Joseph Nuttin"Struktura osobowości" Rozdział 7 -"Struktura somatopsychiczna według Kretschmera I Sheldona"

Struktura cielesna wchodzi jako istotna część w funkcjonowanie psychiczne -stanowi element wyobrażenia człowieka o samym sobie. Biotypologia -czynności cielesne i zachowanie psychiczne należy traktować jako

przejawy jednej funkcji witalnej.

Niemiecki psychiatra Ernest Kretschmer (1888-1964) prekursor topologii somatopsychicznej (ujmowanie prawidłowej psychiki przez pryzmat zjawisk patologicznych) w roku 1921 opublikował swoją typologię pod tytułem "Budowa ciała a charakter".

Amerykański lekarz William Sheldon, wprowadził pewne metodologiczne innowacje, ale zachował podobny charakter.

System Kretschmera dąży do wykrycia trwałych powiązań między pewnymi zespołami cech cielesnych czy konstytucjonalnych a kilkoma grupami właściwości psychicznych i psychopatologicznych.

Rozróżnia on pewne "stałe psychologiczne" np. w dziedzinie cielesnej będzie to rozróżnienie między wąskim, szczupłym, wysmukłym, a typem raczej szerokim, krótkim i grubym. Wyróżnił Pykników (gr. Pykos - gruby, silny)

i asteników (a-sthenes -niesilny, słaby) czy Leptosomików (leptos -wąski, delikatny). Obok tego biegunowego przeciwieństwa między typem pyknicznym a leptosomicznym wyróżnia Kretschmer dwie kategorie: atletyczny oraz grupę form mieszanych i różnych, które określa się jako dysplastyczne (wysocy eunuchoidzi, osobnicy otyli i infantylni). Choroba umysłowa jest jedynie skrajną postacią temperamentu i charakteru spotykanego w ramach normy. Stopniowo zaczyna przyporządkowywać swój podział do grup pacjentów z różnymi zaburzeniami: "rzadko typ pyknika można spotkać wśród schizofreników (głównie typ asteniczny(leptosomiczny), atletyczny i dysplastycy), częściej w przypadku psychozy cyklicznej".

Metoda Kretschmera (intuicyjna) próbuje klasyfikować ludzi wedle kilku kategorii czy typów, nie uwzględniając tego, że zarówno różnice fizyczne, jak i psychiczne występują w postaci ciągłych zmian ilościowych. Klasyfikacja typu przebiega wedle ściśle określonej procedury pomiarowej: klinicysta na 5-stopniowej skali ściśle przydziela poszczególne części ciała do określonego typu. Wielokrotne badanie somatyczne chorych daje trzy zasadnicze grupy właściwości (leptosomiczne, atletyczne i pykniczne)

Metoda Sheldona ukazuje wyraźniej ciągłość, z jaką każdy z trzech wymiarów przejawia się u człowieka. Wyraża somatotypy w postaci cyfr.

Cecha	t.leptosomiczny	t.atletyczny	t.pykniczny
Waga	Niska	Wysoka	Średnia lub wysoka
Wzrost	Smukły	Średni lub powyżej średniego	Krępy
Skóra	Sucha, anemiczna	Gruba	Odkłada się tłuszcz
Brzuch	Szczupły, pozbawiony tłuszczu	Napięty	Gruby, duży
Klatka piersiowa	Długa, wąska i płaska	Duża	Duża, głęboka
Tułów	Wąski	Szeroki	Duży
Kości	Wyraziste	Mocne	Cienkie
Czaszka	Mała	Mocna i wysoka	Duża
Owłosienie	Obfite, gęste, w wielu miejscach	Obfite	-
Barki	Wąskie	Szerokie, mocne, potężne	Okrągłe

Typ dysplastyczny- nadmierny bądź niedostateczny rozwój którejś z części ciała, podczas gdy pozostałe rozwinięte są mniej więcej prawidłowo (infantylizm, feminizacja, maskulinizacja itp.), mają skłonności do zapadania na padaczkę i schizofrenię.

Formy mieszane-10 % populacji ma czystą postać jednego z typów, zaś najczęściej osobniki są typami mieszanymi.

Nie ma związku między typami budowy ciała a rasą, jednak w pewnych rasach jeden z typów może przeważać.

TYP	CHOROBA DO KTÓREJ TEN TYP USPOSABIA: fizyczna; psychiczna
Konstytucja pykniczna	Przewlekły gościec, wczesna miażdżyca, zaburzenia i kamica pęcherzyka żółciowego, cukrzyca, nadciśnienie tętnicze, psychoza cykliczna.
k.leptosomiczna	Wrzód żołądka, dwunastnicy, schizofrenia
k.atletyczna	Schizofrenia, padaczka

Dysplastycy to najczęściej osoby cierpiące na padaczkę (prawie 30% przypadków to dysplastycy) i schizofrenię (10%). Osobowość należy traktować jako psychosomatyczną całość w sensie, wyrażania podstawowych właściwości jednostki przez budowę jej ciała, jak i poprzez cechy psychiczne. Kretschmer umiejscawia chorobę psychiczną na przedłużeniu prawidłowych czynności psychicznych. Metoda Kretschmera polega na porównywaniu sposobu funkcjonowania mechanizmów emocjonalnych w stanie patologicznym z ich funkcjonowaniem u tej samej osoby przed zachorowaniem (w prepsychotycznym okresie jej życia). Badał on również formy reakcji emocjonalnych u rodziców pacjentów.

O. cykloidalna- hypomaniakalny: ma dobre serce, wesoły, pełen humoru, żywy i porywczy; depresyjny: spokojny, cichy, łagodny i smutny. Mieszalność tych dwóch składników osobowości cykloidalnej zależna jest od "proporcji nastroju".

O. cyklotymiczna- normalny, zdrowy, spokojny humorysta, wesoły gaduła, rzutki działacz.

Temperamenty syntoniczne - pośrednie stany prawidłowe cyklotymiczne.

