308 ks. 1330 1358
kr. 1322-1330
Leopold III ks. 1370-1386
Albrecht III ks. 1365-1395
Rudolf IV . ks. 1358-1365
Albrecht IV ks. 1395-1404
Albrecht V (II)
ks. (1404), 1411
kr. Czech i Wgier 1437
ces. niemiecki 1438-1439
Wadysaw Pogrobowickr. Wgier 1453-1457 kr. Czech 1440 lub 1453-1457
Wilhelm
ks. 1386-1406
zarczony
z Jadwig, kr. Polski
Leopold IV ks. 1395-1411
Ernest
ks. 1402-1424 x Cymbarka, ks. Mazowsza
. l Fryderyk V (111) kr. 1440
ces. 1452-.1493
l
Maksymilian I kr. 1486 ces. 1508- 1519 x Maria, ks. Burgundii
Fryderyk IV ks. 1406-1439
l
Zygmunt ks. Tyrolu 1446-1490
|
Filip I
|
|
|
kr Kastvlii
|
1504- 1506
|
1
|
1
|
|
(linia hiszpaska) (linia austriacka)
|
||
Karol V
|
Ferdynand I
|
|
ces. 1519—1556 (zm. 1558) kr. Czech i Wgier
|
||
|
1526—1564
|
|
Filip II
|
kr. rzymski 1531
|
|
kr. Hiszpanii 1556—1598 ces. 1556—1564
|
||
kr. Portugalii 1580—1598 1
|
||
|
1
|
1
|
|
Maksymilian II
|
Karol
|
Filip III
|
kr. Czech 1562
|
ks. Austrii Wewn. 156<
|
kr. Hiszpanii 1598—1621 kr Wgier 1563
|
||
|
ces. 1564—1576
|
Ferdynand II
|
Filip IV
|
1
|
ks. Styrii 1595
|
kr. Hiszpani Karol II kr. Hiszpani
|
i 1621—1665 | l 1 Rudolf II Ernest Maciej kr. rzymski 1557 ks. Styrii kr. Wgier 1608 i 1665—1700 to- Wgier 1572 1590—1595 kr. Czech 1611
|
kr. Czech 1617 kr. Wgier 1618 kr. rzymski 1619—1637
|
|
kr. Czech 1575 ces. 1612—1619
|
1
|
|
ces. 1576—1612
|
Ferdynand III
|
|
|
kr. Węgier 1625
|
|
|
kr. Czech 1627
|
|
|
kr. rzymski 1636
|
|
|
ces. 1637—1657
|
|
1 Ferdynand IV
|
1 Leopold I
|
|
kr. rzymski 1653—1654 .
|
kr. Wgier 1655
|
|
|
kr. Czech 1656
|
|
|
ces. 1658—1705
|
|
|
1
|
Karol VI
ces. i kr. Czech 1711—1740
kr. Wgier 1712—1740
Józef I
kr. rzymski 1690
kr. Wgier 1697
ces. i kr. Czech 1706—1711
Maria Teresa ces. 1740—1780 kr. Węgier 1741—1780 kr. Czech 1743—17SO
Uwaga: Daty przy imionach wadców oznaczaj daty panowania.
TABLICA GENEALOGICZNA HABSBURG-LOTHRINGENÓW
Franciszek I
ks. Lotaryngii 1729—1735
w. ks. Toskanii 1737—1765
ces. 1745—1765
(wspótregent Austrii 1740-1765)
Maria Teresa ces. 1740—1780 kr. Wgier 1741—1780 kr. Czech 1743—1780
l Józef II
kr. rzymski 1764
ces. 1765—1790
(wadca Austrii 1780—1790)
Leopold H
w. ks. Toskanii 1765—1790
ces. 1790—1792
Maria Antonina x Ludwik XVI kr. Francji
l Franciszek II (I)
ces, 1792—1806
ces. Austrii 1804—1835
l Ferdynand III
w. ks. Toskanii 1792—1802; 1814—1824
l
Maria Luiza ks. Parmy 1815—1847 x Napoleon I ces. Francuzów
Ferdynand I
ces. Austrii 1835—1848 (fl875)
Karol Franciszek
zm. 1878 x Zofia ks. bawarska
l
Franciszek Józef ces. 1848—1916 x Elbieta ks. bawarska
l
Ferdynand Maksymilian ces. Meksyku 1865—1867
ks. Reichstadtu
Karol Ludwik zm. 1896
Rudolf zm. 189
Franciszek Ferdynand zm. 1914
Otto Franciszek Józef zm. 1906
l Karol I
ces. 1916—1918 (f 1922)
Uwaga: Daty przy Imionach wadców oznaczaj daty panowania.
INDEKS NAZWISK
Daty w nawiasach oznaczaj daty ycia. U wadców daty po nazwie kraju, w którym panowali, oznaczaj daty panowania, a dat ich ycia z reguy nie umieszczano. Imiona spolszczono zgodnie z przyjtymi zwyczajami. A wic spolszczono imiona wadców oraz ludzi o nazwiskach w polszczynie utartych. Zastosowano skróty: arc. — arcyksi, arcyksina, austr. — austriacki, bp — biskup, c. — córka, ces. — cesarz, czes. — czeski, gen. — genera, hr. — hrabia, hrabina, kr. — król, ks. — ksi, ksina, mrgr. -margrabia, niem. — niemiecki, pseud. — pseudonim, ro. — rosyjski, s. — syn, ur. — urodzony, w. — wielki, wac. — waciwie, zm. — zmar, zob. — zobacz, . - ona.
Abancourt d' Franciszek (1815-1892), publicysta i dziaacz w Galicji 316
Abraham de Sancta Clara, wlaœc. Ulrich Megerlin lub Megerle (1644-1709), prozaik i kaznodzieja 119
Adalbert, mrgr. Austrii 1018-1055 20, 21
Adler Friedrich (1879-1960), polityk austr. 278
Adler Yiktor (1852-1918), polityk austr. 246, 247, 269, 278
Adolf Nassauski, kr. Niemiec 1292-1298 31
Aehrenthal-Lexa Aloys (1854-1912), dyplomata austr. 260, 262
Agilolfingowie, dynastia 17, 18
Agnieszka (ok. 1111-ok. 1157), c. Luitpol-da III, . Wadysawa Wygnaca 21
Agnieszka (XIII w.), c. Ottokara II Przemyla, . Rudolfa II Habsburga 31
Albrecht I, ks. Austrii i Styrii 1282, kr. Niemiec 1298-1308 30-32
Albrecht II, ks. Austrii 1330-1358 32, 33
Albrecht III, ks. Austrii 1365-1395 36, 38, 66, 67, 69
Albrecht V, ks. Austrii (1404) 1411, kr. Czech i Wgier 1437, ces. Niemiec 1438 -1439 (jako Albrecht II) 41-44, 46
Aleksander I, ces. ro. 1801-1825 162, 163, 169, 172, 181
Aleksander II, ces. roœ. 1855-1881 220, 224, 252
Aleksander Battenberg, ks. Bułgarii 1878
-1886 252
Altomonto zob. Hohenberg Martin Andrassy Gyula (1823-1890), polityk węgierski 238 Anna (1503-1547), c. kr. czes. Wadysawa
Jagielloczyka, . ces. Ferdynanda I 52 Anna (1573-1598), arc., . Zygmunta III
kr. Polski 83 Anzengruber Ludwig (1839-1889), austr.
pisarz i dramaturg 270 Apafi Micha, ks. Siedmiogrodu (zm. 1690)
102 Arneth Alfred (1819-1897), historyk austr.
270
Arpadowie, dynastia wgierska 29 Auenbrugger Leopold (1722-1809), lekarz
austr. 141 Auersperg Adolf (1821 -1885), ks. polityk
austr. 238, 242 Auersperg Anton Alexander, pseud. Ana-
stasius Griin (1806-1876), poeta i polityk austr. 177 Auersperg Johann Weikhard (1615-1677),
polityk austr. 100 Auerspergowie, austr. ród arystokratyczny
112 August II, elektor saski i kr. Polski 1697
-1733 108 August III, elektor saski i kr. Polski 1733
-176? /08
323
Ava (zm. 1227), poetka niem. 67 Aygel Johann (zm. 1436), anatom 65
Babenbergowie, dynastia panujca w Austrii 20-22, 26, 27, 29, 31, 61, 66, 67
Bach Alexander (1813-1893), polityk austr. 205, 210, 213-215, 217, 218, 221, 222, 225
Bach Jan Sebastian (1685-1750), kompozytor niem. 117
Badeni Kazimierz (1846-1909), polityk galicyjsko-austr. 245, 249, 250
Bakunin Michai (1814-1876), rewolucjonista ro. 207
Balzer Oswald Marian (1858-1933), polski historyk prawa 316
Batory Andrzej (1562-1599), kardyna, wojewoda siedmiogrodzki 83
Batory Gabriel (Gabor) (1589-1613), od 1608 ks. Siedmiogrodu 86
Batory Krzysztof (1530-1581), brat kr. Stefana 81
Batory Zygmunt, ks. Siedmiogrodu 1581
-1598 i 1600-1601 83
Batowskl Henryk, wspóczesny historyk polski 376
Batthyany Lajos (1807-1849), polityk wgierski 200, 273
Bauer Otto (1882-1938), polityk austr. 259, 287
Bauernfeld Eduard (1802-1890), dramaturg austr. 792
Becker Johann Joachim (1635-1682), lekarz i ekonomista austr. 772, 773
Beethoven Ludwik van (1770- 1827), kompozytor austr. 762, 792
Bela IV, kr. Wgier 1235-1270 27
Belcredi Richard (1823-1902), polityk austr. 227, 237
Bem Józef (1794-1850), gen. polski 270, 273
Benedict Moritz (1849-1920), dziennikarz austr. 269
Bene Eduard (1884-1948), polityk czeski 278
Berchtold Leopold (1863-1942), dyplomata austr. 262
Berek Joselewicz (1764-1809), oficer polski 757
Bethlen Gabor, ks. Siedmiogrodu 1613
-1629 85-87
Beust Friedrich Ferdinand (1809-1886), polityk saski i austr. 230-232, 238, 247
Biernat Kazimierz, wspóczesny autor polski 376
Biliski Leon (1846-1923), polityk austr. 249
Billroth Theodor (1829-1894), chirurg wiedeski 269
Bismarck Otto (1815-1898), polityk pruski 227, 230, 247, 242, 248, 252
Blum Robert (1804-1848), polityk niem. 270
Bobrzyski Micha (1849-1935), historyk i polityk polski 244
Bocskay Istvan, ks. Siedmiogrodu 1605
-1606 83
Boer Lukas Johann (1751-1835), lekarz wiedeski 747
Bohm-Bawerk Eugen (1851 - 1914), ekonomista austr. 270
Bolesaw Chrobry, ks. i kr. Polski 992
-1025 20
Bolesaw Wstydliwy, ks. sandomiersko-krakowski 1243-1279 29
Bonifacy w. (Bonifatius), wac. Wynfrith (ok. 680-754), aposto Niemiec 67
Bom Ignaz von (1742—1791), przyrodnik wiedeski 747
Bourbon zob. Burbon
Brahe Tycho de (1546-1601), synny astronom duski 98
Brahms Johannes (1833 — 1897), kompozytor niem. 277
Breitner Hugo (1873-1946), polityk austr. 290
Brentano Franz (1838-1917), filozof i psycholog niem. 270
Bruck Karl (1798-1860), polityk austr. 277, 275
Briicke Ernst Wilhelm (1819-1892), lekarz wiedeński 269
Bruckner Anton (1824-1896), muzyk austr. 277
Buol v. Schauenstein Karl Ferdinand (1797
-1865), dyplomata austr. 279, 227 Burbon-Parma, dynastia francuska panujca w Parmie 280
Burbonowie (Bourbonowie), dynastia francuska 707, 708, 770, 777, 783 Buszko Józef, wspóczesny historyk polski 9, 376
Canisius Petrus (1521-1597), jezuita 79 Carnap Rudolf (1891-1970), filozof wiedeski 299
324
Cavour Camillo Benso (1810-1861), polityk woski 220, 221
Celtes Conrad (1459-1508), humanista niem. 66
Cezar, Caius Julius Caesar (ok. 100-44 p.n.e.), polityk i wódz rzymski 32
Chruszczow Nikita (1894-1971), polityk radziecki 313
Churchill Winston (1874-1965), polityk brytyjski 302
Cobenzl Johann Philipp (1741-1810), dyplomata austr. 160
Conrad von Hotzendorf Franz (1852 -1925), gen. austr. 262
Csokor Franz Theodor (1885-1969), dramaturg wiedeński 299
Cyceron, Marcus Tullius Cicero (106—43 p.n.e.), polityk i pisarz rzymski 97
Cymbarka (ok. 1394—1429), ks. mazowiecka, . arc. Ernesta elaznego 44
Cyryl w, wac. Konstantyn (ok. 827 — ok. 869), twórca gagolicy 18
Czapliski Wadysaw (1905-1981), historyk polski 9
Czartoryski Adam Jerzy (1770-1861), ks., polityk polski 169
Czernin Ottokar (1872-1932), dyplomata austr. 281
Daszyski Ignacy (1866-1936), polityk polski 249
Daun Leopold (1705 — 1766), gen. austr. 126
Dbrowski Jan Henryk (1755-1818), gen. polski 9, 168
Deak Ferenc (1803-1876), polityk wgierski 227
Delsenbach J. A., rytownik 119
Deutsch Julius (1884-1968), polityk austr. 287
Dietrichstein Franz (1570-1636), kardyna, dziaacz kontrreformacji 87
Dietrichstein, austr. rodzina arystokratyczna 76
Dioklecjan, Caius Aurelius Yalerius Dioc-letianus (ok. 243 — 316), ces. rzymski 14, 15
Doblhoff-Dier Anton (1800-1872), polityk austr. 205
Dobrovsky Josef (1753-1829), pionier odrodzenia czes. 779
Dollfuss Engelbert (1892-193*4), polityk austr. 292-296, 301
Don Carlos zob. Karol VI ces.
