Paradoks Leontiefa i jego znaczenie
Pojęcie „paradoks Leontiefa” wiąże się nieodłącznie z nazwiskiem amerykańskiego ekonomisty pochodzenia rosyjskiego. Wassily Leontief żył w latach 1906 - 1994. W końcu lat 20-tych pracował w Państwowej Komisji Planowania ZSRR, w 1929 był doradcą ekonomicznym kuomintangowskiego rządu w Chinach (Kuomintang). W 1931 wyjechał do USA, był także profesorem Harvard University, pracownikiem National Bureau of Economic Research w Nowym Jorku i przez wiele lat konsultantem Departamentu Pracy.
Zajmował się problemami makroekonomicznymi, głównie równowagą ogólną. Za stworzenie od podstaw i rozwinięcie metody „input-output” (przepływy miedzygałęziowe) został uhonorowany w 1973 roku Nagrodą Nobla.
Bazą do rozważań Leontiefa była teoria obfitości zasobów, tzw. model Heckschera-Ohlina, który przyjmuje założenie istnienia dwóch krajów, dwóch produktów oraz dwóch czynników produkcji. Na rynkach towarowych oraz na rynkach czynników produkcji konkurencja jest doskonała, a w wymianie międzynarodowej nie ma barier i ograniczeń, panują więc warunki wolnego handlu. Model ten zakłada również brak kosztów transportu oraz całkowitą mobilność czynników produkcji w skali międzynarodowej, co oznacza, że wymiana między krajami ogranicza się do dóbr. Wytwarzane są dobra jednorodne, poszczególne kraje różnią się stopniem wyposażenia w czynniki produkcji, mają natomiast takie same techniki produkcji.
Podstawowym celem empirycznej weryfikacji teorii modelu Heckschera-Ohlina, podejmowanej przez ekonomistów w ostatnich dziesięcioleciach, jest próba identyfikacji sektorów (gałęzi) gospodarczych, które są zorientowane na eksport, oraz tych, które są sektorami konkurującymi z importem. Identyfikacja tych sektorów ma dać odpowiedź na pytanie, czy kraj rzeczywiście zamierza do eksportowania dóbr, których wytworzenie wymaga intensywniejszego wykorzystania czynnika produkcji obfitego, oraz do importowania dóbr, których wytworzenie w kraju wymagałoby intensywniejszego użycia czynnika rzadkiego. Pierwsza weryfikacja została dokonana przez Leontiefa w 1953 roku. Ze względu na paradoksalne w stosunku do teorii H-O odkrycia, zapoczątkowała całą serię badań gospodarki amerykańskiej, mających na celu weryfikację paradoksu Leontiefa. Przedmiotem badań były również inne kraje, w latach 1959-1962 weryfikacją objęto Japonię, Indie, NRD i Kanadę. W niektórych przypadkach paradoks Leontiefa został potwierdzony, w innych odrzucony.
Przedmiotem badań Leontiefa była gospodarka Stanów Zjednoczonych, w 1947 roku podzielona na 142 sektory ujęte w tablicę przepływów międzygałęziowych (input-output). Obliczył on proporcje nakładu kapitału do liczby pracowników w gałęziach eksportowanych oraz w gałęziach konkurujących z importem, posługując się tablicą nakładów - wyników, w której wektorami były nakłady czynników produkcji, wielkość eksportu i wielkość importu.
Celem badania było stwierdzenie, czy prawdą jest, iż Stany Zjednoczone eksportują towary, których krajowa produkcja absorbuje relatywnie duże ilości kapitału i małe ilości pracy, oraz importują zagraniczne dobra i usługi, których wytworzenie w kraju wymagałoby zatrudnienia dużej ilości pracy i małej ilości krajowego kapitału. Badanie miało stanowić test teorii H-O. Powstało więc pytanie, jakim krajem są Stany Zjednoczone roku 1947 - obfitym w kapitał, czy też obfitym w pracę.
Ogólna opinia wśród ekonomistów była taka, iż USA są relatywnie lepiej wyposażone w kapitał niż kraje partnerskie, natomiast praca jest tam czynnikiem relatywnie rzadszym. Jeżeli więc teoremat H-O jest słuszny, to w amerykańskim eksporcie powinny znajdować się dobra o relatywnie wysokiej relacji kapitał/praca, natomiast w imporcie dobra o relatywnie niższych proporcjach kapitału do pracy.
Wyniki badań Leontiefa nie potwierdziły tego założenia, były paradoksalne wobec teorematu H-O, właśnie stąd powstało w literaturze określenie „paradoksu” Leontiefa. Stany Zjednoczone eksportowały głównie produkty pracochłonne w zamian za import dóbr kapitałochłonnych.