Schizoidzi -posiada podwójną osobowość: jedną na powierzchni- nietowarzyski, małomówny, dziwaczny (autystyczny), zaś drugą w głębi .

Psychozy są rzadko spotykanymi skrajnymi nasileniami wielkich grup biotypów normalnych.

Iksotymiczny czyli "lepki" (wiskozny) temperament typu atletycznego -brak chorób fizycznych a z psychicznych jedynie mały procent chorych na padaczkę lub katatoniczną schizofrenię stanowią osoby o typie atletycznym, mają one również skłonność do perseweracji ("tendencja do kontynuowania i powtarzania zachowań po zaprzestaniu stymulacji, która to zachowanie wywołała" -Strelau) a ich reakcje ruchowe są powolne i ociężałe. Mają ubogą wyobraźnię i bardzo trudno "odklejają się" od jakiegoś tematu. W obliczu bodźca typ atletyczny przejmuje cechy schizofreników: pozostaje raczej obojętny i niewzruszony, jednakże zdarzają się też reakcje wybuchowe i gwałtowne.

Typ budowy ciała	Temperament	Odmiany
Pykniczny	Cyklotymiczny	1 Hipomaniakalny 2 Syntoniczny 3 Ociężały
Leptosomiczny	Schizotymiczny	1 Nadwrażliwy(hyperstezja) 2 Grupa pośrednia 3 Nieczuły (anestezja)
Atletyczny	Iksotymiczny	1 Flegmatyczny 2 Wybuchowy

 

Metoda Sheldona wg. Hall`a i Lindzey`a z "Teorii osobowości"

Sheldon definiuje ograniczoną liczbę zmiennych fizycznych i temperamentalnych, które -jego zdaniem -są najważniejsze dla właściwego przedstawienia zachowania ludzkiego. Chce on dostarczyć "biologicznej karty identyfikacyjnej". Zakłada on, że zasadniczą rolę w rozwoju jednostki odgrywają genetyczne i inne biologiczne determinanty. Jego zdaniem istnieje hipotetyczna struktura biologiczna (morfogenotyp), która stanowi podłoże zewnętrznej, obserwowalnej budowy ciała (fenotypu) i odgrywa ważną rolę nie tylko w determinowaniu rozwoju fizycznego, lecz także w kształtowaniu zachowania.

Sheldon opracował technikę fotograficzną zwaną "testem wykonaniowym do określania typów somatycznych", która polegała na wykonywaniu zdjęć z przodu, z boku i z tyłu osobnikom stojącym w znormalizowanej postawie przed znormalizowanym tłem. W toku dalszych badań (sędziowie kompetentni) wyróżnił 3 wymiary, które stały się rdzeniem techniki oceniania fizycznej budowy ciała w jego metodzie.

Pierwszy komponent nazwano endomorfią (miękkość ciała, zaokrąglona figura, silny rozwój układu trawiennego i słaby rozwój kości i mięśni oraz względnie niski stosunek powierzchni ciała do jego masy; niski ciężar własny -unosi się na wodzie).

Drugi komponent to mezomorfia (budowa ciała jest mocna i kanciasta, dominując kości i mięśnie, ciało silne, twarde i odporne na uszkodzenia; typ budowy ciała sportowca, żołnierza).

Trzeci komponent nazwano ektomorfią (smukły, wątły, płaska klatka piersiowa, chudy, słabo umięśniony, dominacja powierzchni ciała nad jego masą, ma on również największy mózg i ośrodkowy układ nerwowy w stosunku do rozmiarów jego ciała, słabo przygotowany do uprawiania sportu).

Metoda była stosunkowo prosta: każdego z czterech tysięcy badanych rangowano i oceniano pod kątem każdego z trzech podstawowych komponentów oraz przeprowadzano 17 pomiarów antropometrycznych, z których większość dotyczyła średnic różnych części ciała (przynajmniej pięciu obszarów ciała: głowy-szyi, tułowia -piersi, rąk, tułowia-brzucha oraz nóg), które później zaczęto odczytywać z ujednoliconych fotografii. Następnie oprócz pomiarów sędzia przyznawał oceny od 1 do 7 na skali każdego z komponentów.

Sheldon sugeruje, że chcąc najlepiej oszacować podstawowy morfotyp musimy dysponować fotografiami badanego w równych odstępach czasu przez całe jego życie oraz fotografiami jego przodków, dzieci.

Sheldon wyróżnił wśród 4 tysięcy badanych 76 odrębnych typów somatycznych (tzn. różnych układów podstawowych trzech wymiarów- teoretycznie możliwe jest 343 różnych układów).

Dysplazja to niekonsekwentna lub niejednakowa mieszanina trzech podstawowych komponentów w różnych regionach ciała. Wskaźnik g reprezentuje stopień w jakim budowa ciała danej osoby wykazuje cechy zwykle związane z płcią przeciwną. Komponent t reprezentuje atrakcyjność dla każdej osoby o przeciętnej percepcji estetycznej.

PPJ (Practical Pyknic Joke) jako młody człowiek jest smukły i atletyczny, a na starość się mocno zaokrągla. Według Sheldona to czy ktoś chudnie czy tyje nie zmienia jego somatotypu -jest on w miarę stały, ale można go dokładnie określić dopiero po 30-tce. "Somatotyp nie może się zmieniać, ponieważ maksymalna wysokość i maksymalny ciężar ciała po prostu są faktami historycznymi, a Wskaźnik Tułowia jest stały przez całe życie"

Endomorfia	Mezomorfia	Ektomorfia
Przewaga kształtów zaokrąglonych w różnych okolicach ciała; narządy trawienne dobrze rozwinięte; niski ciężar gatunkowy	Tendencja do przewagi struktur somatycznych (kości, mięśnie, tkanka łączna), naczynia krwionośne dobrze rozwinięte; wysoki ciężar gatunkowy. Twardy, mocny, prosty, stosunkowo silny i tęgi, skóra względnie gruba	Słaby rozwój struktur trzewnych i somatycznych. W stosunku do swojej masy ma największą powierzchnię i stąd -maksymalną ekspozycję zmysłową na świat zewnętrzny. Kruchość, linijność, spłaszczenie klatki piersiowej, delikatność całego ciała. Kończyny długie i cienkie.