Donner Georg Raffael (1693-1741), rzeŸbiarz austr. /20
Dunajewski Julian Antoni (1822-1907), polityk-ekonomista 268
Diirer Albrecht (1471-1528), niem. malarz i grafik 50
Dvofak Antonin (1841-1904), kompozytor czes. 277
Ebendorfer Thomas (1387-1464), kronikarz i teolog 69
Eggenberg Johann Ulrich (1568-1634), polityk 92
Eggenbergowie, ród austr. 92
Elbieta (1409-1442), c. Zygmunta Luksemburskiego, . Abrechta V 41, 44
Elbieta, ces. ro. 1741-1762 726, 727
Elbieta (1837-1898), . Franciszka Józefa I, ces. austr. 229
Elbieta Rakuszanka (1436-1505), c. Abrechta V/II, . Kazimierza Jagielloczy-ka 46
Enikel Jans (Enenkel) (zm. ok. 1280), kronikarz 66
Ernest, arc. austr. 1553-1595 83
Ernest elazny, ojciec Fryderyka III 44
Ernest Dzielny, mrgr. Austrii 1055 — 1075 27, 64
Eugeniusz Sabaudzki (1663 — 1736), gen. austr. 703, 705, 706, 708, 777, 778, 295
Eytzing Ulrich (zm. ok. 1461), mieszczanin wiedeski 43
Fadinger Stephan (zm. 1626), przywódca chopów 89
Fali Leo (1873-1925), muzyk austr. 299
Febronius Justinus, właœc. Hontheim Johann Nikolaus von (1701-1790), teolog 735
Fejervary Geza (1833-1914), gen. i polityk wgierski 254
Felbiger Johann Ignaz von (1724-1788), ksidz, reformator szkolnictwa 739
Fefczak Wacaw, wspóczesny historyk polski 9
Ferdynand I, ks. Austrii od 1521, kr. Czech i Wgier od 1526, ces. 1556-1564 52, 55, 72-74, 76, 78, 87, 95, 705
Ferdynand II, kr. Czech 1617, kr. Wgier 1618, ces. 1619-1637 87, 82, 86, 87, 89, 90, 92, 95, 775
Ferdynand III, ces. 1637-1657 700, 775
325
Ferdynand I, ces. austr. 1835-1848 184,
185, 202, 209, 211, 213, 226 Ferdynand (zm. 1824), arc. Toskany 1792
-1802, Salzburga 1802-1805, Wiirz-
burga 1805-1814 162 Ferdynand, arc. Tyrolu 1564-1595 97 Ferdynand Karol Józef d'Este, arc. 1781
-1850 164 Ferdynand II, kr. Sycylii i Neapolu 1830
-1859 198 Ferdynand, elektor bawarski 1612—1650
96 Ferdynand Koburg, ks, potem kr. Bugarii
1887-1918 252 Fey Emil (1886-1938), polityk austr. 292,
294
Fichte Johann Gottlieb (1762-1814), filozof niem. 167 Ficąuelmont Karl Ludwig (1777-1857),
polityk austr. 203 Figi Leopold (1902-1965X polityk austr.
304, 305, J07, 309, 310 Filip, kr. Hiszpanii 1556-1598 49 Fischer Ernst (1899-1972), polityk austr.
304 Fischer von F.rlach Johann Bernhard (1656
-1723), architekt 119, 121 Fischer von Erlach Joseph Emanuel (1693
-1742), architekt 121 Fischhof Adolf (1816-1893), lekarz i polityk austr. 205 Florian w. (VI w.) 15 Franciszek I zob. Franciszek II Franciszek I ob. Franciszek Stefan Franciszek II, ces. 1792-1806, jako Franciszek I ces. austr. 1804-1835 158-163, 170, 175-177, 184-186, 189-191 Franciszek Józef I, ces. austr. 1848-1916 211, 213, 217, 219-222, 224, 226, 229, 230, 233, 254, 258, 269, 278, 280 Franciszek Ferdynand d'Este (1863-1914), arc, nastpca tronu austr. 250, 259, 260, 262, 263 Franciszek Karol (1802-1878), arc, ojciec
ces. Franciszka Józefa I 185, 211 Franciszek Stefan, ks. Lotaryngii 1729
-1735, w. ks. toskaski 1737-1765, ces. 1745-1765 108, 122, 124, 125 Franco-Bahamonde Francisco (1892
-1975), gen. i polityk hiszpaski 297 Freud Zygmunt (1856-1939), psychiatra wiedeski 270, 299
Friedjung Heinrich (1851-1920), historyk
i polityk austr. 246, 270 Fryderyk I Barbarossa, kr. niem. 1152, ces.
1155-1190 21
Fryderyk I, ks. austr. 1194-1198 21 Fryderyk II, ks. austr. 1230-1246 21 Fryderyk II, kr. Prus 1740-1786 122, /25
-127, 154, 162, 174 Fryderyk III, kr. niem. 1440, ces. 1452
-1493 33, 40, 43-49, 53, 61, 66, 69 Fryderyk, elektor Palatynatu, „zimowy
król" czes. 1619-1620 87 Fryderyk Wilhelm, elektor brandenburski
(Wielki Elektor) 1640-1688 /02 Fryderyk Wilhelm II, kr. Prus 1786-1797
156 Fryderyk Wilhelm IV, kr. Prus 1840- 1861
202, 214 Fugger Jakub II (1459-1525), bankier z.
Augsburga 53
Fuggerowie, rodzina bankierska 53, 96 Fux Johann Joseph (1660-1741), muzyk
wiedeski 117
Gaj Ljudevit (1809-1872), pisarz i polityk chorwacki 180, 189
Galeazzo de Sancta Sophia z Padwy (pó. XV w.), anatom 65
Gallus w. (ok. 554-627), misjonarz 17
Garibaldi Giuseppe (1807-1882), wódz woski 22/
Gartner, Wernher der Gartener (XIII/XIV w.X poeta 67
Geissmayr Michael (1490-1532), przywódca chłopów Tyrolu 60
Gentz Friedrich (1784-1832), publicysta i polityk 167, 175
Georg z Peuerbach zob. Peuerbach Georg
Gierowski Józef Andrzej, wspóczesny historyk polski 9
Glaise-Horstenau Edmund (1882-1946), polityk austr. 297
Gleissenberger Virgil (1865-1737), opat z Ossjaku 117
Gluck Christoph Willibald (1714-1787), muzyk niem. 142
Gouchowski Agenor (1812-1875), polityk galicyjsko-austr. 222—225
Gouchowski Agenor (1849-1921), dyplomata austr. 249, 260
Gorbach Alfons (1898-1972), polityk austr. 310
326
Gorgey Artur (1818-1916), gen. wgierski 273
Gregr Julius (1831-1896X polityk czes. 245
Grillparzer Franz (1791-1872), poeta i pisarz austr. 192, 193, 206
Gross Hans (1847-1915), prawnik-krymi-nolog austr. 270
Gruber Max (1853-1927), lekarz wiedeski 269
Grun Anastasius zob. Auersperg Anton Atexander
Grzegorz VII œw, papież 1073-1085 21
Gustaw Adolf, kr. Szwecji 1611-1632 89, 90
Guta (zm. 1297), c. Rudolfa I, . Wacawa kr. czes. 31
Habsburg Otton (ur. 1912), s. ces. Karola I 301, 310, 311
Habsburgowie, dynastia austr. i hiszpaska 6-8, 29-33, 35, 36, 38, 40, 43, 48, 50, 52, 60, 72-74, 76, 78, 79, 81-92, 96, 100-103, 105, 107, 109, 113, 117, 122, 125, 128, 134, 154, 157, 162-164, 171, 179, 181, 189, 198, 202, 213, 214, 228, 241, 256, 257, 259, 268, 275, 285, 299
Hainisch Michael . (1858-1940X polityk niem. 290-292
Hanak Anton (1875-1934), rzebiarz austr. 300
Hantsch Hugo (1895-1972), historyk austr. 317
Havlicelc-Borovsky Kare (1821 -1856), literat i polityk czes. 196
Haugwitz Friedrich Wilhelm (1700-1765), reformator austr. 129, 134, 147
Haydn Józef (1732-1809), kompozytor austr. 117, 141, 142, 163
Haynau Julius (1786-1856X gen austr. 213, 214
Heinbuche von Langenstein Heinrich (1325
— 1397), matematyk, astronom i teolog, profesor Uniwersytetu Wiedeskiego 65
Henryk II, kr. niem. 1002, ces. 1014-1024 20, 21
Henryk III, kr. niem. 1039, ces. 1046
-1056 20 Henryk IV, kr. niem. 1056, ces. 1084-1106
21 Henryk I, mrgr. Austrii 994-1018 20
Henryk II Jasomirgott, mrgr. Austrii 1141 -1177 21, 27, 28, 32, 34, 66
Henryk z Melk (ok. 1160), poeta 67
Henryk z Mugeln (XIV w.), poeta 68, 69
Herberstein Zygmunt (1486—1566), uczony, dyplomata 98
Hitler Adolf (1889-1945), dyktator niem. 293-302, 308
Hofer Andreas (1767-1810), przywódca powstania w Tyrolu 164
Hofmanstahl Hugo (1874-1929), poeta austr. 270, 277, 299
Hohberg Wolf Helmhard (1612-1688), epik niem. 118
Hohenberg Martin zwany Altomonto (1657-1745), malarz 120
Hohenstaufowie, dynastia niem. 21, 31
Hohenwart Karl Siegmund (1824-1899X polityk austr. 238
Hontheim Johann Nikolaus zob. Febro-nius Justinus
Hornigk Philipp Wilhelm (1640-1714), ekonomista austr. 113
Hotzendorf zob. Conrad von Hotzendorf Franz
Hubmaier Balthasar (1485-1528), bp. anabaptysta 76
Hunyadi Jan (ok. 1385 — 1456), wódz węgierski 45, 48
Husserl Edmund (ł859-l938), filozof 270
Ingarden Roman (1893-1970), filozof polski 270
Innitzer Theodor (1875-1955), kardyna i polityk austr. 500
Izabela (1519-1559), c. Zygmunta I, kr. Węgier 73
Jadwiga, c. Ludwika Wgierskiego, kr.
Polski 1384-1399 36, 41 Jagiellonowie, dynastia polska 7, 42, 52 Jan Luksemburski, kr. Czech 1310-1346
55 Jan III Sobieski, kr. Polski 1674-1696
103, 120 JanZapolya, kr. Wgier 1526-1540 7 J,
81 Jan Parricida (zm. 1313). s. Rudolfa II k»
Austrii 31 Jan, arc. 1782 IK.S9 Ifi.t. IM. lof l>>.
185, 204. 205. M Jans(en) Fnikicl /oh. l
327
JelaCi Josip (1801-1859), gen. i polityk
austr. 208-210 Jerzy Czarny zwany Karadjordje (1766
- 1817), zaoyciel dynastii serbskiej, przywódca powstania 171
Jerzy z Podiebradu, kr. czes. 1458-1471 45
Joanna (1479-1555), ks. hiszpaska, . Filipa Habsburga 49
Johann (zm. 1345), opat z Yiktring, kronikarz 66
Johann z Gmunden (1380-1442), astronom 65
Jonas Franz (ur. 1899), polityk austr. 310, 311, 315
Jorger Christoph (ok. 1500-po r. 1570), protestant 76
Józef I, kr. Węgier 1687, ces. 1705-1711 • 104, 105, 107, 120
Józef II, ces. 1765-1790 91, 127, 130, 134
-137, 139-141, 144-156, 158, 159,
172, 176, 179, 186, 187, 194 Jungmann Josef (1773-1847), literat czes.
