MIĘŚNIE, fizjol. narządy kurczliwe zwierząt i człowieka, utworzone z tkanki mięśniowej; rozróżnia się mięśnie szkieletowe wchodzące w skład narządu ruchu, mięśnie tworzące ściany narządów wewn. i naczyń krwionośnych oraz mięsień sercowy (serce). W obrębie mięśnia szkieletowego wyodrębnia się część aktywną (kurczliwą), czyli brzusiec oraz część nieaktywną, czyli ścięgna; brzusiec jest zbud. z komórek mięśniowych (zw. włóknami) wykazujących w obrazie mikroskopowym poprzeczne prążkowanie. Do komórek mięśniowych dochodzą włókna nerwów ruchowych i doprowadzają impulsy nerwowe pobudzające je do skurczu; skurcz mięśnia szkieletowego zależy od woli człowieka. W brzuścu znajdują się także wrzeciona mięśniowe zawierające receptory wrażliwe na rozciąganie mięśni; ich pobudzenie jest niezbędne do napięcia mięśniowego. Większość mięśni szkieletowych za pośrednictwem ścięgien jest przyczepiona do kości, przez co skurcz mięśni powoduje przemieszczenie się części szkieletu względem siebie, a tym samym ruch. Ścięgna niektórych mięśni (np. mimicznych twarzy) są przyczepione do skóry; nieliczne mięśnie, gł. zwieracze, np. okrężny oka, okrężny ust nie mają ścięgien. Mięśnie tworzą grupy agonistów wykonujących tę samą czynność, np. grupa zginaczy; mięśnie wykonujące przeciwstawną czynność, np. zginanie i prostowanie kończyny, nazywamy antagonistami; do sprawnego wykonania każdego ruchu konieczne jest współdziałanie mięśni agonistów i antagonistów. Rodzaj pracy wykonywanej przez dany mięsień zależy od rodzaju tworzących go komórek (włókien) mięśniowych: włókna białe są zdolne do szybkiego i silnego kurczenia się oraz do pracy ze znacznym długiem tlenowym, natomiast włókna czerwone (o dużej zawartości mioglobiny) są zdolne do długotrwałej pracy przy pełnym zaopatrzeniu w tlen. Włókna białe przeważają w mięśniach zaangażowanych w wykonywaniu krótkotrwałych lecz intensywnych wysiłków fiz., np. w skokach i biegach krótkodystansowych, czerwone — w mięśniach wykonujących długotrwałą ciągłą pracę, np. podczas stania, biegów długodystansowych.
Mięśnie wchodzące w skład ściany narządów wewn. i naczyń krwionośnych nie wykazują w obrazie mikroskopowym poprzecznego prążkowania, stąd zaliczane są do mięśni gładkich; ich skurcz, niezależny od woli człowieka, jest sterowany przez autonomiczny układ nerwowy; od tego skurczu zależy m.in. tętnicze ciśnienie krwi, opróżnianie pęcherza moczowego i ruchy robaczkowe, np. przewodu pokarmowego (perystaltyka).
Najczęstszymi przyczynami chorób mięśni są zaburzenia czynnościowe i zniekształcenia mięśni wywołane zmianami w ośrodkowym (mózg i rdzeń kręgowy) i obwodowym układzie nerwowym; zależnie od przebiegu i objawów są to porażenie i niedowłady kurczowe (spastyczne) lub wiotkie; mogą obejmować jeden mięsień, grupy mięśni, kończyny, połowę ciała; powodują obniżenie lub całkowitą utratę zdolności ruchowej mięśni; zanik mięśni często jest następstwem uszkodzeń unerwienia lub niedoczynności mięśni (np. przy długotrwałym unieruchomieniu czy niedowładzie); niektóre choroby mięśni są uwarunkowane genetycznie, związane są bądź z zaburzeniami metabolizmu mięśniowego (miopatie), bądź z uszkodzeniami jednostki ruchowej (np. dystrofia mięśniowa postępująca, miotonia); rzadziej występujące choroby mięśni to miastenia czy zapalenie wielomięśniowe (choroby autoimmunologiczne).