Dysponując ustaloną metodą określania somatotypu Sheldon, jako psycholog konstytucjonalny, założył, że istnieje mała liczba komponentów pozwalających wyjaśnić całą złożoność i różnorodność ludzkiego zachowania. Doszedł do takiego wniosku w miarę badań, w których wyszczególnił 50 cech reprezentujących 650 pierwotnych cech ludzkich, następnie wyselekcjonował 33 młodych mężczyzn, których poddawał obserwacji klinicznej pod kątem tych 50 cech przez okres jednego roku, dzięki czemu wyróżnił trzy komponenty temperamentu.

Wiscerotonia	Somatotonia	Cerebotonia
Odprężenie w postawie i ruchach Zamiłowanie do fizycznej wygody Powolne reakcje Zamiłowanie do jedzenia Socjalizacja czynności jedzenia Znajdowanie przyjemności w trawieniu Socjofilia Nieselektywna uprzejmość Silne pragnienie uczucia i aprobaty Nastawienie na ludzi Równomierność strumienia emocji Tolerancja Zadowolenie z siebie Głęboki sen Brak panowania nad sobą Płynne swobodne komunikowanie uczuć, ekstrawersja wiscerotoniczna W kłopotach -potrzeba przebywania z ludźmi Odprężenie i Socjofilia pod wpływem alkoholu Orientacja na dzieciństwo i związki rodzinne	Zdecydowanie w postawie i ruchach Zamiłowanie do fizycznego ryzyka Energia Potrzeba ćwiczeń i czerpania z nich radości Pragnienie dominowania, żądza władzy Zamiłowanie do ryzyka i hazardu Śmiały i bezpośredni sposób bycia Fizyczna odwaga w odniesieniu do walki Agresywna rywalizacja Niewrażliwość psychiczna Klaustrofobia Bezwzględność, brak skłonności do gorszenia się Swobodny głos Spartańska obojętność na ból Ogólna hałaśliwość Zbyt dojrzały wygląd fizyczny Poziomy podział psychiki, ekstrawersja somatotoniczna Apodyktyczność i agresja pod wpływem alkoholu W kłopotach -potrzeba działania Orientacja na cele i zajęcia młodości	Brak swobody w postawie i ruchach, napięcie Zbyt silne reakcje Upodobanie do samotności Nadmierne napięcie psychiczne, nadmierna uprzejmość, obawa o przyszłość Skrywanie uczuć, powściągliwość emocjonalna Ruchy oczu i twarzy świadczące o nieśmiałości Socjofobia Zahamowanie w kontaktach społecznych Odporność na kształtowanie nawyków, mała skłonność do rutynowego działania Agorafobia Nieprzewidywalność postaw Opanowany głos i w ogóle unikanie hałasu Nadwrażliwość na ból Trudności ze snem, chroniczne zmęczenie Pionowy podział psychiki, introwersja Odporność na alkohol i inne środki kojące W kłopotach -potrzeba samotności Orientacja na późniejsze okresy życia

Te trzy ogólne wymiary, z których każdy obejmuje 20 powyższych definiujących je cech, tworzą Skalę temperamentu. Po badaniach korelacyjnych na związek między budową ciała a osobowością, Sheldon doszedł do wniosku, że istnieje wyraźny związek między strukturalnymi, czyli fizycznymi, cechami jednostek a jej cechami funkcjonalnymi, czyli behawioralnymi.

Czynniki pośredniczące w związku między budową ciała a temperamentem:

• Określony sposób reagowania jest funkcją środowiska, w jakim ta reakcja występuje, lecz także budowy ciała wykonującego reakcje,

• Między budową ciała a temperamentem pośredniczą powszechnie przyjmowane stereotypy, czyli społeczno-bodźcowa wartość przypisywana w danej kulturze temu rodzajowi zachowania, jakiego oczekuje się od jednostki o różnych budowach ciała,

Mniej uznawane przez Sheldona wyjaśnienia biologiczne to:

• Wpływ środowiska, które przyczynia się do wytwarzania określonych rodzajów budowy ciała, jednocześnie wytwarzają pewne tendencje behawioralne,

• Wspólne oddziaływanie czynników biologicznych -zarówno budowa ciała, jak i tendencje behawioralne są w dużym stopniu zdeterminowane przez czynniki dziedziczne i że między tymi czynnikami istnieją pewne więzi asocjacyjne, które powodują, że określone rodzaje cech fizycznych wiążą się z określonymi cechami zachowania,

Psychologia konstytucjonalna nie tylko obiecuje nowe perspektywy w badaniach normalnego zachowania ludzkiego, lecz także stwarza możliwość lepszego zrozumienia, łagodzenia lub zapobieganiu anomaliom.

Sheldon rozwinął koncepcję zaburzeń umysłowych jako dających się opisać w kategoriach trzech podstawowych wymiarów. Wymiary te odpowiadają z grubsza trzem kategoriom diagnostycznym często stosowanym w diagnozie psychiatrycznej: pierwszy komponent to silna psychoza maniakalno -depresyjna (afektywny), drugi komponent to psychoza paranoidalna (paranoidalny), zaś trzeci to komponent psychozy schizofrenicznej (heboidalny).

Wnioski Sheldona na temat przestępczości: studenci skupiają się wokół pośrednich typów somatycznych (4-4-4), podczas gdy przestępcy są najczęściej endomorficznymi mezomorfami (wyraźny brak osobników o wysokim komponencie ektomorficznym -normalni ludzie).

Metoda Sheldona w świetle teorii Kretschmera :

• Komponenty zastąpiły typy,

• Bardziej ilościowe podejście (skala 1-7),

• Równoważą się, nic nowego.