179 Justi Johann Heinrich Gottlob (1702
-1771), ekonomista 132, 141
Kafka Franz (1883-1924), pisarz austr. 299
Kaindl Raimund (1866-1930), historyk austr. 318
Kalinowski Lech, polski historyk sztuki 9
Kalman Imre (1882-1953), kompozytor wgierski 299
Kara Mustafa (zm. 1683), wezyr 102
Karadjordje zob. Jerzy Czarny
Karadjordjevii, dynastia panujca w Serbii 258
Karadzi Vuk (1787-1864), pisarz serbo-
-chorwacki 180 Karol Wielki, kr. Franków 768, ces. 800
-814 17, 18 Karol IV, kr. Czech i ces. 1346-1378 32,
35, 40, 70 Karol V, kr. Hiszpanii jako Karol I, 1516,
ces. 1519-1556 52, 78 Karol VI (Don Carlos), kr. Hiszpanii 1703
jako Karol III, ces. 1715-1740 106
-109, 115, 117, 118, 122 Karol VII Wittelsbach, ces. 1742-1745
122, 125 Karol l, ces. austr. 1916 -1918 278-281,
2«4, 2«5. 301
Karol, arc. Styrii 1564-1590 81, 82
Karol, (1771-1847), arc. gen. 163, 164, 167, 177, 185
Karol H, kr. Hiszpanii 1665-1700 104
Karol Albert, kr. Piemontu 1831-1849 198, 202, 206, 212, 214
Karol X Gustaw, kr. Szwecji 1654-1660 98
Karol XII, kr. Szwecji 1697-1718 106
Karol miay, ks. Burgundii 1467-1477 48, 49
Karol ks. Lotaryski 1643-1690, wódz austr. 103
Karolingowie, dynastia frankoska 17
Kaschauer Jacob, malarz i rzebiarz wiedeski, zm. przed 1463 r. 71
Katarzyna II, ces. ro. 1762-1796 127
Kaunitz Wenzel Anton (1711-1794), dyplomata austr. 126, 129, 134, 136, 140, 144, 145
Kazimierz Jagielloczyk, w. ks. Litwy, kr. Polski 1447-1492 43, 46, 52
Kazimierz Wielki, kr. Polski 1333-1370 32
Kazimierz, s. Kazimierza Jagielloczyka (1458-1484) 43
Kennedy John (1917-1963), polityk amerykaski 313
Kepter Johannes (1571 — 1630), astronom i matematyk niem. 98
Khevenhtiller, austr. rodzina arystokratyczna 76
Kirchschlager Rudolf (ur.. 1915), polityk austr. 315
Klapka Gyorgy (1820-1892), gen. węgierski 213
Klaudiusz, Tiberius Claudius Germanicus, ces. rzymski 41 — 54 13
Klaus Joseph (ur. 1905), polityk austr. 310, 311
Klein Anton Adalbert (1894-1975), historyk austr. 318
Klesi Melchior (1552-1630), bp, kardyna i polityk austr. 86, 87
Koerber Ernst (1850-1919), polityk austr. 253
Koerner Theodor (1873-1957), polityk i gen. austr. 304, 310
Kokoschka Oskar (ur. 1886), malarz i pisarz austr. 300
Kollar Jan (1793-1825), pisarz czes. 180
Kolowrat Franz Anton (1778-1861), polityk austr. 177, 185, 203
328
Komeski Jan Amos (1597 — 1670), pedagog czes. 98
Konrad II, kr. niem. 1024, ces. 1327 -1039 20
Konrad z Megenbergu (ok. 1..09-1374), rektor szkoy w Wiedniu 64
Konstantyn zob. Cyryl w.
Konstantyn Wielki, Flavius Yalerius Con-stantinus, ces. rzymski 306—337 15
Konzul Stjepan Istranin (ok. 1521 —ok. 1580), protestant i pisarz serbo-chorwac-ki 79
Kopitar Jernej Bartolomej (1780-1844), jzykoznawca sowiaski 180
Koplenig Johann (1891-1968), polityk austr. 304
Kossuth Ludwik (1802-1894), polityk wgierski 198, 200, 209
Kociuszko Tadeusz (1746-1817), gen polski, naczelnik powstania 1794 160
Kotzebue August (1761-1819), literat niem. i agent ro. 175, 181
Kozeski Jerzy, wspóczesny historyk polski 316
Kramaf Kare (1860-1937), polityk czes. 279
Krasiski Zygmunt (1812-1859), poeta polski 184
Krawczuk Aleksander, wspóczesny historyk polski 9
Kreisky Bruno (Ur. 1911), polityk austr. 307, 311, 313-315
Krones von Marchland Franz (1835 -1902), historyk austr. 270
Kudlich Hans (1823-1917), polityk 206
Kun Bela (1886-1939), polityk wgierski 287
Kunter Heinrich (ok. 1309), mieszczanin z Boen 55
Kupetzky Johann (1667 -1740), austr. malarz i rytownik 106
Lamberg Franz (1791-1848), gen. austr. 209
Landsteiner Karl (1868-1943), lekarz wiedeński 299
Langenstein Heinrich von zob. Heinbucbe von Langenstein Heinrich
Lanner Joseph (1801 -1843), muzyk austr. 192
LassaUe Ferdinand (1825-1864), polityk niem. 247
Latour Theodor (1780-1848), gen. austr.
209 Laudon Gideon (1717-1790), gen. austr.
126, 127 Lautensack Hans Sebald (1524-ok. 1565),
malarz i rytownik 80 Lehar Ferenc (1870-1948), kompozytor
wgierski 271
Leibniz Gottfried Wilhelm (1646-1716), filozof niem. 118 Lenin Wodzimierz Iljicz, wtac. Uljanow
(1870-1924), najwybitniejszy teoretyk
marksizmu, twórca pastwa radzieckiego
281, 284
Leopold III, ks. austr. 1356-1386 36, 38 Leopold I, ces. 1657-1705 100-102, 105,
115, 117, 118
Leopold II, ces. 1790-1792 154-158, 187 Leopold II, w. ks. Toskanii 1824-1859
202 Liebknecht Wilhelm (1826-1900), polityk
niem. 247 Liechtenstein Karl (1569-1627), polityk
austr. 87, 88, 117
Liechtensteinowie austr. ród arystokratyczny 120
Liudewit (zm. 823), ks. słoweński 18 Lobkowitz Wenzel Eusebius (1609-1677),
polityk austr. 100 Lobkowitzowie, austr. ród arystokratyczny
112
Losenstein Christoph von (XVI w.), protestant austr. 97 Ludwik Niemiecki, kr. Franków 840-876
18 Ludwik I Wielki, kr. Wgier 1342-1382
32, 36, 41 Ludwik II Jagielloczyk, kr. Wgier i
Czech 1516-1526 52, 72 Ludwik XIV, kr. Francji 1643-1715 100
-102, 104, 107, 117, 125 Ludwik XV, kr. Francji 1715-1774 125 Ludwik XVI, kr. Francji 1774-1793 159 Ludwik Filip, kr. Francuzów 1830-1848
183
Ludwik, arc. 1784-1864 185 Lueger Karl (1884-1910), polityk austr.
246, 248, 250 Luitpokl Babenberg (zm. 994), mrgr. austr.
20
Luitpokl II, mrgr. austr. 1075-1095 21 Luitpokl III, mrgr. austr. 1095-1136 21 Luitpokl IV, mrgr. austt. 1136-1141 21
329
Luitpold V, ks. austr. 1177-1194 21, 66 Luitpold VI, ks. austr. 1198-1230 21, 67 Luksemburgowie 32, 41 Luter Marcin (1483 — 1546), reformator religijny 60, 69, 76, 175
Macartney C. A, historyk angielski 377
Mach Ernst (1838-1916), austr. fizyk, filozof 270
Maciej II Habsburg, kr. Węgier 1608, ces. 1612-1619 83-87
Maciej Korwin, kr. Węgier 1458, kr. Czech 1469-1490 48, 49
Mahler Gustav (1860-1911), muzyk austr. 277
Maksymilian I, kr. niem. 1486, ces. 1508 -1519 48-52, 74, 97, 117
Maksymilian II, kr. Czech 1562, Wgier 1563, ces. 1564-1576 80, 87, 83, 98, 117
Maksymilian, arc. 1558 — 1618, pretendent do tronu polskiego 87, 83
Maksymilian, elektor bawarski 1623 — 1651 89
Magorzata zw. Maultasch (zm. 1369), hr. Tyrolu 1335-1366 39
Manin Daniele (1804-1857), polityk woski 797, 207
Marek Aureliusz, Marcus Aurelius Antoni-nus, ces. rzymski 161-180 13, 14
Maria Teresa, ces. 1740-1780 708, 709, 122-133, 135, 136, 138-140, 142-146, 149, 150
Maria (1370-1395), c. Ludwika Wielkiego, . Zygmunta Luksemburskiego 41
Maria, ks. Burgundii 1457-1482, . Maksymiliana I od 1477 48, 49
Maria Antonina (1755-1793), arc., kr. Francji od 1774 759
.Maria Ludwika (1791-1847), arc, . Napoleona I w latach 1810-1821 766
Marks Karol (1818-1883), twórca socjalizmu naukowego 270
Marlborough John Churchill (1650-1727), ks, wódz angielski 705
Marshall George Catlett (1880-1959), gen. i polityk amerykański 306
Martini Karl Anton (1726-1800), prawnik austr. 133, 141
Martinovics lgnc (1755-1795), polityk wgierski 759
Marx Gracjan (pó. XVIII w.X pijar, reformator szkolnictwa 738
Masaryk Toma Garrigue (1850-1937), uczony i polityk czes. 276, 278, 297
May Arthur J, historyk angielski 377
Mayer Franz Martin (1844-1914), historyk austr. 378
Mayr Michael (1864-1922), polityk austr. 290, 297
Megerle Ulrich, Megerlin zob. Abraham de Sancta Clara
Meinhard (ok. 1343-1363), hr. Tyrolu 39
Messerschmidt Franz Xaver (1736-1783), rzeŸbiarz austr. 723, 124
Metody w. (zm. 885) 78
Metternich Klemens Lothar (1773-1859), polityk austr. 766-777, 174-177, 181
-185, 187, 189, 190, 193, 197-199, 202,
205, 208, 216, 224 Micha, wojewoda wooski 1599 83 Migazzi Christoph Anton (1714-1803),
kardyna, reformator uniwersytetów 738 Miklas Wilhelm (1872-1956), polityk
austr. 292, 298 Mikoaj I, ces. ro. 1825-1855 782, 783,
273, 214, 219, 224 Mikoaj z Kuzy, wac. Nikolaus Krebs
(1401-1464), bp Brixen, matematyk i
filozof 47
Mikoaj z Lejdy (XV w.) 45 Moll Balthasar Ferdinand, (XVII w.), rzebiarz 88 Montecuccoli Raimund (1609 -1680),
wódz austr. 707 Montesquieu Charles, Monteskiusz (1609
-1680), filozof francuski 778, 730 Mozart Wolfgang Amadeusz (1756-1791),
kompozytor austr. 777, 742 Musil Robert (1880-1942), pisarz austr.