SKURCZ MIĘŚNIA, zmiana długości lub napięcia mięśnia, wywierająca siłę mech. na miejsca przyczepu mięśnia lub wokół narządu otoczonego przez mięsień okrężny (np. jamy ustnej); podstawowy element ruchu; rozróżnia się skurcz mięśnia izotoniczny, gdy zmienia się jego długość przy stałym poziomie napięcia mięśniowego — skracający się mięsień powoduje wówczas ruch, oraz skurcz mięśnia izomeryczny, gdy wzrasta napięcie mięśnia przy stałej długości — taka sytuacja występuje np. przy odkręcaniu mocno przykręconych śrub, podczas stania, przy trzymaniu ciężarów. Do skurczu dochodzi w wyniku pobudzenia mięśnia przez impulsy nerwowe, powstałe w wyniku pobudzenia ośrodka ruchowego rdzenia kręgowego — dla mięśni tułowia i kończyn, lub pnia mózgu — dla mięśni obszaru głowy i docierające za pośrednictwem nerwów ruchowych do synapsy nerwowo-mięśniowej (zw. płytką ruchową); powodują one uwolnienie w synapsie przekaźnika — acetylocholiny, która otwiera kanały sodowe (kanały jonowe) w błonie komórki mięśniowej, co prowadzi do depolaryzacji błony i powstania potencjału czynnościowego. Jednym ze skutków działania tego potencjału jest uwolnienie jonów wapnia z siateczki endoplazmatycznej komórki. Jony wapnia zapoczątkowują przesuwanie się względem siebie 2 rodzajów białkowych nitek (tzw. filamentów) aktyny i miozyny, tworzących włókienka (miofibryle); dalszy przebieg skurczu mięśnia wymaga znacznych ilości energii, których źródłem jest kwas adenozynotrifosforowy (ATP).
TLENOWY DŁUG, stan organizmu, spowodowany intensywnym wysiłkiem fiz., w którym zapotrzebowanie na energię przekracza możliwości wytworzenia jej przy użyciu biochem. procesów utleniania; bezpośrednim źródłem energii dla skurczu mięśnia jest rozpad kwasu adenozynotrifosforowego (ATP) z uwolnieniem anionu fosforanowego; dla zachowania ciągłości pracy mięśniowej konieczna jest ustawiczna resynteza ATP. Energii dla tej reakcji dostarczają 3 procesy: 1) rozpad fosfokreatyny; 2) przekształcenie glukozy (powstałej z rozpadu glikogenu mięśniowego) w kwas pirogronowy i powstanie z niego kwasu mlekowego, oba te procesy przebiegają beztlenowo; 3) spalanie glukozy i wolnych kwasów tłuszczowych z wykorzystaniem tlenu. Przy intensywnym wysiłku procesy te nie pokrywają zapotrzebowania mięśni na energię, wówczas organizm czasowo korzysta z procesów beztlenowych, a po zakończeniu wysiłku restytuuje naruszone rezerwy energ. zwiększonym pobieraniem tlenu; część tego tlenu zostaje zużyta na odtworzenie fosfokreatyny, część na przekształcenie kwasu mlekowego w glukozę, która zostaje zmagazynowana w wątrobie.
UCHO, narząd statyczno-słuchowy, narząd przedsionkowo-ślimakowy, narząd zmysłowy kręgowców stanowiący siedlisko zmysłu równowagi i zmysłu słuchu; część słuchowa ucha jest filogenetycznie młodsza i wywodzi się z części stat.; receptory obu zmysłów mieszczą się w strukturze zw. błędnikiem błoniastym, obrośniętym kostną lub chrzęstną ścianą puszki mózgowej; stanowi on tzw. ucho wewnętrzne; w przebiegu ewolucji pojawiają się jako narządy pomocnicze ucho środkowe i ucho zewnętrzne. U ssaków i człowieka ucho zewnętrzne składa się z małżowiny usznej oraz przewodu słuchowego zewn. (u człowieka dł. ok. 35 mm), wysłanego zmodyfikowaną skórą zawierającą gruczoły woskowinowe (woskowina). Błona bębenkowa oddziela przewód od jamy bębenkowej, która wraz z trąbką słuchową, łączącą ją z gardłem, tworzy ucho środkowe; jama bębenkowa, niewielka komora wypełniona powietrzem, wysłana błoną śluzową, zawiera łańcuch 3 kosteczek słuchowych, rozciągający się między błoną bębenkową a okienkiem owalnym (okienkiem przedsionka), prowadzącym do błędnika ucho wewnętrzne — błędnik błoniasty, układ pęcherzyków i przewodów wypełnionych płynem (śródchłonką, endolimfą) leży w wydrążeniu kości skroniowej, tzw. błędniku kostnym, który jest jakby powiększonym nieco odlewem błędnika błoniastego; ich ściany oddziela szczelinowata przestrzeń wypełniona płynem (przychłonką, perylimfą); w błędniku błoniastym rozróżnia się: woreczek, łagiewkę (objęte rozszerzeniem błędnika kostnego, tzw. przedsionkiem) i łączące się z łagiewką 3 przewody półkoliste — części zawierające receptory zmysłu równowagi, oraz odchodzący z woreczka spiralnie skręcony przewód ślimakowy (ślimak), w którym są zawarte receptory słuchowe (Cortiego narząd). Ucho pozostałych kręgowców ma budowę prostszą; nie występuje u nich ucho zewnętrzne, jedynie gady i ptaki mają zewn. przewód słuchowy; ucho środkowe pojawia się u płazów; jama bębenkowa u płazów, gadów, ptaków zawiera tylko 1 kostkę słuchową. Błędnik błoniasty jest zbud. podobnie jak u ssaków (z wyjątkiem przewodu ślimakowego), u ryb odgrywa gł. rolę narządu równowagi, jako narząd słuchu działa w połączeniu z tzw. narządem Webera.