Sheldon zmierza by wykryć w ogóle pierwotne czynniki czy komponenty temperamentu, bez odwoływania się do typu konstytucjonalnego (jaki przejawia się w formach cielesnych).

Temperament wg. Kretschmera to aparat psychiczny oraz szczególne odmiany temperamentu (uwarunkowane chemizmem krwi i pracą gruczołów dokrewnych).

Na aparat psychiczny składają się:

• Funkcje mózgu (wrażenia i spostrzeżenia; wyobraźnia; obróbka bodźców),

• Reakcje motoryczne jednostki.

	Cyklotymik	Schizotymik	Iksotymik
Wrażliwość i podstawowy nastrój	Uczucia oscylują między euforią a smutkiem	Nadwrażliwość, bądź chłód i nieczułość	Flegmatyzm ale z tendencją do eksplozji
Tempo procesów psychicznych wpływające na sposób reagowania	Między ruchliwością a ociężałością	Skaczące lub zachowawcze	Reagowanie lepkie, perseweracja, trudności w przestawianiu się
Motoryka i gestykulacja	Naturalna -proporcjonalna do bodźca	Napięta, sztywna, nieproporcjonalna, zahamowana	Silna , powolna i powściągliwa

Kreschmer	Scheldon
Dychotomiczność cech Metoda intuicyjna Nie replikowalna	Ciągłość Naukowa replikowalna

Do zalet obu metod należy zaliczyć, że traktują psyche i somę jako całość. Zapewniły też prostą kategoryzację. Zaś generalnie wadą jest dychotomizm metody Kretschmera, brak konsekwencji w opisach obu typów.

 

Artykuł "Opis i pomiar osobowości" Eysencka

Eysenck w swych pracach podkreślał doniosłość różnic indywidualnych i konieczność znalezienia metod eksperymentalnych do ich właściwego badania. Podkreślał również, że psychologia potrzebuje praw ogólnych i operacjonalizacji zmiennych.

Eysenck twierdził, iż kliniczne diagnozy nie są trafnym wskaźnikiem osobowości. Należy:

1. pracować w oparciu o obiektywne testy i cechy dające się wyrazić w sposób liczbowy,

2. badać wzajemne stosunki zachodzące między tymi testami i stosunki między wynikami testów a ocenami natury subiektywnej,

3. przeprowadzić analizę czynnikową uzyskanych wyników.

Stwierdził, że zaburzenia natury psychiatrycznej leżą na przedłużeniu indywidualnych różnic z zakresu psychologii normalnej (por. Kretschmer).

Stwierdził również, że poza dziedziną zdolności intelektualnych i innych zdolności istnieją trzy główne dymensje:

1. NEUROTYZM zwany również chwiejnością emocjonalną,

2. EKSTRAWERSJA /INTROWERSJA

3. PSYCHOTYZM lub zaburzenia myślenia.

Wymiary te ułożone są wzajemnie prostopadle.

• NEUROTYZM jednostki różnią się pod względem łatwości reagowania i labilności swego AUN,

• EKSTRAWERSJA /INTROWERSJA stwierdzono przyczynowe powiązania z dwoma właściwościami OUN, osobnicy których system nerwowy jest z natury bardziej podatny na pobudzenie niż na hamowanie rozwijają introwertywne cechy zachowania, a w przypadku załamania nerwowego wykazują cechy dystymiczne, zaś osoby u których dominuje raczej potencjalność hamowania skłaniają się raczej do zachowań typu ekstrawertywnego i do histeryczno -psychopatycznych symptomów. Wg Eysencka stopień równowagi między pobudzeniem i hamowaniem określa rozwój osobowości a w wypadku nerwic symptomologią pacjenta.

Rodzaj badanego zjawiska	Ekstrawertycy	Introwertycy
Warunkowanie	Słabsze -trudniej uwarunkować	Silniejsze -łatwiej
Reminiscencja na skutek reaktywnego hamowania	Większa -ekstrawertycy z natury mają większą skłonność do hamowania	Mniejsza
Obraz następczy	Silniejszy	Słabszy
Obraz następczy -spirala	Krótki	Długi
Zjawisko czynności	Niższa efektywność	Wyższa
Błąd czasu	Przecenianie wyższa	Przecenianie niższe

Eysenck postulował za wydzieleniem 4 czynników na podstawie których można byłoby określić osobowość pacjenta:

• Równowaga procesów pobudzenia i hamowania w korze mózgowej

• Zjawiska obserwowane w eksperymentach,

• Wpływy środowiska, ukształtowane nawyki i rysy zachowania (ekstrawersja, introwersja)

• Nawyki w myśleniu i postawy.

Uszkodzenia mózgu powodują zwiększenie się hamowania -wzrost ekstrawersji.

Środki farmakologiczne, jako jedyne dostępne środki do "przesuwania" osobowości na kontinuum ekstrawersja /introwersja dzielą się na:

• Obniżające czynności OUN (depressant drugs -sodium amytal) -zwiększają hamowanie a tym samym wzmagają zachowania typu ekstrawertywnego,

• Pobudzające OUN (stimulant drugs -dexedrine) zwiększają pobudliwość -zachowania introwertywne,

Najlepiej przez procedurę warunkowania przechodzą badani, po podaniu deksydryny. Potwierdza to tezę o możliwości wywoływania osobowości (introwertycy lepiej się warunkują) przez środki farmakologiczne.

 

Jan Strelau "Temperament, inteligencja" -właściwości temperamentu w nawiązaniu do teorii aktywacji.

Pod względem poziomu pobudzenia zachodzą względnie stałe różnice indywidualne, a zależy to od aktywowalności jednostki. Porównując koncepcję aktywowalności Graya z teorią siły układu nerwowego Pawłowa, stwierdzamy, że jednostki nisko aktywowalne (bodźce wywołują niski poziom aktywacji) odpowiadają silnemu typowi układu nerwowego, zaś jednostki charakteryzujące się wysoką aktywowalnością (bodźce wywołują wysoki poziom pobudzenia) mają słaby typ układu nerwowego.