299 Mussolini Benito (1883-1945), polityk
woski 292, 294-296, 308
Napoleon I, ces. Francuzów 1804—1815
760-763, 166-168, 170, 171 Napoleon III, ces. Francuzów 1852-1870
220, 227, 224, 228, 230, 247 Neron, Nero Claudius Caesar, ces. rzymski
54-68 32 Nestroy Johann Nepomuk (1801-1862),
austr. aktor i komediopisarz 792, 206 Nowicki Adam (1865-1949), dziennikarz
polski 376
330
Oberwinder Heinrich (1846-1914), austr. dziaacz robotniczy 247
Ockham Wilhelm (ok. 1300-1349), filozof angielski 65
Oppenheimer Samuel (1635 — 1703), bankier austr. 775
Orleanowie, dynastia francuska 183
Otto (1111-1158), bp w Freisingu, kronikarz 27, 66
Ottokar z Gaal, Ottacher ouz der Geul (ok. 1265-1309), kronikarz 66
Ottokar II Przemys, kr. Czech 1253
-1278 29-37, 69 Otton I Wielki, kr. niem. 936, ces. 962
-979 79, 20, 27, 762 . Otton II, kr. niem. 961, ces. 967-983 20 Otton arc. zob. Habsburg Otton
Palacky Frantisek (1798-1876), historyk i polityk czes. 780, 206, 207, 238
Paltram Yazzo (zm. 1304), kronikarz 66
Papen Franz von (1879-1969), dyplomata niem. 297
Pappenheim Gottfried Heinrich (1594
-1632), gen. austr. 89
Paracelsus, właœc. Theophrastus Boniba-stus von Hohenheim (1493-1541), lekarz i historyk 98
Pai Nikola (1846-1926), polityk serbski 258
Paskiewicz Iwan (1782—1856), gen. ro. 273
Pawe I, ces. ro. 1796-1801 767
Pellico Silvio (1789-1854), spiskowicwoski 782
Petrarca Francesco (1304—1374), poeta woski 32
Peuerbach Georg von (1423—1461), astronom 65
Pfrimer Walter (1881-1968), polityk austr. 293
Piastowie dynastia polska 7
Piccolomini Enea Silvio zob. Pius II
Pillersdorf Franz (1786-1862), polityk austr. 202, 203, 205
Pisudski Józef (1867-1935), polityk, marszaek Polski 295
Piotr III, ces. ro. 1762 727
Piotr I Karadjordjevi, kr. Serbii 1903
-1921 258
Pirchegger Hermann (1875-1973), historyk austr. 378
Pirquet Clemens Johannes (1874-1929),
lekarz austr. 299 Pittermann Bruno (1905-1983), polityk
austr. 304, 370, 372 Pius II, papie 1458-1464 47, 66 Pius IX papie 1846-1878 797, 202, 236 Pius XI, papie 1922-1939 294 Polheim, austr. rodzina arystokratyczna 76 Poniatowski Józef (1763-1813), ks, wódz
polski 764
Poniatowski Micha (1736- 1794), ks., prymas Polski 750 Popovici Aurel (1863-1917), polityk ru-
musko-austr. 259, 260 Potocki Alfred (1817-1889), polityk polski
i austr. 238 Pozzo Fra Andrea z Trydentu (1642
-1709), malarz 779 Przemylidzi, dynastia czeska 29, 37 Przemys II zob. Ottokar II
Raab Julius (1891-1964), polityk austr.
304, 307, 370, 377 Radetzky Johann Joseph Wenzel (1766
-1858), gen. austr. 767, 798, 207, 206, 208, 272
Rajai Josif (1785 —1861), patriarcha i polityk serbski 208
Rakoczy Franciszek II (1676-1735), ks. Siedmiogrodu 704, 705, 708
Rauch Adrian (1731 -1802), historyk austr. 742
Rauscher Josef Othmar (1797-1875), kardynał austr. 277
Rechberg Johann Bernhard (1806-1899), dyplomata austr. 224, 227
Redlich Oswald (1858-1944), historyk austr. 270
Regiomontanus, właœc. Miiller Johannes (1436-1476), astronom 65
Renner Karl (1870-1950), polityk austr. 259, 287, 288, 297, 294, 307, 304, 305, 370
Richelieu Armand Jean du Plessis (1585
— 1642), kardyna, polityk francuski 89 Riegger Paul (1705-1775), prawnik austr.
747
Romanowowie, dynastia ro. 278 Rostworowski Emanuel Mateusz, wspóczesny historyk polski 9 Roth Joseph (1894-1939X pisarz austr. 299
331
Rotszyld Salomon Meyer (1774-1855),
bankier wiedeski 174, 175, 190 Rotszyldowie, rodzina bankierska 269, 292 Rudolf I, kr. Niemiec 1273-1291 29-37,
53 Rudolf II, kr. Wgier 1572, Czech 1576 ces.
1576-1612 83-85, 88, 98, 99, 117 Rudolf II (zm. 1290), s. Rudolfa I 31 Rudolf III, kr. Czech 1306-1307 37 Rudolf IV Zaoyciel, ks. Austrii 1358
-1365 32-36, 38, 39, 52, 68-77 Rudolf (1858-1889), arc., nastpca tronu
250, 257, 269 Ruppa Wilhelm, z Roupova Wilhelm (zm.
1641), polityk czes. 87 Ryszard Lwie Serce, kr. Anglii 1189-1199
27
Sacher-Masoch Leopold von (1835-1895), pisarz austr. 270
Safafik Pavel Josef (1795-1861), pisarz i uczony sowacki 780
Samo (zm. ok. 658), ks. sowiaski 76
Sand Karl Ludwig (1795-1820), rewolucjonista niem. 775
Scamozzi Yincenzo (1552-1616), architekt 99
SchSrf Adolf (1890-1965), polityk austr. 304, 305, 307, 309, 370
Schiller Fryderyk (1759-1805), poeta niem. 90, 164, 176
Schlick Moritz (1882-1936), filozof wiedeński 299
Schmerling Anton von (1805-1895), polityk austr. 270, 275, 224-227, 237, 234
Schmutzer Jakob (XVIII w.), rytownik 728
Schnitzler Arthur (1862-1931), pisarz austr. 270, 299
Schober Johann (1874-1932), polityk austr. 297
Schonerer Georg (1842-1921), polityk austr. 246
Schroder Wilhelm von (zm. 1688), ekonomista austr. 773
SchrStter Franz Ferdinand (1736-1780), historyk austr. 742
Schubert Franciszek (1797-1828), kompozytor wiedeski, twórca pieni solowych 792, 277
Schulze-Delitzsch Franz Herman (1808
-1883), ekonomista niem. 247 Schuschnigg Kurt von (1897-1977), polityk austr. 294, 296-298
Schwarzenberg Felix (1800-1852), ks., polityk austr. 270, 277, 273, 275, 276, 279, 224
Schwarzenberg Georg Ludwig (.1586
— 1646), nr., magnat austr. 92 Schwarzenberg Karl (1771 - 1820), ks., gen.
austr. 766, 767
Schwarzenbergowie, austr. ród arystokratyczny 92, 772 Schwind Moritz (1804-1871), malarz
austr. 792 Sedlnitzky Joseph (1773-1855), polityk
austr. 775, 798, 799
Seifried Hebling (zm. ok. 1322), poeta 67 Seipel Ignaz (1876-1932), ksidz, polityk
austr. 297, 292 Seitz Karl (1869-1950), polityk austr. 290,
304
Selim II, sutan 1566-1574 87 Seyss-Inuart Arthur (1892-1946), polityk
austr. 297, 298 Sforza Bianca Maria, ks., . Maksymiliana
I od 1493 49 Sinowatz Fred (ur. 1929), polityk austr.
375 Sladkowsky Kare (1823-1880), polityk
czes. 245
Smetana Bedfich (1824-1884), kompozytor czes. 277
Solari Santino (1576-1646), architekt 99 Soliman Wspaniay, sutan 1520-1566 73,
87 Sonnenfels Joseph von (1732-1817), austr.
dziaacz Owiecenia 740, 747 Springer Rudolf zob. Bauer Otto Srbik Heinrich von (1878-1951), historyk
austr. 299 Stadion Franz (1806-1853), hr., polityk
austr. 200, 202, 203, 270, 275 Stadion Johann Philipp (1763-1824), hr.,
polityk austr. 763, 767, 773 Stainreuter Leopold (XV w.), kronikarz 66 Stanisaw Leszczyski, kr. Polski 1704
-1711 i 1733-1736, ks. Lotaryngii 1736-1766 708
Starhemberg, austr. ród arystokratyczny 76
Starhemberg Ernst Rudiger (1899-1956), ks., polityk austr. 292, 294
Starhemberg Gundakar (1663-1745), zarzdca finansów austr. 775
Starhemberg Paul Jakob (1560-1635), przywódca stanów austr. 87
332
Stefan Batory, ks. Siedmiogrodu 1571
-1575, kr. Polski 1575-1586 81
Stefan I w„ ks. i kr. Węgier 997-1038 20
Stranitzky Joseph Anton (1676-1726), aktor wiedeński 117
Straus Oscar (1870-1954), kompozytor austr. 299
Strauss Johann (1804-1849), kompozytor austr. 792, 206
Strauss Johann (1825-1899), kompozytor, mistrz operetki wiedeskiej 271
Strauss Richard (1864-1949), kompozytor niem. 277
Strohal Emil (1844-1914X prawnik austr., cywilista 269
Sturkgh Karl (1859-1916), polityk austr. 278
Suchenwirt Peter (ok. 1320-po 1395), poeta 67
Supilo Franjo (1870-1917), polityk chorwacki 279
Suppe Franz von (1819-1895), kompozytor austr. 277
Suttner Bertha (1843-1914), powieciopisarka austr. 270
Suworow Aleksandr (1729- 1800X gen. ro. 161
Swieten Gerhard van (1700-1772), lekarz, reformator 732, 733, 738
Szechenyi Istvan (1791 -1860), polityk wgierski 787
Szela Jakub (1787-1866), przywódca chopski w czasie rzezi galicyjskiej w 1846 r. 796
Szeps Moritz (1834-1902), dziennikarz wiedeski 269
Taaffe Eduard (1833-1895), polityk austr. 242-249
Talleyrand-Perigord Charles Maurice de (1745-1838), dyplomata francuski 769
Tandler Julius (1869-1936), polityk austr. 290
Tassilo III (ok. 748-794), ks. Bawarii 77, 78
Tauber Kaspar (zm. 1524), protestant wiedeński 76
Taylor A. J. P, wspóczesny historyk angielski 377
Teodoryk Wielki, kr. Ostrogotów 471
-526 75
ThSkfily Imre (1657-1705), wódz powstania wgierskiego 702
Thugutt J. A. Franz (1736-1818), dyplomata austr. 760
Thun Leo (1811-1888X polityk austr. 276
Thurn Matyas" (1567-1640), przywódca czes. 87
Tilly Johann Tserklaes (1559-1632), gen., dowódca wojsk Ligi 89
Tisza Istvan (1861-1918), polityk wgierski 262
Tommaseo Niccoló (1802-1874), polityk woski 797
Trauttmansdorff Marimilian (1584-1650), polityk austr. 700
Trubar Primo (1508-1586), pisarz soweski 79
Trumbi Ante (1864-1938), polityk chorwacki 279
Twardowski Kazimierz (1866-1938), filozof polski 270
Uhlirz Karl (1854-1914), historyk austr.
377
Ulrich (ok. 1300), lekarz, malarz, poeta 64 Ulrich z Liechtensteinu (ok. 1200-ok.
1275), poeta 67 Unger Joseph (1828-1913), prawnik austr.
269
Vega Georg von (1754-1802), matematyk
austr. 742 Yogelsang Karl (1818-1890), polityk
austr. 248 Yries Adrian de (1560- 1626), rzebiarz 84
Wacaw II, kr. Czech 1285-1305, kr. Polski 1300-1305 37
Wacaw III, kr. Wgier 1301-1304, kr. Czech i Polski 1305-1306 37
Wagner-Jauregg Julius (1857-1940), lekarz wiedeński 299
Wahlberg Wilhelm Erich (1824-1901), prawnik austr. 269
Waldheim Kurt (ur. 1918), polityk austr. 374
WaBchnowski Tadeusz, wspóczesny historyk polski 376
Wallenstein Albrecht (1583-1634), wódz austr. 86, 89, 90, 709
Walpote Robert sir (1676-1745), polityk brytyjski 724
Walther von der Yogelweide. (ok. 1170-ok. 1230), wybitny poeta redniowiecza 67, 68
333
Weininger Otto (1880- 1903X filozof wiedeński 270
Welfowie, dynastia niem. 21 Welserowie, rodzina bankierska 53 Wereszycki Henryk, wspóczesny historyk
polski 316 Werfel Franz (1890-1945), pisarz austr.
299 Wergiliusz, Publius Yergilius Maro (70
-19 p.n.e.), poeta 97 Wernher der Gartener zob. GaYtner Wertheimer Samson (1658-1724), bankier
austr. 115 Wesselenyi Ferenc (1606-1667X palatyn,
spiskowięcwęgierski 707 Wessenberg Johann Philipp (1773-1858),
polityk austr. 205 Wielopolski Aleksander (1809-1899),
mrgr, polityk polski 797 Wiktor Emanuel II, kr. Sardynii i Piemontu 1848, kr. Wioch 1861 - 1878 273 Wilhelm I, kr. Prus 1861-1888 273 Wilhelm II, kr. Prus 1888-1918 284 Wilhelm Habsburg (1370-1406), narzeczony kr. Jadwigi, ks. Styrii i Karyntii od
1388 36
Wilhelm z Roupova zob. Ruppa Wilhelm Wilson Thomas Woodrow (1856-1924),
polityk amerykaski 284 Windischgratz Alfred (1787-1862), ks.,
gen. austr. 207, 270, 273 Wittelsbachowie, dynastia niem. 705, 707,
745 Wittgenstein Ludwig (1889-1951), filozof
austr. 299 Wadysaw Jagielloczyk, kr. Czech 1471,
kr. Wgier 1490-1516 49, 52 Wadysaw Jagielloczyk, kr. Polski 1434,
kr. Wgier 1440-1444 44, 45 Wadysaw Jagieo, kr. Polski 1386-1434
36, 38 Wadysaw Pogrobowiec, arc. austr., kr.
