Spis treści szczegółowy

Wstęp

Czemu służy nauka? Zrozumieniu świata i gromadzeniu wiedzy. Teoria ułatwia realizację tych celów.

Teoria powinna być abstrakcyjna, uniwersalna, empirycznie sprawdzalna - dopóki teoria nie zostanie zweryfikowana przez doświadczenie, pozostaje tylko hipotezą.

Teorie średniego zasięgu - nie spełniają wymogu uniwersalności. Dotyczą głównie ograniczonej przestrzeni i czasu.

Nauka gromadzi w sposób systematyczny dane podlegające analizie. Najczęściej wystawia się „hipotezy na obalenie” - jeśli okaże się, że dana teoria wytrzymuje krytykę, to w danym miejscu i czasie uznaje się ją za obowiązującą.

Skąd czerpiemy wiedzę o życiu społecznym?

1. jest dostarczana przez naukę;

2. potoczna wiedza o życiu społecznym;

3. wiedza zawarta w religii, sztuce, filozofii, ideologiach oraz innych formach ludzkiej ekspresji;

Różnice wiedzy potocznej i naukowej

WIEDZA POTOCZNA	WIEDZA NAUKOWA
(socjalizacja itd.) - wiedza zindywidualizowana, subiektywna, różna, zależna od doświadczeń życiowych.	Jednolita, systematyczna. Sądy należące do tzw. korpusu wiedzy w danym momencie, uznawane są za prawdziwe, zmierzające do obiektywizacji.
Ma charakter konkretny i praktyczny. Ludzie posługują się nią w życiu społecznym. Zawiera (na ogół) sądy jednostkowe, uogólnienia sprowadzane są do pewnych klas zachowań człowieka, stosowane do określonych sytuacji.	Ma charakter abstrakcyjny; sądy zawarte w niej nie są jednostkowe, lecz ogólne. Odnoszą się do zbiorów ludzi i mają charakter generalizacji historycznych lub praw naukowych.
Język - wiedza potoczna operuje językiem potocznym. Jest to język mało precyzyjny (niejednoznaczny), nie jest wolny od ocen, posiada komponenty emocjonalne.	Język nauki jest wolny od ocen. Jest, jak mówi Osowski, „językiem treści pojęciowych”.
Nie jest systematyczna. Wiedza pełna wewnętrznych sprzeczności, mało spójna; a w związku z tym sądy jej są wewnętrznie sprzeczne i niespójne	Immanentną cechą nauki jest systematyczność jej wiedzy. Jest uporządkowana, w sposób świadomy dąży do eliminacji sprzeczności weń się pojawiających.
Nie troszczymy się o jej uzasadnienie - działa ona na zasadzie pewnej oczywistości. Jest to produkt naszych doświadczeń, życia, naszych bliskich.	Empiryczne uzasadnienia sądów są sprawą zasadniczą. Uzasadnienie musi być uzasadnieniem intersubiektywnym, procedura badawcza jawna, określony stopień pewności i generalizacji sądów.

Komentarz:

język treści pojęciowych - według Osowskiego, to taki, który posiada jednoznaczną i ostrą aparaturę pojęciową, z którego korzysta się w sposób operatywny - tzn. że każda definicja daje możliwość decyzji, czy dowolny przedmiot jest desygnatem definiowanego terminu, czy nie. Każde zdanie musi posiadać sens empiryczny - wiemy na czym polegałoby stwierdzenie że jest ono prawdziwe, jak też i fałszywe.

Podsumujmy:

Wiedza naukowa jest zawsze wiedzą abstrakcyjną, sformułowaną w języku treści pojęciowych, uporządkowaną, spójną i empirycznie uzasadnioną. Jest gromadzona systematycznie, z przestrzeganiem zasad jawności procesu badawczego i intersubiektywnej kontroli, oraz z dbałością o określenie stopnia ogólności wypowiadanych sądów i twierdzeń, oraz stopnia ich pewności.

Typologie badań naukowych

• Eksploracyjne i weryfikacyjne:

• eksploracyjne - (badania formulatywne); zwykle celem tych badań jest sformułowanie problemu badawczego;

• weryfikacyjne - celem ich jest szukanie odpowiedzi weryfikujących hipotezy, odpowiedzi na pytania problemowe;

• Diagnostyczne i odkrywcze:

• diagnostyczne - celem ich jest zaliczenie zjawisk do kategorii teoretycznych;

• odkrywcze - pozwalają odkryć nowe, nieopisane zjawiska i twierdzenia;

• Opisowe i eksplanacyjne:

• opisowe - celem ich jest stwierdzenie występowania jakichś zjawisk i ich opisanie;

• eksplanacyjne - mają wyjaśnić, dlaczego te zjawiska występują, jak przebiegają, jakie czynniki nimi rządzą. W nauce ceni się je bardziej od opisowych.

• Z intencją sprawozdawczą i badania zmierzające do generalizacji (uogólnień):

• z intencją sprawozdawczą - wnioski nie wykraczają poza objęte badaniem przypadki, jedynie je relacjonują;

• zmierzające do generalizacji - wnioski z nich wykraczają poza bezpośrednio objęte badaniem przypadki.

• Prognostyczne i nie wysuwające prognoz:

• prognostyczne - wycelowane na przewidywanie przyszłych zdarzeń, z intencją pragmatyczną;

• nie wysuwające prognoz - mówią o stanie aktualnym;

• Ewaluacyjne i deskryptywne:

• ewaluacyjne - oceniające;

• deskryptywne - opisowe;

• Jakościowe i ilościowe - istotny jest tutaj sposób uzasadniania twierdzeń;

• Teoretyczne i aplikacyjne:

• teoretyczne - wyrastają z hipotez w celu ich weryfikacji;

• aplikacyjne - nakierowane są na praktyczne działanie;

W nauce występują dwa rodzaje ocen:

• właściwe

• utylitarne - nakierowane na cel; coś jest dobre lub złe ze względu na cel X. Do nich odnoszą się badania ewaluacyjne.

Najwięcej badań w socjologii ma charakter weryfikacyjne, eksplanacyjny i eksploracyjny

Typologia badań socjologicznych:

typ A - badania prowadzone w obrębie jednego społeczeństwa.

1. Case studies - studia pojedynczych przypadków, badania monograficzne grup, instytucji, zbiorowości terytorialnych.

2. Badania oparte na organizowanym materiale biograficznym:

• Metoda dokumentów osobistych - konkursy pamiętników.

• Wywiad narracyjny

3. Badania opinii oparte o zogniskowane wywiady grupowe (fokusowe).

4. Jednorazowe badania surveyowe - np. sondaże, badania opinii publicznej.

5. Badania eksperymentalne

6. Badania działań społecznych za pomocą interwencji socjologicznej i interakcji strategicznej

typ B - badania prowadzone według podobnych zasad badania wielu społeczeństw - np. międzykulturowe badania porównawcze.

typ C - badania oparte na wynikach innych badań; nastawione na tworzenie syntez odnoszących się do jednego społeczeństwa, procesu społecznego itp.

typ D - badania oparte na wynikach innych badań; nastawione na sformułowanie bardzo szerokich generalizacji, względnie praw ogólnych.

typ E - badania historyczno - socjologiczne, socjologiczno - etnograficzne; socjologiczno - etnologiczne, itp. - badania z pogranicza różnych dziedzin nauk.

Funkcje badań:

• Wpływ wyników badań na zjawiska:

społeczno - kulturowe w ramach pewnych układów; mogą mieć wpływ na naukę, społeczeństwo, życie codzienne.

• Badania pełnią funkcję:

1. Funkcja naukowa;

2. Funkcja praktyczno-użytkowa;

3. Funkcja humanistyczno-obywatelska;

Funkcja naukowa: wyniki badań pełnią tę funkcję wówczas, gdy przyczyniają się do rozwoju socjologii jako dyscypliny naukowej; gdy wnoszą wkład w rozwój dyscypliny; dostarczają uzasadnionych twierdzeń. Badanie może zwracać uwagę na nowe zagadnienia, dotąd nie dostrzegane; wnoszą wkład w aparaturę pojęciową, a także w rozwój metod i technik. Wkład badań w dziedzinę socjologii oceniany jest przez grono naukowe, realizowany w układzie nauki.

Funkcja praktyczno - użytkowa: Funkcjonuje w układzie badacz  praktyk życia społecznego. Wyniki badań pełnią tę funkcję, jeżeli są one wykorzystywane jako przesłanki, które prowadzą praktyka życia społecznego do podejmowania praktycznych decyzji. Funkcjonuje także w układzie ekspert  praktyk życia społecznego. Ekspert potrafi podjąć decyzję bez odwoływania się do badań.

Funkcja humanistyczno-obywatelska:

• wpływ wyników badań na tzw. „czytającą publiczność”;

• uświadamiają nam one nasze miejsce w życiu społecznym w stosunku do innych;

• dzięki wynikom badań możemy poznać obszary życia społecznego, których jeszcze nie znamy;

• mogą one ułatwić nam ocenę tego, co dzieje się w świecie i zająć określone stanowisko.

• są impulsem do dyskusji społecznych.

Należy odróżniać funkcje założone badań od funkcji zrealizowanych, gdyż one nie muszą się pokrywać.

Badanie może spełniać jednocześnie wiele funkcji, w tych sytuacjach na plan pierwszy wysuwa się funkcja założona.