Wyniki te były również zaskakujące ze względu na fakt, że pod koniec lat 40-tych jedynie USA miały duże zasoby kapitału. Europa i Japonia zdewastowane przez wojnę podejmowały dopiero próby odbudowy gospodarki. W Europie odbudowa ta dokonała się dzięki napływowi kapitału amerykańskiego. W handlu między Stanami Zjednoczonymi a resztą świata należało więc oczekiwać wysokiego udziału eksportu dóbr kapitałochłonnych i importu dóbr pracochłonnych. Leontief, zaskoczony uzyskanymi wynikami, kontynuował badania, podejmując próbę porównania jakości pracy pracowników amerykańskich z jakością pracy pracowników innych krajów. Wysunął tezę, że wydajność pracy w Stanach Zjednoczonych była trzykrotnie wyższa, co oznaczało, że przy danej ilości kapitału jedna roboczogodzina pracy amerykańskiej jest ekwiwalentem trzech roboczogodzin pracy zagranicznej. Przyczyną przelicznika 1: 3 była, zdaniem Leontiefa, przewaga USA w zakresie przedsiębiorczości i organizacji pracy w stosunku do reszty krajów. Lepsze zarządzanie, korzystniejszy klimat w zakresie przedsiębiorczości miały zdecydowanie silniejszy wpływ na poprawę produkcyjności amerykańskiej pracy niż na zwiększenie efektywności kapitału amerykańskiego. W rezultacie, stwierdza Leontief, Stany są krajem wyposażonym w pracę niż inne kraje, ponieważ ta praca jest 3-krotnie bardziej efektywna niż gdzie indziej. Paradoksalne wyniki skłoniły licznych ekonomistów do powtórzenia lub zmodyfikowania badań gospodarki amerykańskiej.
Badania te zaowocowały sformułowaniem kilku wniosków metodologicznych:
nie można opierać się wyłącznie na dwóch czynnikach produkcji (fizycznym kapitale i pracy);
należy uwzględniać także różnice w zasobach naturalnych (pominięte przez Leontiefa), które mogą tworzyć eksport/import nie konkurencyjny;
konieczna jest ocena wpływu barier handlowych na strukturę eksportu i importu;
należy dopuścić możliwość pojawienia się tzw. odwróconych proporcji czynników produkcji, a więc odrzucić założenie o stałości proporcji nakładów przy każdej relacji cen czynników produkcji.
Leontief sformułował wniosek, określany w literaturze mianem paradoksu, brzmiący następująco: „udział Stanów Zjednoczonych w międzynarodowym podziale pracy opiera się raczej na eksportowej specjalizacji w dziedzinach, w których procesy wytwórcze wymagają relatywnie większych nakładów pracy, oraz na imporcie towarów, których produkcja wymaga relatywnie więcej kapitału”.
Badania te są klasycznym przykładem analizy kształtowania się zasobochłonności handlu. Przyjmując określone współczynniki pracochłonności i kapitałochłonności obliczył on globalne zapotrzebowanie na pracę i kapitał przypadające na 1 mln dolarów amerykańskiego eksportu oraz produkcji zastępującej import. Następnie skoncentrował uwagę na średnich relacjach kapitału i pracy w produkcji eksportowej oraz w produkcji konkurującej z importem, które to relacje wyrażają ilość kapitału przypadającą w ciągu roku na 1 zatrudnionego w każdym z dwóch wyodrębnionych sektorów gospodarki. Stosunek tej relacji dla produkcji zastępującej import do relacji dla eksportu uznał za syntetyczny wskaźnik określający kierunek przewagi komparatywnej danego kraju biorącego udział w handlu międzynarodowym. Wskaźnik ten nazwał indeksem względnej kapitałochłonności i pracochłonności importu i eksportu.
Wytłumaczenie tego paradoksu brzmi, iż trzeba brać pod uwagę nie tylko jednostki czasu pracy, ale także wydajność pracy. W efekcie, gdyby uwzględnić również różnice w wydajności czynników produkcji, paradoks nie wystąpiłby, bowiem wydajność pracy w USA jest znacznie wyższa, niż w krajach, z których pochodzą produkty, importowane przez USA, zaś wydajność kapitału w tamtych krajach jest znacznie niższa niż w USA.
Większość badaczy teorii H-O przychyla się generalnie do twierdzenia, że badanie struktur handlowych kraju na podstawie prostego modelu dwuczynnikowego, zakładającego podobieństwo funkcji produkcji w różnych krajach, jest dużym uproszczeniem i może prowadzić do paradoksalnych wyników. Efektem fermentu wywołanego przez paradoks Leontiefa stał się postęp wiedzy i rozwinięcie bazowej teorii H-O o nowe elementy.
Teoria obfitości zasobów była dalej rozwijana, m. in. Przez Samuelsona, A.P. Lernera i innych, którzy rozbudowali ją, uwzględniając korzyści ze skali produkcji, różne gusta konsumentów, większą liczbę czynników wytwórczych i ich wewnętrzną różnorodność.
2