Wgier i Czech 1440-1457 43-45, 48 Wadysaw II zw. Wygnaniec, ks. Polski
1138-1146, zm. 1159 27 Wadysaw, ks. opolski 1246-1281 29
Wolf Hugo (1860-1902X kompozytor
austr. 277 Wolff Christian (1679-1754), filozof niem.
733 Wolfram von Eschenbach (ok. 1170— ok.
1220), poeta niem. 67 Wolkenstein Oswald (ok. 1377-1445),
poeta z Tyrolu 68 Wotruba Fritz (ur. 1907X rzebiarz austr.
300 Wratysaw II, ks. czes. 1061, kr. Czech
1085-1092 27 Wyclif (Wiklif, Wycliffe) John (ok. 1329
— 1384), reformator religijny 62 Wynfrith zob. Bonifacy w. Wyrozumski Jerzy, wspóczesny historyk
polski 9
Zamoyski Jan (1542—1605), polityk i wódz polski 83
Zeller Christofer (zm. 1626), przywódca chopów 89
Zofia (1805-1872), ks. bawarska, matka ces. Franciszka Józefa I 785, 277
Zofia (zm. 1914), ks. Hohenberg, . nastpcy tronu arc. Franciszka Ferdynanda 263
Zollner Erich (ur. 1916), historyk austr. 377
Zrinyi Miklós (1508-1566), ba chorwacki 87
Zrinyi Miklós (1620-1664), ba chorwacki 707
Zweig Stephan (1881-1942), pisarz austr. 299
Zygmunt I Stary, kr. Polski 1506-1548 73
Zygmunt August, ks. Litwy 1522, kr. Polski 1529-1572 87
Zygmunt III Waza, kr. Polski 1587-1632 83, 87, 98
Zygmunt Luksemburski, kr. Wgier 1387, kr. Czech 1410-1437 47, 42
Zygmunt (zm. 14%), ks Tyrolu 1436, 1446
-1490 47, 48, 66, 70 yta, . ces. Karola I 280
INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH I ETNICZNYCH
Pominito hasa dotyczce Austrii. Zastosowano nastpujce skróty: prow. — prowincja, prze. — przecz, rz. — rzeka, zob. — zobacz.
Abisynia 131, 297
Adrianopol 87, 182
Adriatyk (Morze Adriatyckie) 19, 28, 32,
36, 46, 81, 86, 94, 114, 144, 260, 261, 279 Adyga, rz. 161 Afryka Pónocna 114 Akkon 21 Akwilea 39, 61 Akwizgran 125, 181 Alamanowie 17 Allia, rz. 12 Alpy 14, 71, 215, 220 Alpy Wschodnie 11, 12 Alpy Wschodnio-Poudniowe 20 Altranstadt 106 Alzacja 90, 280 Alzatczycy 186
Ameryka 52, 104, 7/0, 279, 299, 307 Ameryka Pónocna 726, 728 Anglia 77, 707, 114, 124, 125, 128, 132, 154,
165, 168, 169, 777, 773, 782, 790, 797,
194, 7-98, 799, 279, 230, 260, 263, 266,
279, 297, 297 Anglicy 27, 773
Apeniski Pówysep 777, 782, 279 Arabowie 373 Arad 273 Aspern 764 Atlantyk 79, 96 Auerstedt 763 Augsburg (Augusta Yindelicorum) 73, 79,
53, 55, 78, 79, 89, 94 Augusta Yindelicorum zob. Augsburg Austerlitz 762 Austria Dolna 75, 76, 78, 89, 97, 772, 774,
775, 752, 787, 797, 792, 243, 288, 290,
298, 302
Austria Górna 75, 76, 89, 775, 745, 752,
787, 243, 288, 302 Austria Wewntrzna 775 Awarowie 75, 76, 78 Azja 76, 68, 260 Azja Maa 72
Badenia 227
Balaton 78
Bakany (Pówysep Bakaski) 78, 28, 704,
709, 728, 749, 777, 782-784, 279, 230,
239, 247, 242, 252, 260, 267 Batyk 6-8, 49, 707 Banat 703, 705, 708, 777, 752, 258 Bawarczycy 89 Bawaria 7, 12, 78-22, 27, 29, 48, 67, 87,
89, 92, 704, 705, 707, 722, 724, 725, 745,
754, 770, 227, 287, 377 Bawarowie 75 — 77, 48 Bazylea 50, 760 Belgia 707, 728, 732, 734, 749, 753, 754,
767, 770, 783, 247, 273 Belgrad 703, 704, 708, 774, 754, 258, 262,
265, 273
Berchtesgaden 297
Berlin 722, 727, 767, 799, 247, 242, 297 Biaa Góra 87 Bizancjum 78 Bloomington 377 Bochnia 790 Bodeskie Jezioro 77 Bogumin 790 Bohmen zob. Czechy Bejowie 72 Bojuwarowie 72 Bolzano zob. Boen Bolzano, okrg 308
335
Bonia 40, 241-243, 257-261, 279
Boen (Bolzano) 39, 55, 56, 70, 308
Brandenburgia 707, 702, 704
Bratysawa zob. Preszburg
Bregencja (Brigantium) 13, 17
Breitenfeld 89
Brema 239
Brenner, przeł. 96
Brescia 273
Brigantium zob. Bregencja
Brixen 23, 47, 56, 60, 61
Brno 55, 797, 792, 250
Broumov (Braunau) 86
Bruksela 52, 72, 754
Bryzgowia 704
Brze Litewski 287
Buda 44, 73, 103, 795, 273
'Budapeszt 229
Budweis 790
Bug, rz. 760
Bukowina 745, 747, 748, 756, 770, 795, 246,
248, 255, 280 Bukareszt 777, 274 Bugaria 252, 267, 284 Bugarowie 78 Bugarzy 787, 274 Burgenland 288, 303 Burgundia 77, 48, 92
Campo Formio 767
Carnuntum 73-75
Celowiczob. Klagenfurt
Celtowie 77, 72
Cheb zob. Eger
Chemszczyzna 287
Chiny 76
Chorwaci 78, 72, 79, 82, 97, 780, 787, 786, 202, 244, 257, 258, 274
Chorwacja 73, 75, 87, 707, 756, 766, 786, 787, 789, 797, 207-209, 229, 247, 244, 257, 275
Cieplice (Toplitz) 783
Cieszyn 745
Cisa, rz. 79, 703
Custozza 206, 227
Cymbrowie 73
Czarne Morze 7, 77
Czarnogóra 279, 247, 267
Czechy (Czechosowacja, Bdhmen) 7, 72, 73, 76, 20, 27, 25, 27, 31, 32, 35, 40-45, 49, 52, 55, 77-76, 83, 86-93, 96, 777, 724-726, 732, 736, 746, 752, 756, 168, 177-179, 186, 187, 191, 192, 194, 196,
197, 206, 207, 228, 237, 243, 245, 247, 249, 256, 265, 266, 268, 278, 279, 284, 286, 288, 297, 307, 306
Czechy Górne 792
Czesi 27, 29, 43, 45, 72, 74, 87, 756, 770, 778-780, 272, 226, 227, 237, 233, 238, 242, 244-246, 249, 255, 257, 265, 275, 276, 278, 284, 286, 288
Dakowie 73
Daleki Wschód 252, 260
Dalmacja 749, 762, 766, 770, 789, 797, 202,
208, 256-258 Dalmatycy 244, 274 Dania 227 Debreczyn 273 Drawa, rz. 75, 78, 209 Drezno 725 Dunaj, rz. 73, 74, 78, 79, 25, 27, 28, 54, 55,
92, 95, 744, 797, 220, 253, 302 Dunajec, rz. 273 Diirenstein 27 Durnkut zob. Suche Kruty
Eger (Cheb) 90
Egipt 767, 783
Eisenach 247
Eisenburg 288
Enns, rz. 78, 79
Europa 6, 7, 11, 15, 16, 19, 23, 24, 29, 36, 49, 51, 53, 56, 58, 65, 66, 68, 77, 72, 75, 89, 93, 95, 98-700, 702, 707, 709-777, 776, 728, 729, 732, 733, 752, 757, 760, 767, 777, 773, 776, 787-783, 793, 794, 797, 228, 230, 237, 238, 246, 248, 252, 262, 264, 265, 268, 270, 275, 279-287, 286, 290, 297-299, 308, 374, 375
Europa rodkowa 796, 799, 273, 265, 290, 292
Europa rodkowo-Wschodnia 52, 772, 749
Europa Wschodnia 48
Europa Zachodnia 77, 48, 50, 65, 98, 702, 704, 708, 772, 773, 777, 725, 734, 776, 787, 792, 796, 799, 377, 372
Fehrbellin 702
Feldkirch 59
Ferrara 797
Fiume zob. Rijeka
Florencja 28
Francja 49, 50, 62, 66, 69, 86, 90, 100, 102 -105, 107, 108, 113, 122, 124-126, 128, 132, 147, 153-157, 160, 161, 163, 164,
336
166, 169-171, 181, 183, 184, 191, 195, 199, 219-221, 230, 232, 238, 241, 252, 258, 260, 261, 263, 275, 279, 280, 289, 291, 297, 301
Francuzi 6, 49, 161-163, 167, 183, 186, 276
Frankfurt nad Menem 170, 206, 207, 209, 210, 226
Frankonia 17
Freising 21, 23, 61, 66
Friaul, margrabstwo 18
Fryburg w Bryzgowii 104
Galia 77, 13
Galicja (Królestwo Galicji i Lodomerii), 144, 145, 147, 148, 151, 152, 155, 156, 164, 168, 170, 171, 176, 183, 184, 188, 189, 195, 196, 200, 202, 210, 212, 222, 226, 233, 234, 241, 244-246, 248, 249, 256, 268-273, 280, 292
Galicja Wschodnia 272
Galicja Zachodnia 160
Gastein 227
Gdańsk 155
Genewa 291
Georgia, stan 110
Germanie 13, 16
Godap 110
Gorlice 274
Gorycja 36, 75, 148
Gotowie 75, 99
Gottweig 26, 67
Górna Adyga 308
Gradyska 148
Gra zob. Ostrzyhom
Graz 82, 98, 148, 177, 270, 299
Grecja 12
Grecy 182
Gumbin 110
Haga 155, 292
Hainfeld 247
Hallstatt 11
Hamburg 259
Hanower 7, 104
Heiligenkreuz 64, 70
Hercegowina 241-243, 257-261
Hesja 65, 227
Hiszpania 77, 52, 86, 96, 100, 104, 106, 114,
122, 164, 182 Hiszpanie 6 Hohenlinden 161
Holandia 98, 104, 107, 111, 125, 133, 154,
170, 183 Holendrzy 99 Holsztyn 227 Hrob (Klostergrab) 86 Hubertsburg /27 Hunowie 75, 67
Inn, rz. 745
Innsbruck 40, 51, 75, 76, 79-87, 98, 204
Irlandia 77, 92, 796
Istria 78, 75, 762, 766
Italia zob. Wochy
Izrael, pastwo 373
Jagerndorf 722 Jamappe 760 Japonia 267 Jena 763 Jugosawia 279, 288
Kanada 728
Karantanowie 76, 78
Karlovac (Karlstadt) 82
Karlsbad 787
Karo wice (Karowce) 703, 208
Karpaty 745, 786, 257, 273
Karyntia 20, 25, 29, 30, 32, 36, 40, 46, 66, 67, 75, 78, 87, 82, 86, 97, 775, 748, 766, 780, 790, 288, 302, 304
Klagenfurt (Celowiec) 288
Klausen 55
Klostergrab zob. Hrob
Klosterneuburg 63
Kolin 726
Komorno 273
Koniggratz zob. Sadowa
Konstanca 78
Konstantynopol 46, 74, 84, 267
Kotlina Czesko-Morawska 77 Kraina 29-32, 36, 40, 46, 75, 87, 82, 92, 97, 775, 742, 748, 766, 780
Kraków 27, 34, 36, 760, 764, 777, 783, 797, 202, 268, 269, 285
Krems 55, 778
Krorniery 270
Królestwo Galicji i Lodomerii zob. Galicja
Królestwo Sycylii i Neapolu, tzw. Królestwo Obojga Sycylii 770, 782, 227
Królestwo Westfalii 763
Krumau 92
Księstwo Liechtenstein 289
337
22 - H. Wereszycki. Historia Austrii
Ksistwo Warszawskie 163-166, 168, 169,
171
Kunersdorf 127 K wado wie 13, 15
Lany 291
Las Wiedeski 18, 20
Lech, rz. 19
Legnano 201
Legnica 21
Leoben 54, 161, 177
Leszno 98
Leuthen 126
Lilie 106
Linz 55, 75, 85, 89, 190, 235, 295, 312
Lipsk 89, 167
Lissa 227
Litawa, rz. 228
Litwa 40, 42, 43
Lombardia 108, 126, 140, 148, 149, 160,
161, 170, 189, 191, 197, 202, 219-221 Lombardo-Wenecja 770, 182, 192, 195,
198, 201
Londyn 117/1/8, 157, 199 Longobardowie 15 Loosdorf 97
Lotaryngia 108, 125, 280 Lubeka 89
Lubiana 79, 118, 182, 257 Lukka 170 Luksemburg 107 Luneville 161 Liitzen 90 Lwów 148, 195, 202, 245
aba, rz. 90, 163 uyce 70, 75
Madryt 86
Madziarowie 19
Madziarzy zob. Wgrzy
Magenta 220
Mantua 201
Marchia (naddunajska) 18
Marengo 161
Markomani 13, 14
Marna, rz. 273
Mazury 110
Mediolan 49, 107, 125, 170, 195, 197, 201,
206
Melk 20, 66, 67, 97, 118 Modena 170 Mohacz 52, 104
Mollwitz 122
Modawia 171, 219
Monachium 89, 112, 271
Monte Cassino 17
Morawy 18, 20, 29, 35, 42, 48, 75, 76, 78, 88, 91-92, 127, 152, 162, 168, 182, 187, 190, 192, 206, 209, 243, 245, 247, 249, 255, 256, 265, 286, 288
Morgarten 32, 38