Elizabeth Duffy (1962) stwierdza, że różnice indywidualne w poziomie aktywacji determinują wymiar intensywności zachowania tj. cechę temperamentu, która przejawia się w wielkości reakcji na bodźce.

Carl Gustav Jung w latach 20 -tych wprowadził pojęcia ekstrawersji i introwersji, odwołującej się do energii psychicznej człowieka. Ekstrawertyk charakteryzuje się tym, iż główna jego uwaga i aktywność skierowane są na świat zewnętrzny, ma łatwość kontaktowania się z ludźmi, dobrze przystosowuje się do zmieniających się sytuacji, zaś introwertyk koncentruje się na sobie samym, nie interesuje go świat zewnętrzny, jest powściągliwy w wyrażaniu swoich myśli i uczuć. W roku 1970 H.J. Eysenck doszedł do wniosku, że na strukturę osobowości składają się trzy wymiary: ekstrawersja-introwersja, neurotyczność i psychotyczność.

Początkowo Eysenck wymiary ekstrawersji i introwersji uzasadniał w nawiązaniu do poglądów Pawłowa na procesy pobudzenia i hamowania oraz do koncepcji hamowania reaktywnego według C.L. Hulla, lecz w roku 1949 G. Moruzzi i H.W. Magoun stwierdzili, że za poziom aktywacji kory odpowiedzialny jest układ siatkowaty, co wpłynęło na zmianę uzasadnienia różnic między ekstrawertykami a introwertykami. Układ ten (wstępujący układ siatkowaty aktywujący -ARAS) reguluje poziom aktywacji kory w odpowiedzi na bodźce zewnętrzne i wewnętrzne i, zgodnie z teorią Eysencka, poziom aktywacji przy działaniu tych samych bodźców jest wyższy u introwertyków (chronicznie podwyższony) niż u ekstrawertyków (chronicznie obniżony). Zachowania charakteryzujące się unikaniem stymulacji, zahamowane, kierujące się wyuczonym sposobem reagowania, nabytym w ontogenezie cechują introwertyków, zaś tendencja do poszukiwania bodźców, zachowanie charakteryzujące się brakiem zahamowań, ekstrawertyków. Eysenck przyjmuje również, że mechanizm fizjologiczny E-I kształtuje się w wyniku interakcji czynnika genetycznego ze środowiskiem, przy znacznej (trzy czwarte) przewadze czynnika genetycznego. Eysenck wiąże z wymiarem ekstrawersji i introwersji m.in. takie zjawiska, jak skłonność do przestępstw (ekstrawertycy trudniej warunkują bodźce związane z procesem socjalizacji), do wypadków (większa impulsywność i agresywność ekstrawertyków sprzyja wypadkom) i do nerwic (większa zdolność warunkowania stanów negatywnych na bodźce obojętne występuje u introwertyków). E-I mając swe źródło w funkcjonowaniu pętli: układ siatkowaty -kora, przejawia się na różnych poziomach funkcjonowania organizmu -od reakcji elektrofizjologicznych (np. w częstotliwości bądź amplitudzie korowego rytmu alfa) do zachowań mierzonych za pomocą kwestionariuszy (np. szybkość reakcji, reminiscencja). Na podstawie badań psychometrycznych, z zastosowaniem analizy czynnikowej, Eysenck stwierdził, że wymiar ekstrawersji - introwersji nie jest jednorodny i że składa się on z kilku czynników (cech pierwotnych) wśród których wymienia m.in. takie jak: towarzyskość, impulsywność, aktywność czy beztroska.

Neurotyczność wg Eysencka odnosi się do charakterystyki zachowań emocjonalnych człowieka -"bardziej lub mniej stały i trwały system zachowań efektywnych". Jednostki o wysokim N przy wysokim poziomie I przejawiają skłonność do zachowań typu dystymicznego (lęk, depresja, psychastenia, zachowania kompulsywne). Z kolei osoby o wysokim poziomie N oraz dużym nasileniu ekstrawersji są skłonne do histerii i zachowań aspołecznych. N jest ortogonalna (prostopadła) w stosunku do E-I tzn. obie cechy są od siebie niezależne. N koreluje dodatnio ze zmiennością zachowania, z wysokim poziomem N wiąże się podatność na sugestie. Strelau stwierdził, że neurotyczność koreluje dodatnio ze słabością układu nerwowego. Eysenck badał bliźnięta jednojajowe i doszedł do wniosku, że różnice indywidualne w neurotyczności są uwarunkowane przede wszystkim dziedzicznie, ponadto początkowo twierdził, iż są one zdeterminowane funkcjonowaniem autonomicznego układu nerwowego. Wysoki poziom N miałby wskazywać dominację układu sympatycznego nad parasympatycznym, jednak w połowie lat 60 -tych zrewidował swój pogląd i założył, że rolę mechanizmu anatomofizjologicznego neurotyczności pełni układ limbiczny (pełniący rolę sterującą w stosunku do AUN, m.in. jądro migdałowate, hipokamp, podwzgórze). Przyjmuje, że różnice indywidualne w neurotyczności wynikają z różnic w progu aktywności podwzgórza. Eysenck podtrzymuje tezę, że u osób o wysokim poziomie N układ sympatyczny charakteryzuje się szczególnie wysoką reaktywnością.

K. W. Spence przez 10 lat (1950-60) badał obronny odruch mrugania u człowieka i stwierdził, że pod względem efektywności wytwarzania warunkowej reakcji mrugania (w odpowiedzi na nieprzyjemny podmuch powietrza) zachodzą różnice indywidualne. Nawiązując do teorii Hulla Spence wysunął hipotezę, że siła popędu w przypadku działania bodźców awersyjnych jest funkcją wielkości reakcji emocjonalnej (lęku) organizmu na te bodźce. U jednostek o wysokim poziomie lęku, a więc charakteryzujących się dużą siłą popędu, proces warunkowania na bodźce negatywne przebiega szybciej aniżeli u jednostek nielekliwych.