Historia badań społecznych:

Mówi się o niej od XVIII wieku.

1. Okres od XVIII wieku do początku I wojny światowej: badania nad rozmaitymi problemami społecznymi;

• kontynuacja działalności spisowej, która przekształciła się w rutynę.

• nurt krajoznawczy: monograficzne opisy miast

• monografie współczesnych problemów społecznych zaowocowały powstaniem ruchu społecznego - tzw. ruchu surveyowego. Prekursorem monografii był J. Howard; monografii dotycząca więziennictwa w Anglii i Walii oparta na obserwacji. Była stworzona celu reformowania więziennictwa w Anglii.

• Przedmiotem zainteresowania ruchu surveyowego były warstwy społeczeństwa upośledzone społecznie.

• Przedstawiciele: F. de Play, Ch. Booth, P. Kellog.

F. le Play zajmował się rodziną. Stworzył ramy opisu rodzin (nomenklatura); jest twórcą metody monograficznej.

Ch. Booth zajmował się miastem, podzielił ludzi na pewne warstwy według danych ze spisu powszechnego (w odniesieniu do poszczególnych dzielnic) i prowadził w nich badania pogłębione. Do pomocy wykorzystał ludzi, mogących posiadać informacje dotyczące badanych przez niego ludzi - np. inspektorów szkolnych, poborców podatkowych, administratorów domów. Wyniki badania zaprezentował na mapie. Był to wówczas nowatorski sposób zaprezentowania wyników badań.

W ruchu surveyowym ukształtowały się podstawy metod zbierania danych, a także podstawy ich analizy; połączenie danych jakościowych z ilościowymi. Badacze tego okresu z pełną świadomością odwoływali się do metod empirycznych (w celu podjęcia działalności reformatorskiej).

6. Okres międzywojenny - badania prowadzone w powiązaniu z socjologią jako dyscypliną akademicką i dla realizacji jej celów.

• Socjologowie amerykańscy przejęli od ruchu surveyowego warsztat badawczy i podjęli badania w celach badawczych - naukowych.

• R.E. Park (szkoła chicagowska): badania podejmowane z intencją czysto naukową (miasta).

• Thomas, F. Znaniecki: wykorzystali materiały autobiograficzne (listy i autobiografie polskich emigrantów), stworzyli oni metodę dokumentów osobistych, czyli metodę biograficzną.

• Wykorzystywanie danych empirycznych w celu stworzenia ogólnych teorii: koncepcja community, teorie rozwoju struktury przestrzenno-społecznej i rozwoju miast, koncepcja zmiany społecznej.

• W tym okresie narodziły się pierwsze podręczniki metod badawczych.

• Główne zainteresowania: patologie społeczne, przyczyny emigracji.

• Badania biograficzne: wizytówka polskiej socjologii.

• Steinmetz: socjografia; miała się zajmować problemami społecznymi, socjologia miała tworzyć teorie.

7. Od II wojny światowej: od II wojny światowej; badania prowadzone w obrębie socjologii i innych dyscyplin społecznych; powiązanie badań z potrzebami praktyki życia społecznego, badania prowadzone dla celów naukowych oraz badania prowadzone w celu „oświeceniowym” społeczeństwa (edukacji socjologicznej społeczeństwa).

Tendencje do realizacji badań w celach komercyjnych:

• w dziedzinie stosunków przemysłowych;

• w dziedzinie badań rynkowych;

• w dziedzinie stosunków politycznych;

• w dziedzinie wojskowości (w związku z II wojną światową).

Z tym okresem związane jest powstanie wielkich instytucji badawczych - np. ośrodki badania opinii publicznej, pojawienie się majętnych sponsorów i inwestorów, chętnych finansować badania. Praktyczna funkcja badań powodowała wzrost metod ilościowych w badaniach (model pozytywistyczny). Było to związane również z pewną modą w metodologii - modą pozytywistyczną.

Badania społeczne w krajach realnego socjalizmu:

• Okres w którym były zupełnie zaniechane (do przełomu październikowego);

• Po tym okresie doszło w Polsce do reaktywowania studiów socjologicznych;

• Badania zostały podjęte według wzorów amerykańskich, ale nie były one w pełni niezależne: problemy z uzyskaniem środków finansowych, „cenzura prewencyjna”;

• Wiedza na temat socjologii była zerowa u respondentów;

Charakterystyka procesu badawczego:

Badanie jest procesem złożonym z etapów:

1. Przygotowanie koncepcji badania;

8. Przygotowanie technik badawczych:

• techniki doboru zjawisk do badania,

• techniki otrzymywania materiałów,

• techniki opracowania materiałów;

• sprawdzenie pytań w badaniu pilotażowym;

(na przykład: trzeba przygotować schemat losowania próby, przygotować ankietę, ułożyć pytania i sprawdzić je)

9. Dobór zjawisk z którymi badacz lub jego wysłannicy wchodzą w kontakt przy zbieraniu materiałów - dobór respondentów (losowanie próby), wybór źródeł;

10. Zbieranie materiałów;

11. Krytyka, selekcja i wstępne opracowanie materiałów;

12. Właściwe opracowanie materiałów - otrzymanie wyników łącznie z ich interpretacją;

13. Przygotowanie elaboratu zawierającego opis przebiegu badania i udokumentowane wyniki

1 - 3	faza przygotowania badania;
4	faza terenowa;
5 - 7	faza opracowania materiałów;

• Ten schemat badawczy pasuje do badań surveyowych i eksperymentalnych;

• Etapy badania muszą być zrealizowane wszystkie, ale nie muszą przebiegać w tej samej kolejności;

• Ten schemat badania należy traktować jako schemat logiczny;

Rozwinięcie:

Ad 1. Koncepcja badania:

Ustalenia badacza, po co robi badania, jakimi metodami i technikami zamierza zbierać materiały; ustalenia odnoszą się do:

1. Problematyki;

2. Aparatury pojęciowej;

3. Przedmiotu badań;

4. Technik otrzymywania materiałów i źródła:

5. Innych technik badawczych:

• techniki doboru zjawisk do badania

• ­techniki właściwego opracowania materiału - np. kodowania, budowy skal;

• techniki oceny wartości zebranego materiału - techniki kontroli pracy ankietera, techniki weryfikacji danych;

• Metody badań oraz stopnia ich uzasadnienia (ocena wniosków i ich uzasadnienie);

• Sposobu prezentacji przebiegu badania i jego rezultatów;

Projekt badań jest pojęciem szerszym niż pojęcie koncepcji. Pojęcie koncepcja badań zawiera się w pojęciu projektu badań, który ponadto zawiera pojęcie harmonogramu badań oraz kosztorysu.

1. Problematyka to tyle, co zbiór pytań problemowych, które stawia sobie badacz.

• Celem badania jest uzyskanie dobrze uzasadnionych odpowiedzi na te pytania.

• Badane obiekty mogą być bardzo różne.

• Ważne jest uzasadnienie wyboru danego zagadnienia do badania.

2. Terminologia:

• Terminy teoretyczne (abstrakcyjne)

• Terminy empiryczne

• Procedura konkretyzacji - nadawanie sensu empirycznego terminom teoretycznym

• Operacjonalizacja - wskazanie metod badawczych, za pomocą których będziemy stosować skonkretyzowane pojęcia.

3. Przedmiot badania - ogół konkretnych zjawisk oznaczonych przez terminy (empiryczne) w pytaniach problemowych.

• Mówiąc o przedmiocie badań, mówimy nie tylko o badanych zjawiskach, ale także o tych zjawiskach, na które chcemy rozciągnąć swoje wnioski.

• Określając przedmiot badania wskazujemy ramy czasowo-przestrzenne występowania danego zjawiska.

4. Źródła - zjawiska z którymi badacz lub jego wysłannicy wchodzą w bezpośredni zmysłowy kontakt i skąd czerpie się informacje o badanych zjawiskach.

	oparte na obserwacji	techniki oparte na procesie komunikowania się
				bezpośredniego	pośredniego
niestandaryzowane	techniki obserwacji niekontrolowanej	techniki wywiadu swobodnego (wolnego)	Techniki otrzymywania wypowiedzi pisemnych niestandaryzowanych (pamiętniki)
standaryzowane	obserwacja kontrolowana	wywiad kwestionariuszowy	Ankiety, autorejestracja

Ogół czynności i środków badawczych ujętych w reguły to technika otrzymywania materiałów

Jeżeli czynności i środki badawcze, jakie stosujemy w kontakcie z innymi osobami są takie same (przynajmniej zbliżone) to mówimy, że dana technika charakteryzuje się wysokim stopniem standaryzacji.

Formularz jest kryterium oceny standaryzacji danej techniki

5. Metoda badawcza - ogół zastosowanych w badaniu technik i sposobów badawczych.
   Uzasadnienie metody - wykazanie, że w stosunku do danego przedmiotu badań na podstawie źródeł i materiałów dobranych, otrzymanych i opracowanych przy pomocy takich, a nie innych technik i sposobów badawczych można udzielić odpowiedzi na pytanie problemowe; i to odpowiedzi w wystarczającym stopniu uzasadnionych. Uzasadnienie metody pośrednio informuje nas o wartości wniosków.

Kryteria doboru zjawisk z którymi badacz wchodzi w kontakt:

Łączy się to z wyborem:

• Przedmiotu badania;

• Źródeł materiałów;

• Problem doboru źródeł pojawia się tam, gdzie okazuje się, że [badana] populacja jest wewnętrznie zróżnicowana.