Choroby ucha.: do najczęściej spotykanych schorzeń należą zapalenia (różnych części ucha) — wywoływane przez drobnoustroje, uszkodzenia powodowane przez urazy mech. i akust., także przez leki ototoksyczne lub alkohol; typowe objawy: ból, wyciek z ucha, podwyższona temperatura, zawroty głowy, w różnym stopniu pogorszenie słuchu; ostre zapalenie ucha środkowego występuje często u dzieci, jako powikłanie ostrych stanów zapalnych górnych dróg oddechowych lub chorób zakaźnych; przewlekłe zapalenie ucha środkowego przebiega łagodnie, nie leczone prowadzi do stopniowego upośledzania słuchu; niezapalne choroby ucha to: otoskleroza, choroba Ménière'a. Zob. teżgłuchota.
OKO, narząd zmysłu przystosowany do odbierania bodźców świetlnych (wzrok). Oko kręgowców, funkcjonujące na zasadzie ciemni opt., składa się z gałki ocznej i narządów pomocniczych — gł. zewn. mięśni gałki ocznej, aparatu łzowego, spojówki, powiek. U człowieka gałka oczna ma w przybliżeniu kształt kulisty, średnicę ok. 25 mm; jej ścianę tworzą 3 zasadnicze warstwy: zewn. błona włóknista, środk. błona naczyniowa oraz wewn. błona nerwowa, czyli siatkówka — właściwy element światłoczuły oka; fotoreceptorami są pręciki i czopki, z których pobudzenie jest przekazywane z oka do ośr. wzrokowych mózgu za pośrednictwem nerwu wzrokowego. Zewnętrzna błona włóknista jest zróżnicowana na przezroczystą rogówkę; — przednia część, i nieprzejrzystą twardówkę; — większa część tylna. W środk. błonie naczyniowej rozróżnia się tęczówkę; i ciało rzęskowe oraz położoną w tyle naczyniówkę; tęczówkę przebija pośrodku otwór zw. źrenicą, o wielkości zmienianej przez mięśnie — zwieracz i rozszerzacz źrenicy; spełnia ona funkcje przesłony regulującej ilość światła wpadającego do oka; ciało rzęskowe, zgrubiały pierścień na granicy tęczówki i naczyniówki, zawiera mięsień rzęskowy, który reguluje za pośrednictwem więzadełek zmiany krzywizny soczewki oka (akomodacja). Przed soczewką znajdują się wewnątrz gałki ocznej komory oka wypełnione przezroczystym płynem, zw. cieczą wodnistą; za soczewką leży przezroczysty, galaretowaty twór — ciało szkliste. Rogówka, ciecz wodnista, soczewka i ciało szkliste tworzą układ optyczny oka, który załamuje promienie świetlne i skierowuje je na siatkówkę, gdzie powstaje rzeczywisty, pomniejszony i odwrócony obraz oglądanego obiektu. Podobną budowę jak oko kręgowców mają oczy niektórych bezkręgowców, zwł. głowonogów. Na zupełnie odmiennej zasadzie są zbudowane oczy stawonogów; składają się z licznych (od kilkunastu do ok. 30 tys.) oczek prostych (ommatidiów) stanowiących pojedyncze układy opt.; w oczach tego typu powstaje obraz mozaikowy (punktowy).