Moskwa 166, 238, 302, 307
Mostar 242
MUhlberg 78
MunehengrStz 183, 190, 219
Munster 90
Nadrenia 28, 65, 66, 215, 297
Nancy 48
Navarino 182
Neapol 18, 106-108, 120, 170, 198
Nicea 170
Nida, rz. 273
Niderlandy 49, 96, 105, 107, 117, 126, 134, 148
Niemcy (Rzesza, Rzesza Niemiecka, Trzecia Rzesza, Wielka Rzesza) 6, 7, 9, 21, 25, 27, 29-32, 36, 42, 43, 47, 50, 51, 55, 60-62, 73-75, 78, 79, 83, 85, 87, 89, 91, 92, 100-102, 107, 110, 113, 118, 128, 140, 161-164, 170-172, 175, 176, 180, 181, 183, 184, 190, 192, 194, 197, 198, 200, 202, 206, 207, 209, 210, 213-215, 219, 221, 227, 228, 230, 231, 239, 241, 242, 246-248, 250-252, 257, 261, 264, 266, 270-272, 274-276, 278, 280, 281, 284, 286, 289, 294-298, 300-302, 306
Niemcy Poudniowe 55, 65, 75, 96, 105, 110, 162, 227, 228
Niemcy Pónocne 85, 90, 92, 101
Niemcy Zachodnie 55, 75
Niemcy 20, 72, 74, 98, 161, 163, 170, 210, 226, 232, 238, 243, 245-247, 249, 255 -257, 260, 263-265, 271, 273-276, 280, 286, 294, 308
NRF 307, 312, 315
Nikolsburg 87
Nimwegen 79, 102
Nonnenberg 61
Norikum, prow. 13 — 15
Norikum Mediterraneum 14
Norikum Ripense 14
Norykowie 12, 13
Norymberga 27, 94
Novara 212
338
Odenburg zob. Sopron Oliwa 100, 102 Oomuniec 209, 210, 214 Onod 105 Opawa 182 Opole 78 Osjak 117
Osmanowie zob. Turcy Osnabruck 90 Ostrawa J 90 Ostrogoci 15 Ostrzyhom (Gra) 44 Ovilava zob. Wels
Palatynat 87
Palermo 198
Panonia 13, 15
Panonia Dolna 18
Panonia Górna 18
Panonia prima /5
Panoska Nizina 19
Pastwo Kocielne 170, 183, 197, 221
Parma 108, 125, 170
Pary 65, 118, 126, 154, 157, 160, 166, 167, 198, 220, 266, 279, 288
Pasawa 23, 55, 61, 132
Pensylwania 110
Persja 83
Peschiera 201
Peszt 795, 200, 207, 209
Petersburg 247
Piacenza 708
Piemont J7/, 782, 798, 202, 206, 272, 274, 220, 22/
Pilica, rz. 760
Pobrzee 789, 257
Podole 256
Pogranicze Wojskowe 82, 704, 708, 726, 202, 208, 209, 273, 257
Polska (Królestwo Polskie, Rzeczpospolita Polska) 6-8, 23, 27, 29, 32, 36, 47 -43, 53, 66, 68, .73, 87, 83, 93, 95, 98, 700, 707, 772, 727, 730, 740, 743-746, 749-757, 755, 760, 763, 765, 769-777, 783, 202, 273, 276, 227, 230, 233, 256, 266, 270, 273, 274, 287, 284, 290, 292, 295, 307, 302, 374
Polacy 6, 8, 9, 30, 43, 768, 770, 775, 797, 202, 206, 207, 270, 272, 233, 238, 242 -244, 249, 255, 265, 277, 275, 287, 284, 295, 377
Pomorze Zachodnie 90
Porta Ottomaska zob. Turcja
Portugalia 68, 704, 774
Pozna 202
Poznaskie 207
Poarevac 708
Pónocne Morze 6
Praga 55, 70, 76, 78, 79, 86, 87, 96, 99, 747, 756, 757, 795, 207, 245, 269, 276, 297
Preszburg (Bratysawa) 44, 49, 73, 76, 84, 773, 762, 798, 200, 208
Prusacy 722, 726, 727
Prusowie 67
Prusy 707, 707, 772, 722, 723, 725, 728, 743, 745, 747, 754, 755, 760, 762-766, 769-777, 773, 787,,783, 784, 797, 798, 270, 274, 220, 227, 224, 227, 228, 230, 233, 234, 247, 242, 247, 248, 265
Prusy Wschodnie 770, 726
Przedarulania zob. Yorarlberg
Przedlitawia 228, 232, 238, 244, 246, 249, 256, 258, 264, 265, 268, 277, 272, 279, 280, 284, 289
Raab, rz. 78
Racibórz 78
Rastatt 707, 767
Recja 73, 74
Regensburg 67
Reichenbach 755, 756
Ren, rz. 704, 705, 725, 726, 728, 767, 227
Republika Helwecka zob. Szwajcaria
Retia prima 74
Retia secunda 74
Retowie 72, 73
Rijeka (Fiume) 46, 774, 744, 797, 258
Rijswijk 704
Rocca delie Caminate 297
Romagna, prow. 227
Rosja 68, 98, 708, 709, 725, 726, 728, 754, 760, 767, 764-767, 769-777, 787-784, 790, 797, 798, 202, 203, 207, 273, 279, 220, 224, 230, 233, 247, 242, 257-253, 256, 258, 260, 267, 263, 264, 272, 273, 279, 284
Rosjanie 766, 207, 256, 274, 287
Rossbach 726
Rumelia Wschodnia 252
Rumuni 705, 709, 786, 789, 797, 208, 255, 257, 277, 274, 275
Rumunia 257, 257, 267, 274
Rusini zob. Ukraicy
Rzym 73, 37, 43, 779, 720, 750, 770, 250, 296, 297
Rzymianie 72, 73, 25, 28
339
Sabaudia 704, 705, 707, 724, 770 Sadowa (Kóniggratz) 227, 228, 230, 234,
247
Saint Germain-en-Laye 288, 289, 308 Saksonia 65, 75, 722, 724-726, 230 Salzburg 77-79, 23, 25, 39, 60, 67, 66, 77,
97, 98, 99, 770, 779, 732, 762, 770, 302 Sanct Gallen 77 Sandżak Nowobazarski 267 San Stefano 247 Sarajewo 242, 262, 263, 278 Sardynia 707, 708, 777 Savia, prow. 75 Sawa, rz. 78, 703, 766, 786 Schónbrunn 727, 743, 765-767 Schwechat 270 Scytowie 77 Semmering 28, 55, 797, Serapach 38 Serbia 704, 708, 777, 247, 242, 244, 252,
257, 258, 260-263, 273, 274, 278, 279 Serbowie 708, 770, 756, 777, 778, 780, 787,
786, 789, 202, 208, 209, 242, 244, 257,
267, 262, 275, 276, 279 Serbo-Chorwaci 258, 262 Seret, rz. 766 Siedmiogród 27, 73, 74, 87, 83, 85-87,
704, 705, 770, 732, 734, 748, 752, 797,
273
Sigmundskron 70 Skierniewice 252
Sawonia 75, 746, 757, 787, 797, 208, 244 Sowacja 73, 78, 73, 777, 278 Sowacy 72, 786, 789, 208, 257, 265 Sowenia 23, 778, 789, 257 Sowecy 79, 770, 780, 787, 244, 257, 265,
274, 275, 288 Sowianie 75. 76, 78, 23, 25, 709, 207, 238,
247, 257, 262 Sowianie Poudniowi 79, 766, 777, 780,
257, 262, 276, 279 Solferino 220
Sópron (Odenburg) 702, 288 Spielberg 782 Spira 30 Stalingrad 307
Stambu zob. Konstantynopol Stany Zjednoczone AP 739, 265, 284, 302,
372
Starorusini zob. Rosjanie Steyr 54, 295 Stolica Apostolska 732, 750, 277, 234
Strasburg 704
Strettweg 72
Styria (Steiermarck) 25, 27, 29-32, 39, 40, 53, 66, 70, 75, 78, 87, 82, 92, 93, 95, 97, 98, 775, 748, 780, 790, 243, 288, 293, 302
Suche Kruty (Diirnkrut) 37
Sycylia 708, 798
Sziget 87
Szkocja 92
Szlezwik 227
Szwabia 779, 752
Szwajcaria" (Republika Helwecka) 32, 36, 48-50, 76, 777, 248, 276, 289, 375
Szwajcarzy 48, 50, 60
Szwecja 68, 90, 97
Szwedzi 6, 97, 99, 707
lsk 7, 42, 43, 48, 75, 86, 97, 774, 722, 725, 727, 729, 739, 757, 752, 794, 206, 243, 249, 265
lsk Cieszyski 770
ródziemne Morze 6, 49, 83, 96, 749
Tarnopol 766
Tatarzy 27, 69
Taura 72
Tauryskowie 72
Temesvar (Timi§oara) 703, 756, 273
Teutonowie 73
Timisoara zob. Temesvar
Tokaj 73
Toplitz zob. Cieplice
Toru 755
Toskania 708, 725, 755, 756, 758, 767, 762,
770
Trianon 288 Triest 36, 75, 774, 775, 732, 748, 770, 797,
795, 202, 275, 239, 274 Trydent 79, 779 Trypolis 267 Turcja (Porta Ottomaska) 73, 79, 84-86,
97, 95, 707, 708, 709, 774, 754, 755, 777,
782, 783, 279, 238, 247, 243, 260, 267,
273 Turcy (Osmanowie) 6, 40, 45, 46, 48, 72,
73, 76, 78, 87-83, 97, 95, 99, 700-705,
707, 708, 770, 244 Turyn 220 Tybinga 79 Tyla 763 Tyrol 76, 25, 36, 38-40, 47, 48, 55, 57, 59,
340
60, 66-68, 70, 71, 75, 76, 78, 81, 82, 87, 91-93, 96, 97, 99, 705, 133, /52, 162 -167, 170, 187, 221, 274, 302, 308, 309
Tyrol Poudniowy 288
Tyrolczycy J 65, 204, 309
Ukraina 281, 284
Ukraicy (Rusini) 105, 186, 202, 203, 272,
233, 244, 255, 256, 265, 271, 284 Unstruta, rz. 21 Uppsala 99 Utrecht 707
Yalmy 760 Vasvar 707 Yerdun 274 Yiktring 66 Yilagos 273 Yillafranca 220, 227 Yindobona 73-75
Yorarlberg (Przedarulania) 59, 247, 289, 302
Wagram 764
Waidhofen 54
Warna 45
Warszawa 757, 764, 273, 224, 374
Wels (Ovilava) 73
Wenecja 27, 36, 60, 67, 86, 774, 762, 770, 789, 797, 207, 273, 279-227, 228
Werona 67, 207
Wersal 743
Wezera, rz. 90
Wgierska Nizina 77
Wgry 5, 7, 9, 78, 20, 27, 27, 30-32, 35, 36, 40-45, 48, 49, 52, 55, 66, 69, 77-76, 87, 83-85, 87, 90-93, 95, 707-705, 707, 708, 770, 777, 723, 734, 743-746, 748, 749, 757-756, 758, 759, 767, 773, 784, 786, 787, 789-797, 793, 794, 796, 798, 200, 203, 206-209, 272, 273, 222, 223, 225, 228-232, 238, 247, 243, 244, 250, 254, 255, 257, 259, 265, 266, 279, 280, 285, 287, 288, 289, 302
Wgrzy (Madziarzy) 9, 20, 27, 29, 42, 43, 45, 49, 67, 72, 704, 770, 722, 756, 775, 786, 789, 790, 203, 208, 270, 273, 226, 229-232, 237, 243, 245, 254, 256, 257, 260, 262, 264, 266, 275, 279, 280
Wiede 6, 70, 73, 27, 26-28, 37-35, 45, 49, 52, 54, 55, 61, 64-69, 73, 75. 76, 78,
79, 87, 83, 84, 87, 88, 94, 96-98, 702, 703, 770, 772-775, 777-727, 723, 726, 732, 736, 738, 740, 747, 743, 746, 753, 756, 757, 759, 767, 763, 764, 769, 774, 777, 780, 784, 786, 790-793, 795, 797
-200, 202-206, 208-270, 225, 227
-229, 237, 236, 239, 247, 245, 247, 250, 256, 262, 263, 265, 266, 268, 270, 277, 279, 285, 286, 290-293, 295, 297, 299, 300, 302, 304, 307, 309, 370, 373
Wieliczka 790
763,
Wielka Brytania 704, 726, 728, 760, 782, 797, 264, 280, 302
Wielkie Ksistwo Krakowskie 783
Wielkomorawskie Pastwo 78, 79
Wiener Neustadt 75, 726
Wieselburg 288
Wirtembergia 78, 752, 227
Witkowice 790
Wittenberga 76
77,
, 67,
720,
784,
227,
260,
287,
Wochy (Italia, Królestwo Woskie) 9, 73-75, 77, 20, 37, 36, 43, 47, 49, 55 92, 93, 95, 99, 705-707, 774, 778, 725, 728, 767, 770-772, 776, 782-797, 798, 200-202, 208, 272-274, 227, 228, 230, 237, 247, 257, 256, 267, 262, 264, 274, 276, 279, 280, 285, 288, 297, 296, 302, 308
Wochy rodkowe 227
227,
Wosi 6, 9, 99, 777, 775, 782, 208, 270, 227, 255, 256, 274, 279, 308
Wojwodina 273, 244
Wolne Miasto Kraków zob. Kraków
Wooszczyzna 708, 709, 777, 279
Woy 274
Wormacja 57, 52, 72, 725
Wrocaw 55, 775, 727
Wyspy Brytyjskie 77
Ybbs 54
Zadar 258 Zagrzeb 208 Zalitawia 22», 232, 256 Zamo 766 Zbrucz, rz. 766 Zenta 703 Ziemia wita 27 Zisterdorf 298 Zsitvatorok 83 Zurych 227
341
Zwettl 22
Związek Niemiecki (Der Deutsche Bund)
170, 182, 207, 210, 227 Zwizek Pónocnoniemiecki 227 Zwizek Radziecki 302
Zwizek Reski 100, 162, 163
aga 78, 139
ydzi 56, 97, 115, 150, 151, 246, 265, 300, 303
342
SPIS ILUSTRACJI
Str.