Badanie przyrodnicze:	Badanie społeczne:
Do badania dobiera się jednostki, którymi nie możemy manipulować;	Jednostki zobligowane badaniem podlegają manipulacji;
Jednostki do badania pochodzą „z życia” - są brane bezpośrednio ze środowiska'	Jednostek do badania nie dobiera się „z życia”, tylko z operatów losowania;
Jednostki dobrane do badania same są przedmiotem badań - one to bezpośrednio są przedmiotem zainteresowania;	Jednostki dobrane do badania są generalizatorami źródeł. Same rzadko są badanymi obiektami;
Obiekt badań jest stały;	Obiekt badań jest bardzo często płynny i wyróżnienie jednostek do badania jest bardzo trudne;





Dobór losowy (probabilistyczny):

Posiada mocne uzasdadnienie w rachunku prawdopodobieństwa i statystyce. Prawdopodobieństwo wejśćia do próby jednakowe i > 0.

Badacz nie ma wpływu na to, jakie jednostki dostana się do próby, bo selekcja odbywa się według pewnego automatycznego planu, który jest oparty na zasadach losowych, tzn. każda jednostka w populacji ma jednakowe szanse wejścia do próby.

• Losowanie dokonuje się z kartotek, spisów, planów, czyli z tzw. operatów losowania; czasami socjolog musi sam takie operaty stworzyć.

• Dobry operat musi spełniać warunki:

• warunek adekwatności - powinien odpowiadać całej populacji, którą chcemy badać;

• warunek kompletności - powinien zawierać wszystkie jednostki wchodzące w skład danej populacji;

• brak powtórzeń - każda jednostka musi w nim wystąpić tylko jeden raz;

• warunek dokładności - nie może zawierać jednostek nie istniejących, bądź też nie należących do populacji;

• warunek techniczny - łatwość korzystania z operatu;

• Zaletą doboru losowego jest to, że przy przenoszeniu wniosków z próby na populację jesteśmy w stanie oszacować błąd i jego prawdopodobieństwo; oraz to, w jakich granicach mieści się wynik prawdziwy (taki, który uzyskać można jedynie przeprowadzając badania na całej populacji).

• Błąd standardowy próby - tj. przedział ufności.

Poziom ufności - prawdopodobieństwo wystąpienia błędu losowego.

• Dla danej liczebności przedział ufności jest tym węższy, im niższy jest przyjęty przez badacza poziom ufności.

• Podstawowym problemem tego doboru jest to, że próba zrealizowana różni się od próby zamierzonej. Wiele osób niechętnie bierze udział w badaniach, do wielu nie da się po prostu dotrzeć.

• Błąd systematyczny: występuje wtedy, gdy z próby wypadają jednostki o zbieżnych cechach. Tego rodzaju błędy zniekształcają wyniki badań.

• W sytuacji, gdy istnieją duże rozbieżności między próbą zamierzoną, a zrealizowaną, wówczas badacze stosują tzw. próby rezerwowe (nie są one jednak akceptowane przez statystyków, ponieważ nie są zgodne z zasadą prawdopodobieństwa zastępowanie osób w stosunku 1:1).

• Wielkość próby nie zależy od stosunku liczebności grupy do liczebności populacji.

• Wielkość błędu standardowego próby zależy od zastosowanej procedury doboru. Istnieją wzory pozwalające obliczyć niezbędną wielkość próby, przy danym poziomie ufności.

Dobór celowy:

Badacz ma wpływ na to, jakie jednostki dostaną się do próby.

Dobór kwotowy (próba udziałowa) - jednostki są dobierane do badania, a nie losowane.

• Za punkt wyjścia w konstrukcji próby przyjmuje się założenie, że pod względem cech próba będzie stanowiła miniaturę populacji. Wybór tych cech jest zwykle arbitralny, co stwarza możliwość popełnienia błędów.

• Próba kwotowa - badacz musi mieć pewną wiedzę wstępną o populacji, tzn. musi znać jej strukturę ze względu na wybrane do badania cechy (nie zawsze można tę wiedzę uzyskać, dane statystyczne mogą być przecież nieaktualne, nieadekwatne itd.). Jeśli konstruuje się próbę kwotową w oparciu o kilka cech, badacz musi znać ich rozkład w badanej populacji. Jeżeli mamy już te rozkłady, to w próbie te proporcje muszą zostać odwzorowane.

• Każdy ankieter otrzymuje kwotę, czyli przydział osób dla wywiadów, które ma przeprowadzić.

• Ankieter będzie szukał respondentów na zasadzie „chybił - trafił”. Jest to oczywiście jedynie założenie badacza. Nie zawsze będzie tak w rzeczywistości.

• Nie występuje tutaj problem odmów - nie są one rejestrowane.

Dobór losowo - kwotowy - połączenie doboru losowego z kwotowym.

Jest to dobór wielostopniowy; można na pierwszym etapie zastosować dobór losowy albo dobór kwotowy. Na przykład na początku dobiera się losowo okręgi wyborcze. Wybiera się jakieś cechy, a następnie opracowuje według metody postępowania j.w.

1. Dobór jednostek przeciętnych - wnioski uogólnia się nie statystycznie, na podstawie prawdopodobieństwa, lecz przez podobieństwo; przyjęcie założenia, że podana grupa (populacja) jest typowa dla społeczeństwa.

6. Dobór jednostek o cechach krańcowych - zakłada się, że cechy krańcowe są cechami różnicującymi.

7. Dobór jednostek parami - odbywa się w warunkach eksperymentalnych. Dokonuje się wyboru cech, które będą badane.

8. Dobór lawinowy - każdy kolejny respondent jest badany za sprawą uzyskania o nim informacji od poprzednika.

9. Dobór ekspertów - stosowany jest w badaniach eksperymentalnych, gdzie badacz nie dysponuje wystarczającą wiedzą o populacji.

• Dobór samorzutny - jednostki same dobierają się do badania; np. ankieta prasowa. Występuje często, kiedy brak jest środków finansowych na badania.

• Dobór przypadkowy - bada się jednostki, do których badacz ma dostęp. O dostępności respondentów decyduje najczęściej przypadek.

Obserwacja

Jest to proces polegający na dokonywaniu spostrzeżeń w celu odpowiedzi na dane pytania. Osobą dokonującą spostrzeżeń jest oczywiście badacz. Nie mniej istotną rzeczą w tym procesie jest sam obiekt obserwacji.

Obserwacja to proces postrzegania, który jest celowy, planowy i krytyczny.

• Celowość obserwacji - ma nam dostarczyć informacji, które są nam potrzebne do rozwiązywania problemów.

• Planowość obserwacji - są z góry określone zjawiska, które należy postrzegać, a także czas i okoliczności w których obserwowane zjawisko zachodzi.

• Krytyczność obserwacji - jej rezultaty powinny poddane być krytyce albo ścisłej kontroli.

Te trzy cechy obserwacji pozwalają uniknąć błędów, które powstają na drodze przypadkowych postrzeżeń. Do dokonywania obserwacji potrzebna jest obserwatorowi spostrzegawczość oraz uwaga (koncentracja). Ponad to wymaga się od badacza umiejętności selekcji spostrzeżeń, czyli zestawiania wyników obserwacji z interesującymi go zagadnieniami.

Typy badaczy:

1. Analitycy - postrzegają szczegóły i mają problemy z wiązaniem ich w całość.

2. Syntetycy - dostrzegają problemy ogólne, przy jednoczesnym niedostrzeganiu szczegółów.

Przedmiot spostrzeżeń:

• Ludzie, ich zachowania i wytwory;

• O przeżyciach psychicznych można wnioskować pośrednio na podstawie introspekcyjnych zeznań jednostek;

• Obserwowane zachowania są symboliczne, dlatego od obserwatora wymaga się wiedzy o danej kulturze - po to, by móc zrozumieć sens zachowań i symboli;

• Większa początkowa wiedza o badanych zjawiskach ułatwia nam ich obserwację;

W źródłowych badaniach społecznych bardzo rzadko stosuje się aparaturę specjalistyczną do dokonywania obserwacji; niemniej jednak, jeśli jest ona stosowana, to wzmacnia lub zastępuje zmysły, ale nie jest w stanie uchwycić tego, co zmysłom niedostępne.

W czasie jednej obserwacji przyrodniczej zdobywa się niewiele informacji, a ich charakter jest z góry określony. Dlatego jednocześnie prowadzi się wiele obserwacji w określonych interwałach czasowych.

W badaniach społecznych w ciągu jednej obserwacji zdobywa się wiele informacji, które nie zawsze są z góry określone. Obserwacje tego samego zjawiska stosunkowo rzadko są powtarzane, zwłaszcza periodycznie.

W badaniach społecznych bardzo rzadko przeprowadza się obserwacje w warunkach laboratoryjnych, zwłaszcza eksperymentalnych, co z kolei jest bardzo powszechne w badaniach przyrodniczych. W badaniach społecznych nie wywołuje się zjawisk po to, by je obserwować. Nie tylko ze względów technicznych, ale i etycznych.