Do najczęściej spotykanych schorzeń oczu należą wady wrodzone i nabyte wzroku (zez, krótkowzroczność, nadwzroczność, niezborność, daltonizm), stany zapalne spojówek, rogówki, twardówki, zaćma, jaskra, gradówka, owrzodzenie rogówki, zapalenie siatkówki i jej odwarstwienie, jaglica; zmiany w dnie oka świadczą o chorobach nerek, ośrodkowego układu nerwowego, nadciśnieniu tętniczym, cukrzycy; spośród nowotworów spotyka się gł. siatkówczak, czerniak; urazy mech., termiczne, chem. mogą doprowadzić do upośledzenia ostrości wzroku lub ślepoty.
SKÓRA, anat. zewn. powłoka ciała kręgowców; stanowi złożony narząd pełniący funkcję ochronną, biorący udział w oddychaniu, termoregulacji, wydalaniu (pot), gospodarce wodnej oraz wytwarzaniu ciał obronnych w organizmie; receptory (dotyku, ciepła, zimna, bólu) występujące w skórze dostarczają informacji o otoczeniu. Zewnętrzną warstwę tworzy naskórek (podlegający nieustannej odnowie, wskutek czynności najgłębiej leżącej warstwy rozrodczej) oraz jego wytwory, jak: włosy, pióra, łuski. Pod naskórkiem leży skóra właściwa, zbud. z tkanki łącznej zbitej (włóknistej); odznacza się dużą spoistością, elastycznością i mech. odpornością, gł. dzięki tworzącym wiązki, sieci i sploty włóknom klejorodnym (kolagenowym) i sprężystym (elastycznym); górna warstwa skóry właściwej wytwarza brodawki wpuklone w naskórek; sieć jej kapilarów krwionośnych przyczynia się m.in. do odżywiania warstwy rozrodczej naskórka; zawiera (podobnie jak nabłonek) barwnik melaninę, decydujący o zabarwieniu skóry; w skórze właściwej ssaków znajdują się gruczoły potowe, łojowe, korzenie włosów, a w naskórku ryb i płazów — gruczoły śluzowe. Najgłębszą warstwą skóry jest tkanka podskórna. Grubość naskórka i skóry właściwej u człowieka waha się od ok. 300 µm do ok. 4 mm. Budowa skóry i jej funkcja różnią się u poszczególnych gromad kręgowców, a także i w ich obrębie. Oparzenia ponad 60% powierzchni skóry powodują śmierć. Działem medycyny zajmującym się schorzeniami skóry jest dermatologia. Zwierzęce skóry przem. — to utrwalona (garbowana) skóra właściwa.
SMAK, zmysł smaku, zdolność oceny przyjmowanych pokarmów na podstawie ich właściwości chem.; występuje już na wczesnych etapach ewolucji zwierząt. U większości zwierząt receptory smakowe występują wewnątrz jamy gębowej lub w jej pobliżu, u owadów także na stopkach przedniej pary odnóży, a u ryb — na skrzelach; u ssaków receptory smakowe znajdują się w kubkach smakowych, rozmieszczonych w błonie śluzowej języka, podniebienia, gardła i krtani; każdy kubek smakowy zawiera kilka komórek receptorowych, kontaktujących się ze śliną i reagujących na rozpuszczone w niej substancje. U człowieka różne komórki smakowe rozróżniają 4 podstawowe smaki: słodki, komórki rozmieszczone najgęściej na czubku języka, gorzki — u nasady języka, słony i kwaśny — na bokach języka; wrażliwość na smaki zależy od temperatury pokarmu (optimum 20-30°C) i indywidualnych właściwości człowieka; rozpoznawanie pokarmów odbywa się na zasadzie zintegrowanych wrażeń smakowo-węchowych. Spośród innych gat. ssaków wrażliwe na słodycz są świnki mor., chomiki, króliki, zupełnie niewrażliwe — koty.
SMAKOWE KUBKI, narządy zmysłu smaku kręgowców, odbierające też wrażenia dotykowe i cieplne; u ssaków i ptaków smakowe kubki występują na brodawkach języka, w nabłonku tylnej ściany gardzieli, nagłośni i podniebienia miękkiego oraz łuków podniebiennojęzykowych; u ryb i płazów poza językiem mogą występować w obrębie skóry. Elementami czułymi na bodźce chem. są przekształcone komórki nabłonka śluzówki jamy ustnej; do tych komórek przylegają zakończenia nerwowe nerwu czuciowego, tworząc kilkadziesiąt synaps; komórki zmysłowe są oddzielone od siebie komórkami podporowymi; pod wpływem właściwego bodźca chem. powstaje zmiana w potencjale elektr. błony komórkowej odbierana przez synapsę i stanowiąca pobudzenie nerwu czuciowego; ciągle nie jest pewne, czy dla różnych smaków istnieją różne, wyspecjalizowane komórki czuciowe.