1. Brzowy wózek kultowy z Strettweg, wyrób woski (?), okres halsztacki (Pro-
palden Weltgeschichte, Berlin 1929-1933 s. 456-457) ........ 12
2. lupiter Dolichenus, relief z Carnuntum 180 r. n.e. (Die bildende Kunst in
Ósterreich, t, I, Wien 1936, ryć. 108) .............. 14
3. Kielich fundacji ks. Tassili, 777 — 788 r. (Vorromanische Kunst, Frankfurt am
Mein 1965, tabl. 79) .................... 17
4. Zwettl, chór koœcioła Cystersów, 1343 — 1383 (Gotik in Niederósterreich, Wien
1963, ryć. 138) ...................... 22
5. Gottweig, pieczęć kolegiaty, połowa XIII w. (Romanische Kunst in Ósterreich,
Kremsan der Donau 1964, nr 322, ryć. 53) . ............ 26
6.-Rudolf I, nagrobek w krypcie katedry w Spirze (Der Dom zu Speyer, Berlin
1944, s. 13) ....................... 30
7. Albrecht II, posg z górnego rzdu figur Wysokiej Wiey przy katedrze w. Stefana w Wiedniu, 1360-1380 (Europdische Kunst im 1400, Wien 1962, nr 434, tabl. 3) ......................... 33
8. Rudolf IV, portret, okoo 1365 r. (tame, nr 80, tabl. 1) ....... 34
9. Katedra w. Stefana w Wiedniu (E. V. Strohner, Der Stephansdom zu
Wien, ry. 1) ....................... 35
10. Cymbarka, ksiniczka mazowiecka, ona ks. Ernesta, matka Fryderyka III (V. Oberhammer, Die Bronze-Standbilder des Maximilian Grabmals in der Hofkirche zu Innsbruck, Innsbruck - Wien - Munchen 1935, s. 306, ryć. 150) 44
11. Nagrobek Fryderyka III w katedrze w. Stefana w Wiedniu wykonany przez
Mikoaja z Lejdy (Ze zbiorów Instytutu Sztuki Uniwersytetu Jagielloskiego) 45
12. Zygmunt, arcyksiążę Tyrclu (Coiik in Ósterreich, Krems an der Donau 1967,
nr 40,- tabl. 4) ...................... 47
13. Maksymilian I, drzeworyt A. Diirera z 1519 r. (W. Waetzold, Durer und
seine Zeit, Phaidon 1935, s. 191) ............... 50
14. Klosterneuburg, strona tylna tzw. Yerduner Altar (Gotik in Niederósterreich,
Wien 1963, ry. 1) .................... 63
15. Ernest, margrabia Austrii. Heiligenkreuz, witra w kolegiacie ok. 1290 r.
(tame, ry. 45) ...................... 64
16. Walter von der Yogelweide, miniatura w kodeksie Manessische Liederhand-
schrift ok. 1300 r. (Heidelberg, Biblioteka Uniwersytecka) ....... 68
17. Heiligenkreuz, dormitorium w opactwie cystersów, poowa XIII w. (Gotik
in Niederósterreich, ryć. 138) ................. 70
18. Pikna Madonna, 1410—1415 r., w kociele Franciszkanów w Salzburgu
(Europdische Kunst..., nr 402, tabl. 54) ............. 71
19. Jakub Kaschauer, Madonna z Dzieciątkiem ok. 1435 r. (Gotik in Niederósterreich, ryć. 92) ..................... 71
20. Maksymilian II, miedzioryt H. S. Lautensacka 1555 r. (O. Raschauer, Schon-
brunn. Der Schlossbau Kaiser Josefs L, Wien 1960, ryć. 1) . ........ 80
21. Rudolf II, popiersie z brzu, dzieo Adriana de Yries 1603 r. (L. O. Larsson,
Adrian de Vries, Wien 1967, ryć. 91) ............. 84
22. Książę Liechtenstein, popiersie z brązu B. F. Molla (Dos Barockmuseum im
unteren Behedere, Wien 1934, nr 272, ryć. 199) .......... 88
343
23. Jan III Sobieski, król polski, pod Wiedniem (Q. Leitner, Gedenkbldtter aus der Geschichte des Kk. Heeres \om Beginn des 30 Jahr. Krieges bis auf unsere Tage, Wien 1861-1862)i. .................. 103
24. Eugeniusz Sabaudzki, miedzioryt J. Kupetzkiego (E. Safaf ik, Joannes Kupetz-
ky, 1667-1740, Prag 1928, tabl. XLIII) ............. 106
25. Wiedeń, Belweder (A. Mackau, Wien, Wien - Muhchen 1964, s. 74) . . . 118
26. Johann Bernhard Fischer von Erlach, miedzioryt J. A. Delsenbacha (H. Sedl-
mayer, Johann Bernhard Fischer von Erlach, Wien —Miinchen 1956, ryć. 249) 119
27. Koció w. Karola w Wiedniu (tame, ry. 167) ......... 120
28. Cesarzowa Maria Teresa w wgierskim stroju koronacyjnym, rzeba F. X. Mes-
serschmidta (Das Barockmuseum..., ryć. 187, nr 271) ........ 123
29. Franciszek I w niemieckim ornacie cesarskim, rzeba F. X. Messerschmidta
(tame, ry. 186, nr 270) .................. 124
30. Gideon von Laudon (Gabinet Rycin PAN Kraków) ......... 127
31. Wenzel Anton Kaunitz, miedzioryt Jakuba Schmutzera (Grosse. Deutsche in
Bildnissen ihrer Zeit, Berlin 1936, s. 54) ............ 128
32. Cesarz Józef II (Ze zbiorów Instytutu Sztuki Uniwersytetu Jagielloskiego). 137
33. Józef Haydn (Historia XIX stulecia, Warszawa 1901 - 1902, t. I, s. 263) ... 141
34. Wolfgang Amadeusz Mozart (tame, s. 268) ........... 142
35. Schónbrunn (B. Grimschitz, Wiener Barockpalaste, Wien 1944, ryć. 90) . . 143
36. Franciszek II (I) (Gabinet Rycin PAN w Krakowie) ........ 159
37. Wejcie Francuzów do Wiednia w 1805 r. (tamże) ......... 161
38. Ludwik van Beethoven (Historia XIX stulecia, t. I, s. 277) ....... 162
39. Andreas Hofer (tamże, t. I, s. 165) .............. 165
40. Kongres wiedeski (tame, t. II, s. 12) ............. 169
41. Klemens Metternich (Gabinet Rycin PAN Kraków) ......... 174
42. Piecz austriacka na akcie witego Przymierza (Propylaen Weltgeschichte,
t. VII, s. 427) ...................... 181
43. Ferdynand I (Gabinet Rycin PAN Kraków) ........... 185
44. Franz Grillparzer (Mackau, op. cit., s. 8) ........... 193
45. Feldmarszałek Johann Joseph Wenzel Radetzky (Historia XIX stulecia, t. II,
s. 544) ......................... 201
46. Barykada w Wiedniu 26 V 1848 r. (Propylaen Weltgeschichte, t. VIII, s. 19) 204
47. Sejm austriacki 1848 r. (Historia XIX stulecia, t. II, s. 514) . . . . . . . 205
48. Franciszek Józef I w stroju koronacyjnym (tame, t. II, s. 522) ..... 211
49. Karykatura gen. Juliusa Haynaua (Gabinet Rycin PAN Kraków) .... 214
50. Felix Schwarzenberg (Propylaen Weltgeschichte, t. VIII, s. 35) . . . . . .216
51. Rozejm w Villafranca (tame, s. 117) .............. 220
52. Agenor Gouchowski (Polska, jej dzieje i kultura, t. III, Warszawa b. r. w.,
s. 299) ........;................ 223
53. Anton von Schmerling (Propylaen Weltgeschichte, t. VIII, s. 132) . . . . . 225
54. Cesarzowa Elbieta, ona Franciszka Józefa, w wgierskim stroju koronacyjnym (E. C. Cór t i, Mensch und Herrscher. Weg und Schicksale Kaiser Franz Josephs zwischen Thronbesteigung und Berliner Kongress, Graz —Wien —Koln 1950) ......................... 229
55. Friedrich Beust (Historia XIX stulecia, t. III, s. 147) ........ 232
56. „Novara", statek austriacki w podróy naokoo wiata (tame, s. 109) . . . 235
57. Drukarnia pastwowa w Wiedniu w 1860 r. (Propylaen Weltgeschichte,
t. VIII, s. 462) ....................... 236
58. Pierwsza kartka pocztowa w Austrii (tame, s. 221) ......... 237
59. Wystawa powszechna w Wiedniu w 1873 r. (Historia XIX stulecia, t. III,
s. 681) ......................... 239
60. Spacer w Praterze (Propylaen Weltgeschichte, t. VII, s. 409) ....... 240
61. Eduard Taaffe (Das osterreichische Parlament, Wien 1861) ...... 243
62. Arcyksi Rudolf (tame) .................. 251
63. Regulacja Dunaju (Wiener Salon 1872) ............. 253
64. Arcyksiążę Ferdynand z żoną w Sarajewie na krótko przed zamachem (E. Weinzierl, Ósterreich Zeitgeschichte in Bildern 1918 — 1968, Innsbruck — Wien-Munchen b. r. w., ii. 2) ................ 263
344
65. Karl Renner (H. L. Mikoletzky, Ósterreichische Zeitgeschichte, wyd. 3.
Wien b. r. w., ii. 74) .................... 287
66. Przemarsz Schutzbundu ulicami Wiednia (Weinzierl, op. cit., ii. 138) . . . 293
67. Kurt Schuschnigg (Mikoletzky, op. cit., ii. 41) .......... 296
68. Zbombardowany Wiede (Weinzierl, op. cit., ii. 326) ........ 303
69. Pierwszy rzd II Republiki (tame, ii. 343) ............. 305
70. Odbudowany gmach Opery (tams ii. 421) . . . . . . . . . . . 306
71. Podpisy pod Traktatem pastwowym z 15 V 1955 r. (tame, ii. 403) .... 307
72. Demonstracje antyrasistowskie w Wiedniu 31 III 1965 r. (tame, ii. 438) 309
73. Joseph Klaus (Mikoletzky, op. cit., ii. 87) ........... 310
74. Franz Jonas (tame. ii. 88) ................ 311
75. Spotkanie na szczycie w Wiedniu 3 IV 1961 r. (Weinzierl. op. cit., ii. 413) 313
76. Bruno Kreisky ...................... 314
Na obwolucie: portret Rudolfa IV zaoyciela, ks. Austrii.