J. A. Gray w latach 80 -tych krytycznie zanalizował koncepcję E-I-N Eysencka i doszedł do wniosku, że są to wtórne wymiary osobowości w stosunku do lęku i impulsywności. U podstaw lęku leży wrażliwość organizmu na warunkowe sygnały kary lub braku nagrody i związana z nią łatwość wytwarzania reakcji lękowych, zaś u podstaw impulsywności leży wrażliwość na warunkowe sygnały nagrody lub braku kary i związana z nią łatwość wytwarzania reakcji warunkowych na te kategorie bodźców. Introwertyk charakteryzuje się wysokim poziomem lęku, niską impulsywnością, lepiej nabywa reakcje warunkowe na sygnały kary, zaś ekstrawertyk funkcjonuje na niskim poziomie lęku, jest wysoce impulsywny, warunkuje się łatwiej na sygnały nagrody. Podstawą różnic indywidualnych w zakresie lęku jest hipokamp i przegroda, które tworzą behawioralny układ hamujący, odbiera on informacje o bodźcach wywołujących lęk oraz reguluje reakcje na te bodźce.

C. D. Spielberger wprowadził rozróżnienie lęku na cechę i stan. Stan lęku to reakcja lękowa na konkretny bodziec sygnalizujący zagrożenie, zaś cecha lęku to stała tendencja do reagowania lękiem na bodźce sygnalizujące zagrożenie.

Impulsywność to inaczej spontaniczność zachowania. Eysenckowie stwierdzili, że impulsywność można podzielić na 4 główne czynniki: impulsywność w wąskim rozumieniu, podejmowanie ryzyka, brak planowania, śmiałość.

E. S. Barratt podkreśla, że najbardziej typowa dla impulsywności jest charakterystyka czasowa procesów poznawczych, jak też innych form zachowania, przejawiająca się w szybkości reakcji. J. Kagan wprowadził wymiar refleksyjności -impulsywności, charakteryzujący styl funkcjonowania poznawczego. Zachowanie impulsywne wiąże się z aktywnością niektórych struktur układu limbicznego i przedniej kory mózgowej. Gray nazywa te ośrodki behawioralnym układem aktywacyjny. U podstaw impulsywności leży tak jak w przypadku ekstrawersji, niski poziom aktywowalności, tj. stała tendencja do obniżonego poziomu aktywacji sprzyjający poszukiwaniu stymulacji. Impulsywność koreluje dodatnio z ekstrawersją, poszukiwaniem doznań i psychotycznością.

Poszukiwanie doznań to tendencja do poszukiwania lub unikania stymulacji. M. Zuckerman wykazał, że istnieją względnie stałe różnice indywidualne w zakresie zapotrzebowania na stymulację, zaś źródłem stymulacji jest nie tyle wartość fizyczna bodźca ale jego znaczenie związane z indywidualnym doświadczeniem jednostki. Cecha poszukiwanie doznań jest w dużym stopniu (70%)determinowana biologicznie. Zuckerman twierdził, że ośrodkiem odpowiedzialnym za różnice indywidualne w poszukiwaniu doznań jest układem limbicznym, przy czym chodzi głównie o metabolizm monoaminowych neuroprzekaźników -dopaminy (DA) i noradrenaliny (NA) tego układu. Osoby poszukujące doznań charakteryzują się: silnie zaznaczonym odruchem orientacyjnym, urozmaiconym życiem seksualnym, chęcią uczestniczenia w niezwykłych eksperymentach. Mężczyźni charakteryzują się wyższym poziomem poszukiwania doznań, ponadto cecha ta koreluje dodatnio z ekstrawersja, impulsywnością oraz siłą układu nerwowego.

Wymiar wzmacnianie -tłumienie stymulacji; osoby u których stymulacja kinestetyczna daje duży efekt następczy wykazują małą tolerancję na ból; pod względem modulacji intensywności bodźców zachodzą różnice indywidualne.; regulacja intensywności stymulacji kontrolowana jest przez OUN odpowiedzialny za poziom aktywacji organizmu; jednostki tłumiące charakteryzują się wysokim poziomem ekstrawersji oraz zapotrzebowaniem na stymulację.

Jan Strelau "Temperament i działanie"

Aktywność - właściwość determinująca ilość i zakres podejmowanych działań o określonej wartości stymulacyjnej. Jest to cecha temperamentu regulująca ilość stymulacji. Gdy nie można regulować ilości stymulacji przez odpowiednią aktywność lub zmianę sytuacji efektywność zachowania zmienia się w zależności od cech temperamentalnych jednostki.

1. Styl działania w relacji do temperamentu i jako regulator wartości stymulacyjnej sytuacji.

Styl zachowania to jedna z głównych charakterystyk temperamentu, zaś styl działania to stałe sposoby I formy reakcji determinowane przez typ układu nerwowego.

Tiepłow, Mierlin -zależność między stylem działania a temperamentem. Styl zachowania (a nie efektywność) pozwala określić typ układu nerwowego.

Buss, Plomin -treść (dotyczy tego co stanowi przedmiot reakcji np. uczucie, rozwiązywanie problemu) i styl (odnosi się do tego, jak reakcja przebiega np. szybko, łagodnie) zachowania. Temperament dotyczy głównie stylu zachowania.

Strelau -styl działania dotyczy struktury czynności celowej, nie jest utożsamiany z temperamentem, zaś sam temperament jest jednym z współwyznaczników stylu działania. Styl działania -rozwija się pod wpływem działania środowiska na podstawie cech temperamentalnych (głównie reaktywności i ruchliwości), jest jednym z regulatorów zapotrzebowania na stymulację.