Podział technik obserwacji:

Standaryzowane - opracowywanie wyników w sposób ilościowy;		Niestandaryzowane - opracowywanie wyników w sposób jakościowy;
Sytuacje sztuczne, czynności wywołane		Sytuacje naturalne, czynności nie wywołane
Ukryte		Jawne: obserwacja jawna z ukrycia; obserwacja jawna nie z ukrycia;
Uczestnicząca - badacz uczestniczy w sytuacjach, które są przedmiotem badania	Quasi-uczestnicząca - badacz posiada wiedzę wstępną o badanych zjawiskach			Zewnętrzna - badacz zachowuje swą „anonimowość” dla badanych
Ciągłe - obserwacja zjawisk nie dających się łatwo wyodrębnić			Jednorazowe -obserwacja zjawisk łatwych do czasowo - przestrzennego wyodrębnienia.
Jednoosobowe - obserwacje prowadzone przez jednego obserwatora			Wieloosobowe - obserwacja prowadzona przez wielu niezależnych obserwatorów.

Technika obserwacji zwykłej:

• przedmiotem jej zainteresowania są zjawiska naturalne;

• obserwacja jednorazowa;

• może być ukryta, albo jawna;

• obserwacja nie uczestnicząca - zewnętrzna;

• przedmiotem takiej obserwacji może być np. demonstracja uliczna;

Przygotowanie do przeprowadzenia obserwacji zwykłej:

1. Ustalenie celu i przedmiotu obserwacji - uświadamiamy sobie problemy, które chcemy badać, oraz wyznaczamy zagadnienia do badania oraz środki badania tych problemów;

2. Wybór sytuacji w której będzie dokonywana obserwacja - wybór miejsca i czasu - określamy sytuacje, które będziemy badać oraz sposoby, za pomocą których do nich dotrzemy;

3. Przygotowanie szczegółowych wytycznych do przeprowadzenia obserwacji (dyspozycje obserwacji) - lista (możliwie szczegółowo sporządzona) zjawisk, na które trzeba zwracać uwagę podczas obserwacji. Jest to rozsądne uszczegółowienie problematyki dążące do sporządzenia listy. Dyspozycje mają ukierunkować obserwatora, informować go o kierunku w jakim ma on dokonywać selekcji spostrzeżeń. Dyspozycje zawierają dyrektywy dotyczące szczegółowych elementów, które trzeba włączyć do obserwacji.

4. Przemyślenie sposobu zachowania się obserwatorów w danej sytuacji - zachowania zależą od tego, czy obserwacja jest jawna, czy ukryta. Przemyślenia wymaga sytuacja wyjścia, zakończenia obserwacji, a także momentu odkrycia przez badanych faktu bycia obserwowanym. Trzeba się zastanowić nad sposobem i miejscem robienia notatek.

5. Przygotowania techniczne, problem działania w terenie - przygotowanie sobie sprzętu, np. magnetofonu, przemyślenie sposobu dokonywania opisu, robienia notatek.

Sprawozdanie z obserwacji:

Podstawą sprawozdania mogą być notatki sporządzane z pamięci, notatki prowadzone na bieżąco lub różnego rodzaju rejestracje.

Każde sprawozdanie składa się z części:

1. Część ewidencyjno-informacyjna:

• Ogólny problem badawczy;

• Cel i przedmiot obserwacji;

• Dyspozycje do obserwacji;

• Opis sytuacji, w której obserwację przeprowadzono;

• Szkic sytuacyjny z zaznaczeniem osób, przedmiotów, osób i miejsca; miejsce w którym znajdował się obserwator;

• Kto był obserwatorem i kiedy sporządzono sprawozdanie, a także kiedy obserwacja była przeprowadzona;

14. Część zasadnicza:

• Opis zaobserwowanych wydarzeń. Najczęściej jest to opis chronologiczny lub opis według dyspozycji;

• Opis dokładny, w którym posługujemy się tzw. zdaniami spostrzeżeniowymi;

• Interpretacje zachowań emocjonalnych badanych osób muszą zawierać gruntowne uzasadnienie w przesłankach do tych zachowań prowadzących;

15. Część oceniająca:

• Z jednej strony jest to ocena merytoryczna, a z drugiej strony metodologiczna;

• ocena merytoryczna: czy udało się nam osiągnąć cel obserwacji, czy uzyskaliśmy dostateczną ilość informacji na badane problemy; musimy ocenić, czy z jakichś powodów wystąpiły braki informacyjne.

• ocena metodologiczna: czy dyspozycje były dobrym narzędziem do prowadzenia obserwacji, czyli czy obserwator nie miał wątpliwości co badać; czy dobrze wybrano sytuacje do obserwacji; czy zaplanowany sposób zachowania obserwatora okazał się skuteczny; opinia, ocena obserwatora na temat tego w jakim stopniu opis jest adekwatny do rzeczywistości; wnioski i sugestie co do dalszych obserwacji podobnego typu.

• sprawozdania muszą być pisane jednostronnie, z dużym marginesem.

Obserwacja kontrolowana:

• Jest prowadzona z użyciem karty obserwacji, która pełni funkcję dyspozycji do obserwacji, a jednocześnie spełnia rolę sprawozdania z obserwacji.

• W pewnym momencie dyspozycje się ujednolicają. Warunkiem uznania obserwacji za kontrolowaną jest karta obserwacji.

• Obserwacja tego rodzaju jest najczęściej obserwacją zjawisk wywołanych w warunkach laboratoryjnych.

• Bodźce wywołujące zachowania obserwowane również muza być ujednolicone.

• Kartę obserwacji zastosowano początkowo do badania dzieci (Ch. Buchler - badania nad behawiorem dzieci głodnych i sytych w powiązaniu z poziomem agresywności).

Funkcje karty obserwacji:

• Instruuje obserwatora, jakie zjawiska podlegają obserwacji;

• Służy za miejsce zapisu uzyskanych rezultatów obserwacji;

Każda karta zawiera następujące elementy:

1. Określenie jednostek obserwacji;

2. Kategorie, do których te jednostki obserwacji można zaliczyć;

3. Sprecyzowane zasady doboru jednostek obserwacji i podlegających obserwacji zachowań;

4. Ujednolicony sposób zapisu; zapis jest najczęściej uproszczony - stosuje się zwykle kody.

Badania Ch. Büchlera:

• Były to badania nad zachowaniami małych dzieci. Hipoteza brzmiała następująco: dzieci głodne są bardziej agresywne niż najedzone.

• Każda kategoria teoretyczna była opisana w kategoriach konkretnych - np. zachowania typu: kopanie, gryzienie, plucie, siedzenie w siadzie skrzyżnym („po turecku”), dawanie lalki, głaskanie po głowie sąsiada itp.

Kategorie zachowań	Jednostki obserwacji
		A	B	C	D	E	F	G
altruistyczne
neutralne
agresywne

• Obserwacja prowadzona była przez niezależnych obserwatorów, co umożliwiało weryfikację wyników.

• Wyliczenie musi mieć postać klasyfikacji i musi posiadać cechy podziału logicznego - musi być rozłączny i wyczerpujący.

• Zasadą doboru była obserwacja określona w czasie.

Przygotowanie obserwacji:

• Przygotowanie karty obserwacji;

• Sprawdzenie karty w badaniu próbnym oraz zanotowanie wszelkich uwag na jej temat;

• Dobór i przeszkolenie obserwatorów;

• Przeprowadzenie obserwacji próbnej i eliminacja „słabych obserwatorów”;

Zalety obserwacji kontrolowanej:

• Dostarcza ścisłych danych;

• Pozwala usunąć nadmiar (niepotrzebnych) danych;

• W przypadku obserwatorów niezależnych mamy pewność co do rzetelności i pewności danych;

Wady obserwacji kontrolowanej:

• Rola pełniona przez obserwatora w obserwacji uczestniczącej wyznacza pole obserwacji, co może spowodować ograniczenia dostępu do innych zjawisk.

• Im dłuższa jest obserwacja, tym silniej obserwator identyfikuje się z celami grupy. Powodować to może, że obserwator będzie przeprowadzał selekcję spostrzeżeń, aby nie pokazać grupy w złym świetle.

• Im dłużej obserwator przebywa w grupie, tym silniej przyswaja sobie jej wzory zachowań, co powoduje pominięcie wielu istotnych zjawisk jako oczywistych, banalnych - a które mogą być ciekawe dla obserwatora zewnętrznego.

• Niemożliwa jest kontrola obserwacji przez osoby, które w niej nie uczestniczyły.

• Obserwacja uczestnicząca powinna być ukryta. Jeśli jest ona ukryta i prowadzona w obrębie własnej zbiorowości, to może ona dostarczać dylematów natury moralnej.

• Prowadzenie obserwacji uczestniczącej i quasi-uczestniczącej przebiega w ten sam sposób co obserwacji zewnętrznej.

• Ważne jest opracowanie strategii zbierania danych. Z reguły obserwacja uczestnicząca jest prowadzona za pomocą dzienniczka obserwacji.

Wywiad

Wywiad swobodny

Wywiad swobodny jest podobny do rozmów codziennych, mających charakter informacyjny (nie należy tutaj zapominać o tym, że są rozmowy do niczego nieprzydatne, mające jednak ważną funkcję potwierdzania wspólnych treści społecznych). Jedna osoba pyta, druga odpowiada.

Wywiad społeczny

Przeprowadzany w obrębie instytucji pomocy społecznej (jest to połączenie obserwacji i wywiadów różnego rodzaju). Jest on przeprowadzany w celu podjęcia decyzji o skutkach praktycznych; rodzajem wywiadu społecznego jest tzw. wywiad środowiskowy.