SPIS MAP
1. Austria w latach 976-1526 .................. 37
2. Austria w latach 1526-1740 ................. 77
3. Austria w latach 1740-1918 ................. 267
4. Rozbiór Austro-Wgier i granice pastw sukcesyjnych ......... 277
5. Mapa narodowociowa monarchii austro-wgierskiej . ........ 282—283
SPIS TRECI
OD AUTORA ......................... 5
PRZEDMOWA DO WYDANIA DRUGIEGO ................ 10
I AUSTRIA W CZASACH PRZEDHISTORYCZNYCH. RZYMSKICH I WCZESNEGO REDNIOWIECZA
Pooenie geograficzne ..................... 11
Okres przedhistoryczny ..................... 11
Celtowie.......................... 11
Germanie ......................... 13
Panowanie rzymskie .................... . . 13
Pocztki chrzecijastwa .......'............. 15
Wdrówki ludów ....................... 15
Sowianie ......................... 16
Rechrystianizacja. ...................... 17
Marchia naddunajska ..................... 18
Najazd Madziarów ...................... 19
ii. austria za czasów babenbergów
Marchia Wschodnia ...................... 20
Oderwanie si Austrii od Bawarii ................. 21
Rozwój gospodarczy i osadnictwo ................ 22
Pocztki miast........................ 24
Daniny .......................... 24
Pierwotny przemys i handel ................... 25
Pooenie chopów ...................... 26
Rozwój miast i rola Wiednia .................. 27
III. OK.RES PANOWANIA PIERWSZYCH HABSBURGÓW
Walka o spadek po Babenbergach ................ 29
Objcie Austrii przez Habsburgów. Albrecht I ............. 30
Zmiany gospodarczo-spoieczne. Albrecht II i Rudolf IV ........ 32
Rozbicie jednoci ziem austriackich ................ 36
Sejmy stanowe ....................... 38
Pierwsze poczenie z Czechami i Wgrami ............. 40
Odpadniecie Wgier i Czech ................... 43
Najazdy tureckie ........................ 46
Wczenie Tyrolu do Austrii ................... 47
Walki Fryderyka III o koron wgiersk .............. 48
Panowanie Maksymiliana I ................... 49
Walki spoeczne i próby reform ................. 51
Podzia posiadoci Habsburgów ................. 52
Miasta i drogi handlowe .................... 52
347
Upadek porzdku redniowiecza .................. 56
Przemiany w ustroju rolnym .................. 57
Rewolucyjne ruchy chopskie ................... 59
Kultura pónego redniowiecza .................. 61
Architektura i sztuka ..................... 69
IV AUSTRIA W UNII Z WGRAMI I CZECHAMI OKRES REFORMACJI l KONTRREFORMACJI
1526-1648
Ferdynand I królem Wgier i Czech ................ 72
Podzia Wgier i wojny z Turcj ................. 73
Tworzenie nowoczesnej administracji ................ 74
Reformacja......................... 76
Pocztki kontrreformacji .................... 79
Wojny z Turkami ...................... 82
Nasilenie kontrreformacji .................... 85
Wybuch wojny trzydziestoletniej ................. 86
Pokonanie Czech ........................ 87
Dalszy przebieg wojny trzydziestoletniej .............. 89
Pokój westfalski i zmiany gospodarczo-spoeczne ........... 90
Przeobraenie ustroju miast i handlu ............... 94
Skarbowo ........................ 97
Kultura okresu kontrreformacji .................. 97
Sztuka i architektura ..................... 99
V. TWORZENIE SI NOWOYTNEGO MOCARSTWA HABSBURSKIEGO 1648-1740
Wzmacnianie absolutyzmu i osabienie zewntrzne ........... 100
Wypdzenie Turków z Wgier .................. 102
Wojna sukcesyjna hiszpaska i stumienie powstania na Wgrzech ...... 104
Sankcja pragmatyczna ..................... 107
Odbudowa wewntrzna ..................... 109
Kameralistyka........................ 111
Koció, kultura i sztuka baroku ................. 115
VI. OKRES REFORM I BUDOWY NOWOCZESNEGO PASTWA ABSOLUTYSTYCZNEGO 1740-1792
Wojna sukcesyjna austriacka ................... 122
Wojna siedmioletnia ...................... 125
Pocztkowe reformy Marii Teresy ................. 128
Dalsza rozbudowa pastwa absolutystycznego ............ 133
Absolutyzm owiecony ..................... 136
Polityka kocielna ...................... 140
Kultura okresu Owiecenia ................... 140
Polityka gospodarcza ..................... 143
Zabór Galicji ........................ 144
Sprawa chopska ....................... 145
Rzdy Józefa H ....................... 146
Opór Wgier ........................ 148
Józefinizm ......................... 149
Dalsze reformy chopskie .................... 151
Centralizacja ........................ 153
Polityka zewntrzna ................'...... 154
Panowanie Leopolda II .................... 155
VII. OKRES WOJEN 1792-1815
Rzdy policyjne Franciszka II (I) ................ 158
Pierwszy okres wojen z Francj ................. 160
348
Krystalizowanie si patriotyzmu niemieckiego ............. 163
Nawrót do systemu policyjnego ................. 166
Zmiany gospodarczo-spoleczne w okresie wojen ............ 168
Kongres wiedeński ....................... 168
VIII. OKRES METTERNICHOWSKI 1815-1848
Polityka gospodarcza ..................... 173
Polityka wewntrzna ..................... 175
Liberalizm ......................... 176
Zagadnienie narodowociowe ................... 177
wite Przymierze ...................... 181
Zapowiedzi zbliajcej si rewolucji ................ 184
Panowanie Ferdynanda I ..:................. 184
Opozycja wgierska ...................... 186
Sprawa chopska ....................... 187
Ewolucja ekonomiczna ..................... 190
Rozwój przemysu ....................... 191
Kultura .......................... 192
Pocztki klasy robotniczej ................... 19.1
IX. REWOLUCJA 1848/49 ROKU
Przyczyny rewolucji ...................... 196
Wybuch marcowy i charakter rewolucji ............... 198
Przewrót na Wgrzech i we Woszech ............... 200
Sprawy galicyjskie ...................... 202
Walka o konstytucj ..................... 203
Sprawa czeska ........................ 206
Sytuacja na Wgrzech ..................... 207
Zagadnienie zjednoczenia Niemiec ................. 209
Upadek rewolucji wiedeskiej i sejm w Kromieryu .......... 210
Zamach stanu z marca 1849 roku i pokonanie Woch oraz Wgier ..... 212
X. NEOABSOLUTYZM 1849-1859
Reformy rzdu Schwarzenberga i system Bacha ............ 215
Polityka zewntrzna. Zerwanie z Rosj .............. 219
Wojna wioska ........................ 220
XI. MONARCHIA KONSTYTUCYJNA l UGODA Z WGRAMI 1860-1869
Chwiejna polityka Franciszka Józefa l ............... 222
Dyplom padziernikowy .................... 222
Rzdy Schmerlinga ...................... 224
Wojna z Prusami 1866 roku .................. 227
Ugoda z Wgrami ...................... 228
Niedoszy sojusz austriacko-francuski ................ 230
Konstytucja grudniowa 1867 roku ................. 231
Ugoda polsko-austriacka .................... 232
XII. RZDY KONSTYTUCYJNE 1869-1900
Reformy liberalne ...................... 234
Konflikt z Czechami ..................... 237
Rozwój gospodarczy ..................... 238
Upadek rzdów liberalnych ................... 240
Polityka zagraniczna i sojusz z Niemcami ............ 241
Rzdy Taaffego ...................... 242
349
Stosunki narodowociowe i problem czeski ............. 244
Denie do reformy wyborczej ................... 245
Austriacko-niemiecki ruch nacjonalistyczny .............. 246
Upadek rzdu Taaffego .................... 246
Ruch socjalistyczny ...................... 246
Ruch chrzecijasko-spoeczny .................. 248
Rzdy Badeniego ....................... 249
Kryzys konstytucjonalizmu ................... 250
Trójprzymierze i konflikt bakaski ................ 251
XIII. KU KATASTROFIE 1900-1914
Rzdy Koerbera ....................... 253
Konflikt z Wgrami ....................... 254
Reforma wyborcza 1907 roku .................. 255
Narodowoci wobec pastwa habsburskiego ............. 255
Ruch jugosowiaski ..................... 257
Koncepcje rozwizania sprawy narodowociowej ............ 259
Zmiana pooenia midzynarodowego ............... 260
Aneksja Boni i Hercegowiny. Wojny bakaskie ........... 261
Zamach na arcyksicia Franciszka Ferdynanda i wybuch wojny 1914 roku . . . . 262
Sytuacja militarna, demograficzna i ekonomiczna ........... 264
Rozwój kultury ....................... 268
Legenda o monarchii austriackiej ................. 272
XIV. WOJNA I UPADEK AUSTRO-WGIER 1914-1918
Pierwsze kieski ....................... 273
Wojna z Wochami i Rumuni .................. 274
Ludy monarchii wobec wojny .................. 275
Polityka Czechów ...................... 276
Stanowisko Sowian Poudniowych ................ 279
Rzdy wojskowe i trudnoci aprowizacyjne ............. 279
Polityka Karola I ...................... 280
Rewolucja rosyjska i pokój brzeski ................ 281
Kieski na frontach zachodnim, woskim i bakaskim ......... 284
Upadek monarchii ...................... 284
XV PIERWSZA REPUBLIKA 1918-1938
Pocztki republiki i problem granic ................ 286
Traktat pokojowy w Saint Germain-en-Laye ............. 288
Konstytucja z 1920 roku .................... 290
Rzdy socjalistów w Wiedniu .................. 290
Trudnoci gospodarcze ..................... 290
Sytuacja polityczna i kryzys finansowy ............... 291
Wzrost si faszystowskich i upadek systemu parlamentarnego ....... 293
Walka zbrojna z socjalistami .................. 295
Ustrój korporacyjno-faszystowski i ruch hitlerowski ........... 295
Zblienie midzy Mussolinim a Hitlerem .............. 296
Zabór Austrii przez Rzesz ................... 297
Stosunki gospodarcze ..................... 298
Kultura okresu pierwszej republiki .................. 299
Austria pod rzdami hitlerowców ................. 300
Ruch oporu ........................ 301
Sprawa austriacka w czasie drugiej wojny wiatowej .......... 302
350
XVI. DRUGA REPUBLIKA
Odnowa ycia politycznego ................... 304
Zmiany spoeczno-gospodarcze .................. 306
„Traktat pastwowy" z 15 V 1955 roku .............. 307
Sprawa poudniowego Tyrolu .................. 308
Polityka wewntrzna ..................... 309
Stosunki gospodarcze i kulturalne ................. 312
Rzdy Kreiskiego i walka z kryzysem gospodarczym .......... 313
WSKAZÓWKI BIBLIOGRAFICZNE ................... 316
TABLICE GENEALOGICZNE .................... 319
INDEKS NAZWISK ....................... 323
INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH I ETNICZNYCH ............. 335
SPIS ILUSTRACJI ....................... 343
SPIS MAP .......................... 345