Tomaszewski -czynność (zachowanie celowe) ma określoną strukturę, jeśli chodzi o funkcjonalny aspekt czynności można je podzielić na:

- zasadnicze (wykonawcze) -prowadzą bezpośrednio do osiągnięcia wyniku,

• pomocnicze -organizowanie i modyfikacja warunków umożliwiających wykonanie czynności zasadniczych, dzielą się na:

• przygotowawcze (modyfikują warunki),

• korekcyjne (ustalają stopień zbieżności między wynikiem uzyskanym a oczekiwanym),

• kontrolne (modyfikują warunki lub czynności zasadnicze),

• zabezpieczające (modyfikują warunki).

Funkcja czynności pomocniczych -zapewniają wykonanie czynności zasadniczych, zwiększają prawdopodobieństwo osiągnięcia celu czynności wykonywanej. Czynności pomocnicze ochraniając lub upraszczając czynności zasadnicze, zmniejszają wartość stymulacyjną czynności lub sytuacji w której czynność jest wykonywana.

Jednostki wysoko reaktywne (fizjologiczne wzmacnianie stymulacji) podejmują więcej czynności pomocniczych w celu obniżenia wartości stymulacyjnej danej czynności (lub sytuacji) w porównaniu z osobami nisko reaktywnymi.

U osób wysoko reaktywnych czynności pomocnicze dominują nad czynnościami zasadniczymi (CzZ< CzP).

U osób nisko reaktywnych występuje równowaga między obu rodzajami czynności lub przewaga czynności zasadniczych (CzZ >= CzP).

Przy czynnościach pomocniczych osoby wysoko reaktywne unikają napięć i stresów, które mogłyby obniżyć efektywność działania lub wydajność -osoby wysoko reaktywne osiągają ten sam poziom wykonania co jednostki nisko reaktywne.

Strukturę czasową czynności jednorodnych dzielimy na:

- czynności ciągłe (prowadzą z reguły do zmęczenia, są źródłem większej stymulacji)

- czynności przerywane (niższa wartość stymulacyjna)

Jednostki wysokoreaktywne mają wysoką wrażliwość, niską wydolność oraz tendencję do częstego przerywania czynności. Osoby niskoreaktywne mają dużą wydolność, małą wrażliwość i możliwość długotrwałego wykonywania czynności bez przerwy.

Osoby wysokoreaktywne dążą do przewagi czynności przerywanych (CzC < CzPr).

Osoby niskoreaktywne równoważą te procesy lub dążą do przewagi czynności ciągłych (CzC >= CzPr).

Strelau dzieli czynności również na jednorodne i niejednorodne. Nowość i zmienność stają się źródłem stymulacji.

Osoby wysokoreaktywne mają tendencję do zmiany czynności, częste przechodzenie do następnej czynności przed osiągnięciem pożądanego efektu (niska wydolność -szybko się męczą) -wydłużona czynność jednorodna może spowodować hamowanie ochronne w UN osób wysokoreaktywnych -funkcja zmiany rodzaju czynności i angażowania nowych ośrodków nerwowych, w tym czasie ośrodek związany z poprzednim rodzajem czynności może się zregenerować i osoba może pracować w sposób ciągły.

U osób wysokoreaktywnych przeważają czynności różnorodne (CzJ < CzR)

Osoby niskoreaktywne preferują czynności jednorodne lub występuje równowaga obu procesów (CzJ >= CzR)

Badania

1. nad kokilarzami

osoby wysokoreaktywne wykonują dwa razy więcej czynności pomocniczych niż osoby niskoreaktywne.

Czynności ubocznych (papierosy, rozmowy) więcej zaobserwujemy u osób niskoreaktywnych.

ilość i czas trwania czynności pomocniczych wzrasta wraz ze wzrostem poziomu reaktywności. Brak zależności między poziomem reaktywności a efektywnością.

2. nad taksówkarzami

ilość przeglądów,

3. nad agentami ubezpieczeniowymi

czynności pomocnicze (przygotowawcze i zabezpieczające) występują u osób wysokoreaktywnych częściej niż u niskoreaktywnych.

4. nad uczniami

brak różnic między wysokoreaktywnymi i niskoreaktywnymi pod względem efektywności

różnice pod względem funkcjonalnej struktury czynności wykonywanych w trakcie uczenia się

brak różnic w liczbie wykonywanych czynności zasadniczych

osoby wysokoreaktywne wykonują więcej czynności pomocniczych niż osoby niskoreaktywne.

5. Klonowicza

Osoby wysokoreaktywne popełniają więcej błędów potrzebują więcej czasu i wkładają więcej wysiłku w rozwiązywanie zadania przy zastosowaniu instrukcji heurystycznej (informacje tylko o końcowym celu zadania, umożliwiają dowolną organizację czynności i zastosowanie dowolnych metod) w porównaniu z instrukcją algorytmiczną (opis kolejnych operacji w takim porządku, w jakim powinny być wykonane, umożliwiają stosowanie dużej liczby czynności pomocniczych). Osoby niskoreaktywne osiągają podobne wyniki przy zastosowaniu obu rodzajów instrukcji.

6. Nosarzewskiego

Poziom wykonania obniża się, jeśli jednostka zmuszona jest do wykonania zadania w sposób nie korespondujący z jej temperamentalnie współdeterminowanym stylem działania, ten spadek działania jest silniejszy u osób wysokoreaktywnych.

Aspekty rozwojowe relacji między poziomem reaktywności a stylem działania

Zależność między cechami temperamentu a stylem działania może się zmieniać z wiekiem, styl działania podlega zmianom rozwojowymi, jego kształtowanie zależy od doświadczenia, kontaktów między jednostkami, systemu wychowawczego, długotrwałych ćwiczeń.

Eksperyment Friedensberg :

W zależności od poziomu wieku i niezależnie od reaktywności występują specyficzne czynności pomocnicze.