Wywiad antropologiczny

Zbliżony do wywiadu socjologicznego, wymaga kilkakrotnego kontaktu z badanymi. Wywiad antropologiczny obejmuje szerokie spektrum poszukiwań; jest on silnie ustrukturalizowany, zbliża się do wywiadu standaryzowanego lub swobodnego ze standaryzowaną listą informacji.

Wywiad psychologiczny

Najczęściej jest to wywiad kliniczny, do którego respondent sam się zgłasza. Zdobywa się w nim informacje w celu wykorzystania ich do leczenia. Podejmuje się wiele kontaktów z badanym. Dotyczy: motywacji, osobowości, rozmaitych zaburzeń.

Wywiad socjologiczny

Jest dobrowolny i jawny. Najczęściej jest wywiadem indywidualnym, jest skoncentrowany na przeżyciach, opiniach i poglądach respondenta (skupia się na osobistych doświadczeniach). Jest on również nazywany wywiadem ekspresyjno - biograficznym, jest krótkotrwały. Ważne jest tutaj wzbudzenie motywacji respondenta do udzielania odpowiedzi szczerych, zgodnych z prawdą.

Czynniki ujemnie wpływające na odpowiedzi respondenta

• Całkiem nowa sytuacja społeczna

• Drażliwa tematyka wywiadu

• Osoby mogą nie lubić „się wysilać”

• Rozmówcy mogą podejrzewać, że udzielenie wywiadu może mieć dla nich negatywne konsekwencje

• Zasłanianie się, że nie jest się kompetentnym w danym temacie

• Badacz może być traktowany jako osoba zdolna nas potępić, pomyśleć coś złego

• Respondent chce się pokazać z jak najlepszej strony

Czynniki dodatnio wpływające na odpowiedzi respondentów

• Ciekawość poznawcza

• Ciekawość danego tematu

• Chęć udzielenia „pomocy” badaczowi

• Szansa na własną ekspresję

• Traktowanie wywiadu jako wyróżnienie własnej osoby

Przygotowanie wywiadu swobodnego ustrukturalizowanego

• Badacz samodzielnie musi przeprowadzić kilka wywiadów

• Należy dobrać współpracowników, ich szkolenie nie ma charakteru standardowego

• Badacz jest zaangażowany w badanie od początku do jego końca (badania, a nie badacza)

Tok działań:

1. przemyślenie celu wywiadu - w związku z problematyką badań i innymi celami koncepcji badawczej:

• celem wywiadu jest zdobycie informacji;

• wyodrębnia się te pytania problemowe, które mogą być zrealizowane i opisywane z wykorzystaniem materiału z wywiadu swobodnego;

• można przeprowadzać badania o charakterze eksploracyjnym;

2. wybór rozmówców, określenie czasu i miejsca wywiadu, określenie warunków w jakich wywiad powinien być prowadzony

• wywiad nie powinien być przeprowadzany w obecności osób trzecich;

3. ustalenie wytycznych do prowadzenia wywiadu:

• w wywiadzie ustrukturalizowanym te wytyczne nazywamy dyspozycjami, w nieustrukturalizowanym planem wywiadu.

• dyspozycje to lista informacji, które trzeba zdobyć podczas wywiadu, nie ma ona nigdy charakteru zamkniętego, informacje mają charakter szczegółowy. Listy te należy konstruować tak, aby było jasne dla ankietera, że sposób zdobywania odpowiedzi nie jest z góry określony.

• Niekiedy obok dyspozycji pokazuje się tzw. wzory pytań, z którego jednak ankieter nie ma obowiązku korzystać.

4. Ustalenie ogólnego toku wywiadu, czyli kolejności poruszanych zagadnień. Kolejność nie ma charakteru koniecznego, toteż niekoniecznie musi być przestrzegana.

5. Określenie taktyki postępowania wobec respondentów:

• Jak zaaranżować spotkanie

• Jak prowadzić wywiad

• Jak stworzyć dobrą atmosferę

• Jak zakończyć wywiad

Reguły prowadzenia wywiadu swobodnego

1. Zaaranżowanie wywiadu:

• Po zidentyfikowaniu i dotarciu do respondenta badacz się prezentuje

• Określa się następnie cel rozmowy (przedmiot)

• Wyjaśnia się cel wywiadu

• Określa się czas rozmowy

• Wyjaśnia się przyczynę zwrócenia się do tej właśnie osoby

• Zapewnia się o konfidencjalności tej rozmowy

• Uprzedza się, że rozmowa jest nagrywana (rejestrowanie w różny sposób)

• Należy zwracać uwagę na normy panujące w danym środowisku

2. Zasadnicza część wywiadu:

• należy wiedzieć od czego chce się zacząć (gdybym to wiedział, moje życie wyglądałoby zupełnie inaczej);

• tematy i zagadnienia, co do których można spodziewać się niezbyt ciekawej reakcji respondenta, należy umieszczać w środku wywiadu;

• w przypadku braku ciągłości wywiadu, wprowadza się wstawki beletryzacyjne, czyli wypowiedzi umożliwiające przejście z jednego tematu na drugi;

Rozwijanie tematu pojedynczego

1. Zaczyna się od zadawania pytań filtrujących (wprowadzających do tematu).

2. Nie wolno stosować schematu „jedno pytanie - jedna odpowiedź”. Odpowiedź na pytanie może wymagać dłuższej rozmowy.

3. Pytając o fakty najpierw ustala się fakty, a dopiero później pyta się o ich ocenę. Reguła ta nie dotyczy badania stereotypów.

4. Najpierw zadaje się pytania ogólne, a potem szczegółowe, co zmniejsza szansę sugestii. Powinny to być pytania otwarte. Od ogółu do szczegółu.

5. Ważną rolę odgrywają tzw. pytania pogłębione. Mówi się wówczas o sondowaniu, czyli o dopytywaniu respondenta.

6. Należy motywować respondenta do udzielenia odpowiedzi w sytuacjach gdy nie pamięta on o pewnych faktach

7. Indagowanie respondenta kończymy w momencie zrealizowania dyspozycji i upewnieniu się, że respondent nie ma już w tym temacie nic do powiedzenia.

Język wywiadu

• Należy unikać sztuczności języka, a także socjomowy;

• Należy unikać stwierdzeń drażliwych;

Podział wywiadów ze względu na atmosferę

1. wywiad neutralny

2. wywiad nieneutralny

WYWIAD NEUTRALNY: atmosfera neutralna, bezosobowy charakter wywiadu, respondent jest pozytywnie nastawiony do badania, jest skłonny do ujawniania prawdy (bez dalszych warunków. Mówiąc krótko - jest nasz)

WYWIAN NIENEUTRALNY: respondent nie jest neutralnie nastawiony; skłonny jest do ukrywania informacji o sobie, atmosfera jest napięta, ze strony respondenta wyczuwa się opór, a zadaniem ankietera jest jego przełamanie.

Ze względu na strategię przełamywania oporu wyróżniamy:

1. Wywiad twardy (antagonistyczny)

2. Wywiad miękki

Kilka dobrych rad:

• Ankieter powinien zachowywać się tak, by respondent odczuwał pozytywne wobec siebie nastawienie;

• Ankieter nie powinien oceniać i krytykować;

• Ankieter musi uważnie i z zainteresowaniem słuchać wypowiedzi respondenta (nie może spać, ani dłubać w nosie. makabra!)

• Ankieter nie może wykazywać wprost sprzeczności w wypowiedziach respondenta;

• Ankieterowi nie wolno ujawniać własnych poglądów i opinii;

• Wywiad kończymy w momencie, gdy uzyskamy informacje i kiedy upewnimy się, że respondent nie ma już nic do dodania na dany temat;

• Respondentowi trzeba podziękować za rozmowę i trzeba zapewnić sobie możliwość powrotu lub dalszego kontaktu;

Ocena uzyskiwanych informacji

Ocenie podlegają zarówno dane z obserwacji zachowań respondenta i jego otoczenia, jak i uboczne wypowiedzi respondenta w czasie wywiadu i po wywiadzie.

Dane z obserwacji zachowań respondenta - z reakcji niewerbalnych respondenta można wnioskować o drażliwości pytań. Obserwacje otoczenia służą weryfikacji wypowiedzi respondenta. Komentarze respondenta służą ocenie wywiadu i ankietera.

Rejestracja danych

1. rejestracja z użyciem magnetofonu:

• rejestrowanie odbywa się za zgodą respondenta;

• usunąć sprzęt z pola widzenia respondenta;

2. sporządzanie notatek na bieżąco:

• umiejętność podziału uwagi u ankietera;

• notatki mają charakter skrótowy, lecz istnieje konieczność notowania dosłownego specyficznych wypowiedzi;

• notatki należy przeglądać po skończeniu wywiadu i uzupełniać „na gorąco” z pamięci;

3. zapamiętywanie informacji:

Jest to najmniej (z metodologicznego punktu widzenia) korzystna forma rejestracji. Jest wykorzystywana w sytuacjach, gdy stosowanie rejestracji magnetofonowej lub sporządzania notatek jest niemożliwe.