JĘZYK, anat. mięśniowy, zwykle ruchliwy narząd, pokryty błoną śluzową, położony na dnie jamy ustnej kręgowców, zawierający (z reguły) narządy smaku — kubki smakowe; u ssaków odgrywa ważną rolę w ssaniu, żuciu, łykaniu, u człowieka ponadto w wytwarzaniu dźwięków mowy; język ma dużą wrażliwość dotykową i np. u wężów i jaszczurek — wydłużony, rozdwojony na końcu — może być daleko wysuwany i służy jako dodatkowy narząd dotyku; język płazów bezogonowych, przyrośnięty podstawą do przedniej części dna jamy ustnej, a wolnym końcem zwrócony w kierunku gardła, najczęściej pokryty lepką wydzieliną gruczołów ślinowych, jest wyrzucany (podobnie jak u kameleonów) wolnym końcem ku przodowi i służy do chwytania zdobyczy, np. owadów.
WĘCH, powonienie, zmysł powonienia, zmysł węchu, zmysł umożliwiający odbieranie informacji o niektórych substancjach lotnych znajdujących się w powietrzu lub wodzie; pobudzenie narządu węchu powoduje wrażenie zmysłowe zw. zapachem. Receptory węchu u ssaków znajdują się w tylnej jamie nosowej, w obrębie nabłonka węchowego, a u niektórych zwierząt również w narządzie Jacobsona (przylemieszowy narząd) kontaktującym się z jamą ustną; podstawowymi elementami odbierającymi bodźce węchowe są dwubiegunowe komórki receptorowe (węchowe); ich wypustki dochodzą do opuszki węchowej, w obrębie której znajdują się neurony nerwu węchowego; nerw ten przekazuje informację węchową do kilku struktur mózgowych zw. wspólnie węchomózgowiem. U niższych kręgowców analizie informacji węchowej służy niemal całe węchomózgowie, natomiast u ptaków i ssaków większość struktur węchomózgowia wchodzi w skład układu rąbkowego sterującego czynnościami popędowo-emocjonalnymi, a funkcje ściśle węchowe pełnią tylko niektóre części węchomózgowia, jak guzek węchowy, część hipokampa i niektóre jądra ciała migdałowatego, u człowieka gł. okolica haka; u owadów receptory węchu znajdują się w sensiliach czułków. W zależności od wykorzystania bodźców zapachowych jako źródła informacji o otoczeniu rozróżnia się zwierzęta mikrosomatyczne (o słabym powonieniu) — należy do nich człowiek, oraz makrosomatyczne, u których węch odgrywa ważną rolę w orientacji w środowisku — należą do nich ssaki owadożerne, gryzonie, kopytne i niektóre psowate.
Wrażliwość na bodźce węchowe zależy od wielkości powierzchni nabłonka węchowego i liczby komórek węchowych, np. człowiek ma ok. 5 mln komórek na 5 cm2 nabłonka węchowego i rozróżnia kilka tys. zapachów, natomiast pies owczarek — ponad 200 mln komórek węchowych na powierzchni ok. 80 cm2; do pobudzenia narządu węchu u psa niekiedy wystarcza zaledwie kilka cząsteczek substancji zapachowej. Narząd Jacobsona (szczątkowy u człowieka) odgrywa ważną rolę u węży, a spośród ssaków posługują się nim kopytne w celu oceny gotowości seksualnej samicy.
Bodźce zapachowe mają znaczenie informujące, służą np. do oznaczania terytorium, odnajdywania pokarmu (stonka ziemniaczana wybiera rośliny wydzielające woń aldehydu octowego). Bodźce zaliczane do atraktantów wywierają działanie przyciągające (wabiące), m.in. feromony, pozwalające zwierzętom odnaleźć osobniki płci przeciwnej lub ułatwiające więź między matką a potomstwem. Bodźce typu repelentów działają odpychająco, np. cuchnąca ciecz wystrzykiwana przez śmierdziela, substancje alarmowe pochodzące ze skóry zranionych zwierząt.