Chłopcy (6-8l) przewaga czynności korekcyjnych (metoda prób i błędów)

Dzieci starsze -rozwój czynności kontrolnych

Im starsze dzieci, tym bardziej zróżnicowane ich czynności pomocnicze (wzrost wiedzy i doświadczeń)

System wychowawczy w którym dominuje bardziej stymulująca metoda heurystyczna, faworyzuje styl działania typowy dla osób niskoreaktywnych (równowaga między czynnościami zasadniczymi i pomocniczymi lub przewaga czynności zasadniczych). System oparty na algorytmicznej metodzie nauczania (mniej stymulujący), bardziej odpowiedni jednostkom wysokoreaktywnym, ponieważ metoda ta umożliwia większy rozwój czynności pomocniczych.

Wpływ temperamentu na wybór aktywności i sytuacji o określonej wartości stymulacyjnej

Styl działania jest jednym ze sposobów regulowania ilości stymulacji (poprzez rodzaj aktywności) zgodnie z zapotrzebowaniem na stymulację współdeterminowanym poziom reaktywności jednostki

Styl działania pozwala odpowiednio do działania obniżyć lub podwyższyć wartość stymulacyjnej wykonywanej czynności lub też sytuacji w której ona jest wykonywana.

Jednostka może też regulować ilość stymulacji poprzez wybór działań, samych w sobie bardziej lub mniej stymulujących (ze względu na poziom ryzyka, zagrożenia, trudności związanych z wykonywaniem tych działań).

Treść czynności nie zależy od cech temperamentalnych jednostki choć te ostatnie wpływają na preferencję aktywności o określonej wartości stymulacyjnej, jednostki wysokoreaktywne preferują aktywności /sytuacje o niskiej wartości stymulacyjnej. (Stymulacja Uboga > Stymulacja Bogata)

Jednostki niskoreaktywne wolą aktywności o wysokiej wartości stymulacyjnej lub równoważą rodzaj obu stymulacji (SU =< SB)

Preferencja aktywności odpowiedniej wartości stymulacyjnej a poziom reaktywności.

Hipoteza Strelaua : osoby mające pewną swobodę w wyborze otoczenia lub działań wykorzystują ją po to, aby zaspokoić swoją temperamentalnie zdeterminowaną potrzebę stymulacji.

Badania Danielak:

Wśród osób, których praca zawodowa jest źródłem dużego zagrożenia społecznego (np. prawnicy -duża stymulacja) jest więcej jednostek niskoreaktywnych niż wysokoreaktywnych.

Wśród osób wykonujących pracę o niskim stopniu zagrożenia (np. bibliotekarze -mała stymulacja) przeważają osoby wysokoreaktywne.

W grupie pośredniej pod względem zagrożenia i stymulacji nie ma przewagi osób wysokoreaktywnych ani niskoreaktywnych.


Badania Popielawskiej nad sportowcami (silnie lub średnio stymulującymi) lub nie uprawiającymi wcale (mała stymulacja) wyniki podobne do wyników Danielak.

Badania Oleszkiewicz -Zsurzs: im wyższa reaktywność, tym większe prawdopodobieństwo, że badany będzie unikał zawodu o dużej wartości stymulacyjnej (jeśli chodzi o preferencje zawodów, to raczej nie ma zależności od reaktywności)

Hipoteza Strelaua: czynności bardzo bogate w stymulację wymagają od osoby ją wykonującej wysokiego poziomu wydolności, typowy dla osób niskoreaktywnych.

W przypadku czynności mało stymulujących zależność między wartością stymulacji a reaktywnością może nie wystąpić (osoby niskoreaktywne mogą się "dostymulowywać" gdzie indziej)

Badania Eliasza: nawet w obrębie jednego zawodu mogą wystąpić różnice w poziomie reaktywności jeżeli czynności wykonywane będą w warunkach różniących się w sposób stały wartością stymulacyjną.

Aktywność -funkcja interakcji między poziomem reaktywności a wartością stymulacyjną sytuacji

Badania Sosnowskiego jeżeli sytuacja jest silnie stymulująca to jednostki wysokoreaktywne przejawiają obniżoną aktywność poszukiwania stymulacji w celu utrzymania optymalnego poziomu aktywacji. (umiarkowanie potwierdza hipotezę Strelaua)

Badania Perczyńskiej -Żuchowskiej: poziom reaktywności nie jest zależny od aktywności społecznej. Ruchliwość zachowania jest pozytywnie skorelowana z aktywnością społeczną i reaktywnością.

Stymulacyjna wartość strategii działania u jednostek różniących się poziomem reaktywności.

Sposób rozwiązywania problemów i radzenia sobie z różnymi sytuacjami prowadzi do rozwoju określonych strategii zachowania, które różnią się między innymi ze względu na wartość stymulacyjną.

Osoby wysokoreaktywne (małe zapotrzebowanie na stymulację) skłonność do rozwoju mało stymulujących strategii działania, osoby niskoreaktywne wręcz przeciwnie.

Nuttin: styl samoregulacji:

• Aktywna (silnie angażujące zachowanie prowadzące do likwidacji rozbieżności między organizmem a środowiskiem -zmiana środowiska)

• Bierna (źródło ubogiej stymulacji)

Eliasz jednostki niskoreaktywne mają tendencję do rozwoju aktywnego stylu samoregulacji

Osoby wysokoreaktywne dążące do rozwoju biernego stylu samoregulacji.

Kozłowski jednostki mające duże zapotrzebowanie na stymulację preferują wartość wyniku nad prawdopodobieństwem jego osiągnięcia (strategia ryzykanta). Odwrotnie u osób niskoreaktywnych zapotrzebowaniu na stymulację (strategie asekuracyjne)

W zależności od poziomu reaktywności ludzie preferują strategie działania o różnej wartości stymulacyjnej.

Jednostki niskoreaktywne -przewaga zachowania ryzykownych, silnie angażujących w czynności prowadzące do zmiany środowiska lub do doskonalenia samego siebie (duża wartość stymulacyjna)

Jednostki wysokoreaktywne -zachowania ostrożne, bierny styl samoregulacji (niska wartość stymulacyjna)

13

---