• konieczne jest wykorzystanie notowania po zakończeniu wywiadu;

• czasami wprowadza się tzw. tandem ankieterski, tzn. jeden ankieter rozmawia, drugi słucha i zapamiętuje;

Materiały dla badacza

Ad 1. Oddaje się taśmę lub zapisane na papierze informacje z taśmy;

Ad 2. Piszemy klasyczne sprawozdanie z wywiadu; najszybciej jak się da po wywiadzie;

Zawartość sprawozdania

1. część ewidencyjno - informacyjna

2. część właściwa (merytoryczna)

3. część oceniająca

CZĘŚĆ EWIDENCYJNO - INFORMACYJNA

• podajemy problem wywiadu;

• wykazujemy cel wywiadu;

• charakteryzujemy rozmowę;

• umieszczamy datę wywiadu, miejsce, czas jego trwania, warunki w jakich przebiegał;

• informujemy, kto prowadził wywiad i który to (w badaniu) z kolei był wywiad;

• podajemy datę sporządzenia sprawozdania

CZĘŚĆ WŁAŚCIWA

• relacjonujemy sens wypowiedzi respondenta w porządku chronologicznym lub według dyspozycji;

• nie przytaczamy pytań zadawanych respondentowi;

• należy posługiwać się językiem prostym, a ścisłym;

CZĘŚĆ OCENIAJĄCA

• jest to tzw. ocena merytoryczna, tzn. czy uzyskaliśmy wszystkie zaplanowane w dyspozycjach informacje;

• jeśli występują braki, to należy uzasadnić ich wyniknięcie;

• jest to tzw. ocena metodologiczna, czyli oceniamy wiarygodność uzyskanych danych

• opisujemy atmosferę wywiadu;

W wywiadzie mało ukierunkowanym ankieter jest mniej aktywny, zadaje mniej pytań. Pytania mają wówczas bardzo ogólny charakter. Są one bodźcem dla respondenta do wypowiadania dłuższych opinii, kwestii.

Rola wywiadu swobodnego w badaniach

1. Może on występować w roli techniki głównej (jedyna technika zastosowana w badaniach);

2. Może on być jedną z wielu technik stosowanych w badaniu, ale jest techniką równorzędną (część problemów jest rozstrzygana przez wywiad, część przez obserwację itd.)

3. Może on być jedną z wielu technik stosowanych w badaniu, ale jest tutaj techniką podporządkowaną, pełniącą funkcję pomocniczą wobec pozostałych technik;

Wywiady swobodne obok obserwacji pełnią ważną rolę w badaniach monograficznych społeczności lokalnych;

Badania monograficzne

Badania monograficzne to specjalny przypadek badań typu „case study”. Obiektem badania jest zawsze jeden niepowtarzalny przypadek, czyli społeczność lokalna która w tym podejściu traktowana jest jako całość składająca się z różnorodnych powiązanych ze sobą elementów. Celem badania monograficznego jest opis i zrozumienie tej całości. Takie podejście do badania społeczności lokalnych zgodne jest z antropologią kulturową i etnologią. W badaniach tych wykorzystuje się wypracowaną przez antropologię koncepcję kultury. Społeczność lokalną traktuje się tutaj zatem jako nosiciela i reprezentanta tej kultury.

Reguły prowadzenia badań monograficznych

1. jest badaniem terenowym, badacz przez dłuższy czas musi pozostawać w terenie i osobiście prowadzić pracę badawczą;

2. ponieważ badany obiekt jest wewnętrznie złożony i niejednorodny, to konieczne jest zastosowanie różnorodnych technik zbierania i gromadzenia danych;

Techniki prowadzące do ujęć jakościowych pełnia w tym typie badań funkcję bardziej znaczącą, niż techniki prowadzące do ujęć jakościowych.

Rola badań monograficznych

1. Dzięki nim mamy całościowy obraz kultury;

2. Mamy możliwość zrozumienia zasad trwania i rozwoju tych społeczności;

3. Poznajemy historię tych społeczności;

4. obraz, który uzyskujemy przedstawiony jest w sposób trafiający do wyobraźni czytelnika;

Krytyka badań monograficznych

1. brak jest intersubiektywnej kontroli badania;

2. brak reprezentatywności badań;

Badania typu „case study”

• „Case study” to studium indywidualnego przypadku;

• Jednostką analizy może być: konkretny pojedynczy człowiek, małżeństwo, rodzina, instytucja lub organizacja, ruch społeczny, społeczność lokalna, wydarzenia o niepowtarzalnym charakterze, konkretna decyzja i jej skutki;

Charakterystyczne cechy „case study”

• Jest to w miarę kompletna, wyczerpująca badany problem, szczegółowa analiza jakiegoś konkretnego przypadku;

• Przypadek ów to zjawisko społeczne dziejące się tu i teraz;

• Przypadek ten może stanowić przykład działania jakichś społecznych zasad, czy reguł; może odznaczać się typowością dla szerszej klasy zjawisk (ale nie musi); może nas interesować właśnie ze względu na swoją nietypowość, wyjątkowość;

• W obrębie tej strategii badawczej możliwy jest brak dążenia do generalizacji, co nie jest wadą tych badań; uogólnienia są wprawdzie możliwe, ale zależy to od charakteru badanego przypadku;

• Dialogowość procesu badawczego to cecha szczególna tego badania. Ciągły dialog pomiędzy hipotezami, a procesem zbierania danych to przygoda intelektualna, co do której nie wiadomo, jak się skończy; jest to podejście bardziej elastyczne i podatne na rozbudowę hipotez i narzędzi badawczych (niż np. survey). W miarę jak poznajemy obiekt badania, wyjściowa koncepcja badawcza nie jest tak sztywna jak w innych technikach badawczych.

• Bada się zjawiska w ich naturalnym społecznym kontekście; powiązania między badanymi zjawiskami można obserwować w warunkach naturalnych;

• W tych badaniach analiza ma bardzo szczegółowy charakter; jest dla nich charakterystyczna. Specyficzną cechą jest tu głębia badania - badacz znajduje się w badanym zjawisku (obserwacja uczestnicząca); różne opisy zjawiska (techniki zbierania danych poddają nam właśnie tę „głębię” (wywiady swobodne, badania dokumentów osobistych).

• Obiektem badania mogą być zjawiska w toku, w trakcie rozwoju; zmiany dynamiczne;

• W tym typie techniki możliwe jest wnioskowanie statystyczne - jest to cecha odróżniająca case study od monografii terenowej;

• Raport jest trudny do napisania - dużo danych jakościowych; jest to sztuka a nie rutyna; często bywa tak, że pisanie o obiekcie case study jest prowadzone z perspektywy osoby zaangażowanej.

• Często case studies zorientowane są na rozwiązywanie istotnych problemów społecznych. Mają one zwrócić uwagę na pewne kwestie społeczne.

Materiały zastane

Są to źródła nie wywołane przez badacza, utrwalone. Są one wytworem społeczeństwa.

1. Źródła ze względu na miejsce ich pochodzenia dzielimy na:

• Źródła znajdujące się w archiwach rodzinnych: metryki urodzenia, albumy ze zdjęciami, kasety wideo, listy, dzienniki, pamiętniki. Korzystanie z nich wymaga zgody dysponentów.

• Dane znajdujące się w różnych urzędach: statystyki urzędowe, ustawy, rozporządzenia, akty normatywne, dokumenty policyjne i sądowe, dokumenty będące w dyspozycji służby zdrowia, dokumenty handlowe, dokumenty personalne będące w gestii urzędów, sprawozdania z działalności instytucji.

• Dokumenty ogólnodostępne i okolicznościowe: książki telefoniczne, książki adresowe, informatory, ulotki i afisze dotyczące wydarzeń społecznych, prasa i inne środki masowego przekazu, dane archiwalne.

8. Źródła, w oparciu o które chcemy rekonstruować, opisywać fragmenty życia społecznego (odtwarzanie zjawisk społecznych):

• Źródła te powinny być wiarygodne - dlatego muszą być poddawane należytej ocenie (pod kątem tendencyjności).

9. Źródła traktowane jako ślad rzeczywistości społecznej - np. co pisała prasa przed rokiem na jakiś temat?

Ten podział pokrywa się z podziałem stosowanym w historycznej analizie źródeł:

• Źródła pośrednie: rekonstruujemy rzeczywistość społeczną na ich podstawie. Należy sprawdzać ich wiarygodność;

• Źródła bezpośrednie: polegają na badaniu fragmentów rzeczywistości społecznej, należy oceniać ich autentyczność;

Stopień standaryzacji źródeł

1. wysoki - np. ankiety personalne

2. niski - gdy możliwa jest już tylko wtórna standaryzacja;

• Źródła zastane pierwotne: np. protokół z zebrania pisany przez bezpośredniego uczestnika;

• Źródła zastane wtórne: powstałe na bazie innych źródeł;

Dynamika źródeł

10. Źródła będące wynikiem ciągłej rejestracji zdarzeń - np. dane o samobójstwach;

1. Źródła będące zapisem zdarzeń mających miejsce w pewnych okresach, różnych interwałach czasowych - np. dane z wyborów, spisów powszechnych;

2. Źródła będące zapisem zdarzeń powtarzalnych w sposób nieregularny;

Tematyka danych zastanych

Dane zastane mogą dotyczyć różnych poziomów analizy socjologicznej:

1. poziom indywidualny - nie musi to być jednostka ludzka; indywiduum to jednostka zbiorowości - mamy informacje o elementach danego zbioru;

2. poziom grupowy - dane dotyczą danego zbioru, a nie jego elementów; np. diecezja, województwo;

Cechy zbiorowości według Lazarsfelda

1. Analityczne, czyli agregatowe - orzeka się o nich w wyniku agregacji cech elementów tych zbiorowości; np. procent osób z wyższym wykształceniem.

2. Globalne, czyli integralne - orzeka się o nich nie na podstawie właściwości jej elementów, ale skądinąd z badań zbiorowości ujętych jako pewne całości np. dochód narodowy, poziom służby zdrowia mierzony liczbą łóżek na 100 osób

Powiadają, że źródła zastane są obiektywne - tzn. rejestrują pewne fakty, cechy, zdolności, wyjątkowo mogą rejestrować stany psychiczne - np. wyniki wyborów. Na podstawie danych faktualnych możemy wnioskować o stanach subiektywnych; jednak może to być jedynie wnioskowanie uprawdopodobniające.

Trzy poziomy interpretacji źródeł zastanych

1. treści przekazane explicite

2. treści przemilczane

3. treści wynikające z formy przekazu

Treści przekazywane explicite

Polega jedynie na rejestracji informacji zawartych w źródłach. Z tych informacji możemy dokonywać interpretacji pewnych zjawisk, których informacje te dotyczą. Często też chcemy uruchamiać wnioskowania wskaźnikowe zbieranie odpowiednich danych - np. badania J. Bielickiego nad wzrostem liczby poborowych - wnioski dotyczą tutaj rozwarstwienia społecznego.

Treści przemilczane

Mogą one być źródłami do wnioskowania o zjawiskach społecznych w źródłach, w których o tych zjawiskach powinna być mowa (założenie badania); są wskaźnikiem (w sytuacji braku danych), że jakieś zjawiska w rzeczywistości nie zaszły; wnioskujemy wówczas z przemilczenia (jest to sensowne, jeśli założenie jest prawdziwe);

W węższym sensie: w sytuacji świadomego powstrzymywania się od pewnych wypowiedzi można wnioskować o powodach tego przemilczenia; o zjawiskach które powodują to milczenie - np. badanie mechanizmu wypierania.

Treści wynikające z formy przekazu

Najogólniej rzecz ujmując, chodzi tu o język - „papier” na którym zapisane są informacje. Papier posiada swoją fakturę, kolor, jakości zmysłowe (forma). Każdemu aspektowi formalnemu można nadać określoną interpretację; potwierdzają one wnioskowania z treści;

Wykorzystanie źródeł

1. Dane traktowane jako źródło do formowania problemów i hipotez - np. badania Lazarsfelda z okresu Wielkiego Kryzysu: bezrobocie;

2. Wykorzystanie danych zastanych do opisu zjawisk historycznych - np. badania nad studentami UJ i ich pochodzeniem;

3. Wykorzystanie dla opisu pewnych procesów społecznych; proces społeczny rozumie się tutaj jako zmianę wartości jakiejś zmiennej w danym okresie - np. zmiana trendu;

4. Sprawdzanie hipotez o zależnościach między zmiennymi.

5. Opis normatywnych ram życia społecznego;

Socjologowie, niestety, bardzo rzadko korzystają z tych materiałów;

Ograniczenia i trudności w korzystaniu z danych zastanych

1. brak istotnych danych zastanych - statystyka państwowa słabo ujmuje ważne dla socjologa aspekty życia społecznego;

2. socjologowie mają niewielką wiedzę odnośnie tego, co zawarte jest w materiałach zastanych, a czego w nich nie ma;

3. instytucje, urzędy itp. dysponują materiałami, ale opatrują je klauzulami; dostęp do nich jest zatem znacznie utrudniony;

4. wiele z tych materiałów produkowanych jest przez urzędy i ma urzędowy charakter kategoryzacji; kategorie te nie muszą być zgodne z kategoriami w których socjologowie formułują swoje problemy badawcze; czasami ten problem daje się rozwiązać poprzez wtórną kategoryzację;

5. na ogół nie są znane dla socjologów okoliczności powstania, zapisu materiałów;

6. dane zastane mają selektywny charakter (mogą one być niereprezentatywne); nie każda jednostka ma jednakową szansę uwzględnienia w danych i nie wszystkie dane mają jednakową szansę przetrwania, przechowania;

Autentyczność i wiarygodność źródeł zastanych

(zbieżność badań socjologicznych i historycznych)

W badaniach historycznych wyróżnia się:

1. krytykę zewnętrzną źródeł - polega to na badaniu ich autentyczności;

2. krytykę wewnętrzną źródeł - polegającą na badaniu wiarygodności; stosowaną w odniesieniu do źródeł opisowych;

• Na szczególną uwagę zasługuje tutaj koncepcja wiarygodności informatora Jerzego Giedymina. Można ją traktować jako eksplikację sposobów postępowania naukowców przeprowadzających wewnętrzną krytykę źródeł;

• Giedymin mówi o dwóch wiarygodnościach informatora:

1. wiarygodność typu W₁ - wiarygodny jest ten informator, który dostarcza dużo wiadomości z jednej dziedziny. Przyjmuje się tu założenie że, jeśli to wiadomo na podstawie innych źródeł, jego opisy okazały się prawdziwe, to i w pozostałych sprawach traktuje się go jako informatora wiarygodnego;

2. wiarygodność typu W₂ - wiarygodność informatora ocenia się biorąc pod uwagę to, czy miał on bezpośredni dostęp do informacji; czy chciał je przekazać rzetelnie; jakie mogły działać czynniki działające na niekorzyść tej rzetelności;

Techniki zdobywania pisemnych niestandaryzowanych wypowiedzi

komunikowanie pośrednie

Typologia

1. pisemne wypowiedzi niestandaryzowane uzyskiwane pod kontrolą badacza - nadzór badacza nad uczestnictwem danych osób w badaniu; celem takiego badania jest uzyskanie danych do generalizacji;

1. technika wypracowań szkolnych:

• proponuje się napisanie wypracowania na podany przez badacza temat;

• temat jest jedynym bodźcem stymulującym;

• zazwyczaj określony jest czas na napisanie wypracowania;

• przy organizacji badania należy wykluczyć nauczycieli;

• uczniowie nie muszą pisać wypracowań wedle wyuczonych w szkole wzorów i norm;

1. technika opisu według dyspozycji:

• bodźcem jest tutaj zestaw dyspozycji;

• bardziej „wydajne” są wypowiedzi indywidualne, a nie grupowe;

1. pisanie dziennika na zamówienie badacza:

• wydarzenia opisywane są na bieżąco, szczegółowo;

• ważny jest nie tylko opis faktualny, ale także przemyślenia, odczucia i emocje jednostki;

1. sporządzenie opisu życia za namową badacza:

• opis z perspektywy retrospekcyjnej;

11. pisemne wypowiedzi niestandaryzowane o charakterze samozwrotnym - badacz nie ma tutaj wpływu na to, kto weźmie udział w badaniu; wnioski mają charakter sprawozdawczy;

1. technika masowych obserwacji:

• jest to opis jednego dnia z życia jednostki;

• badacz może zamieścić ogłoszenie w gazecie;

12. technika konkursu na materiał biograficzny:

• konkurs na pamiętnik po raz pierwszy ogłosił Florian Znaniecki w 1921r. Zwrócił się on z odezwą do robotników o napisanie życiorysu; był to konkurs z nagrodami. Najlepszy życiorys liczył ponad 400 stron;

• największym sukcesem zakończył się konkurs ogłoszony przez czasopismo Przysposobienie rolnicze na temat: „Opis mojego życia, prac, przemyśleń i dążeń”. Było to w roku 1936. W ten sposób uzyskano 1544 prace, które stały się podstawą do napisania 4 - tomowego dzieła „Młode pokolenie chłopów”

Organizowanie konkursu na pamiętnik

1. Należy apelować do grup jednorodnych pod względem poziomu intelektualnego, społecznego itp.

2. Lepszy efekt osiąga się wtedy, gdy grupa do której skierowany jest apel odznacza się dużym poczuciem tożsamości grupowej;

3. Należy starannie opracować odezwę konkursową i propagować ją różnymi kanałami;

4. Odezwa powinna zawierać:

• temat konkursu;

• adresata konkursu;

• może mieć ona formę pełną lub skróconą;

• informacje o organizatorze konkursu (nazwa i adres instytucji);

• cel przeprowadzenia konkursu (komu i do czego ma służyć materiał);

• termin do którego prace powinny być nadesłane;

• termin rozstrzygnięcia konkursu;

• system nadsyłania prac;

• skład jury i kryteria oceny prac (nie forma, lecz treść i szczerość prac jest ważna);

• prosi się zwykle o prace obszerne;

• forma i sposób ogłoszenia wyników;

• dyrektywy do napisania pracy - nie są to jednak ścisłe reguły;

• musi być napisana prostym językiem

13. Nagrody muszą być znaczące;

Zastosowanie materiałów pochodzących z konkursu

Przy analizie pamiętników można stosować:

1. metodę konstrukcyjną - czyta się dużą liczbę prac i stara się z nich wygenerować hipotezy;

2. metodę egzemplifikacji - do badania przystępuje się mając pewne hipotezy, a materiał wykorzystuje się jako ilustrację hipotez;

3. metodę typologiczną - w oparciu o dane staramy się budować pewne typy zjawisk socjologicznych, typy osobowości itp.

4. metodę statystyczną - zwraca się uwagę na cechy autorów prac oraz ich sytuację; bada się zależności statystyczne między różnymi cechami społecznymi autorów;

Materiały tego rodzaju pozwalają dokonywać odkryć, pozwalają także poznawać aspekty psychiczne jednostek; nasuwają one wiele pomysłów i hipotez;

Metoda biograficzna jako badanie dokumentów osobistych

O metodzie biograficznej mówi się jako o badaniu historii życiowych. Pojawiła się w określonym momencie w historii socjologii, tzn. wtedy, gdy z nauki spekulatywnej miała się przekształcić w naukę empiryczną. Podstawą dla niej miały być dokumenty osobiste.

Definicje dokumentów osobistych

Akcentuje się tutaj znaczenie dokumentów osobistych dla poznania postaw psychicznych, motywacji wypowiadających się osób; możliwość poznania cudzych przeżyć psychicznych.

SZEROKA DEFINICJA

Wszelkie dokumenty zawierające projekcje stanów umysłu jakiejś osoby, a więc nie tylko autobiografie czy pamiętniki, ale także listy, czy dosłowne zapisy wywiadów.

WĄSKA DEFINICJA

Pisemne wypowiedzi, które relacjonując udział piszącego w pewnej sytuacji społecznej, zawierają również osobisty pogląd autora na tę sytuację, opis przebiegu zdarzeń, opis zachowania piszącego.

Metoda biograficzna jako badanie dokumentów osobistych

• posiada ona określone założenia ontologiczne i metodologiczne;

• podstawowe założenia ontologiczne zostały wyłożone w książce „Chłop polski w Europie i Ameryce”. Odnoszą się one do roli elementów subiektywnych w strukturze grup społecznych;

Rzeczywistość społeczna składa się z obiektywnych wartości kulturowych, jak i subiektywnych postaw.

• Przedmioty natury rozwijające się w toku ewolucji przyrody stają się elementami kultury dopiero wtedy, gdy jednostka w swoich aktach subiektywnych nada im pewne znaczenie, przypisze im jakąś ważność dla zaspokojenia ludzkich potrzeb, czy osiągnięcia ludzkich celów.

• Zatem w życiu społecznym czynniki subiektywne grają rolę zasadniczą i wszelkie ich przejawy są źródłem wiedzy o życiu społecznym.

• Postawy psychiczne i wartości kulturalne są ściśle ze sobą splecionymi składnikami badanej przez socjologa rzeczywistości - materiały biograficzne są materiałami idealnymi dla socjologa, gdyż dają możliwość poznania subiektywnej strony rzeczywistości społecznej.

• Koncepcja wyrażona w „Chłopach polskich...” została rozwinięta we wstępie do socjologii i przyjęła postać koncepcji współczynnika humanistycznego.

Koncepcja współczynnika humanistycznego

• Nakazuje ujmować zjawiska społeczne jako przedmioty, których istotnym składnikiem jest znaczenie jakie nadają im ludzie którzy ich doświadczają: „Przedmioty świata kultury istnieją tylko w doświadczeniach, a poza nimi tracą ważność. Cała rzeczywistość społeczna jest kompleksem subiektywnych postaw, dążeń i wartości”.

Dokumenty osobiste zawierają 2 rodzaje wypowiedzi:

1. sądy o faktach - wyrażają obserwacje i uogólnienia autora dokumentu (zgodnie z założeniami ontologicznymi socjologa, one go nie interesują);

2. wypowiedzi wyrażające dążności i cechy autora dokumentu - w myśl założeń ontologicznych, są aktami społecznymi i powinny być poddane analizie;

• dyrektywy metodologiczne nakazują badać znaczenie, jakie ludzie przypisują zdarzeniom i przedmiotom, oraz dążności jakie ludzie z nimi wiążą;

• autor życiorysu jest częścią środowiska społecznego, a jego świadomość przez to środowisko ukształtowana, jest także jego częścią; zatem znając jego świadomość, postawy, dążenia - można odtworzyć to, co w jego środowisku jest najważniejsze;

Zarzuty wobec metody biograficznej

1. Rzeczywistość społeczna nie jest subiektywnym wytworem ludzi; nie jest to jedyny materiał, który powinien być uwzględniany w analizie;

2. na ogół techniki zdobywania materiałów nie pozwalają na uzyskanie materiałów reprezentatywnych statystycznie;

3. rezultaty analiz prowadzonych w oparciu o dokumenty osobiste nie podlegają intersubiektywnej kontroli;

4. autor dokumentów znajduje się zawsze w jakimś określonym nastroju, który wpływa na sposób pisania i kształt materiałów;

5. w dokumentach osobistych znajdujemy interpretację życia dokonaną przez osobę piszącą (nie musi ona być wcale zgodna z prawdą);

Zalety metody biograficznej

1. dokumenty osobiste dają wgląd w motywację, dążenia, postawy, oceny jakie ludzie formułują;

2. materiał ten pozwala uchwycić psychologiczną stronę funkcjonowania instytucji społecznych, tworzenia się opinii publicznej;

3. materiał ten daje możliwość opisania wzajemnych relacji między środowiskiem a jednostką;

4. jest to materiał pozwalający uchwycić pewne sekwencje zdarzeń (powiązania przyczynowe w długim okresie czasu);

5. materiał ten dostarcza informacji na temat tego, jak ludzi radzą sobie w sytuacjach zmian społecznych;

Fokus - zogniskowany wywiad grupowy

Obecny w badaniach marketingowych. W 1941 roku R. Merton i Lazarsfeld zastosowali focus group interview do oceny programów radiowych.

• „puszczano” audycję radiową zgromadzonym w studiu słuchaczom, którzy mieli do dyspozycji dwa przyciski: zielony i czerwony. Czerwony przycisk miał być naciskany, gdy audycja radiowa wywoływała w nich negatywne reakcje, zielony - gdy pozytywne;

• W dalszej części badania odtwarzano grupie fragmenty wywołujące dużą koncentrację reakcji;

• W czasie II wojny światowej Merton wykorzystywał fokus do analizy wpływu filmów propagandowych na morale żołnierzy, oraz do analizy różnych metod szkolenia żołnierzy;

Współczesny focus group interview

• Odbywa się w grupach 8 - 12 osobowych, które omawiają ściśle określony problem pod kierunkiem tzw. moderatora, którego zadaniem jest podtrzymywanie zainteresowania grupy zagadnieniem; mniejsza grupa może zostać zdominowana przez jedną osobę, większa jest trudna do kontrolowania;

• Typowa sesja trwa od 1,5 godziny do 4 godzin;

• Teoretycznie odbywać się może wszędzie, ale praktycznie odbywa się w pracowniach fokusowych wyposażonych w:

• okrągły stół;

• sprzęt do nagrywania (kamery, magnetofony);

• podgląd (lustro weneckie, transmiter);

• wygodne siedzenia, dobre oświetlenie;

• udział w dyskusjach jest odpłatny;

• odpowiednich uczestników przysparzają do badania tzw. łapacze;

Etapy badania z użyciem fokusa

1. ustalenie problematyki badania;

2. ustalenie kryteriów doboru osób do badania (dobór celowy); ważne jest również zachowanie jednorodności badanych grup; doboru dokonuje badacz, który również wybiera moderatora, który układa scenariusz wywiadu; głównym zadaniem moderatora jest prowadzenie dyskusji oraz sporządzenie z niej raportu; moderator musi być kompetentny merytorycznie (zorientowany w tematyce), posiadać takie cechy, które pozwolą mu na to, by być traktowanym jako przyjazny arbiter; nie wolno mu narzucać swojego zdania, ale musi kierować rozmowę na odpowiedni tor. Musi być uważnym słuchaczem i wyłapywać ważne wątki; musi mieć bardzo dobrą pamięć, umiejętność szybkiego uczenia się, szybkiego rozumowania, być elastyczny w prowadzeniu rozmowy, posiadać zdolności empatyczne, musi umiejętnie selekcjonować informacje istotne i nieistotne, musi umieć sprawnie i szybko notować;

3. zatrudnienie łapaczy, którzy zajmują się znajdowaniem osób i dopilnowanie, aby te osoby docierały na wywiad;

4. przygotowanie pracowni fokusowej;

5. udzielenie grupie wstępnych informacji co do badania - robi to moderator

• prezentacja;

• wstępne pytanie;

Strategie:

• strategia „tunnel”: moderator zaczyna od pytań szczegółowych i dąży do uogólnień;

• strategia „funnel”: moderator zaczyna od ogólnego zagadnienia, by potem przejść do pytań szczegółowych;

• dbanie o to, aby nie było osoby dominującej;

• pobudzanie do wypowiedzi odnośnie różnych punktów widzenia na tę sprawę;

Role w dyskusji:

• dominator - neguje każdą wypowiedź odmienną i stara się narzucić swoje zdanie;

• milczek - osoba która w ogóle nie zabiera głosu;

• antagonista - osoba dokonująca uogólnień, podsumowań, często zwraca uwagę na relatywność kwestii;

• kompromista - dąży do wypracowania wspólnej płaszczyzny porozumienia;

• lider - przejmuje ciężar rozmowy, prowadzenia dyskusji;

• szeptacz - prowadzi ciche rozmowy, często ma trafne uwagi;

• niezaangażowany - nie jest zainteresowany przebiegiem dyskusji;

Właściwości zogniskowanego wywiadu grupowego

1. wywiad grupowy to sytuacja bliższa sytuacjom rzeczywistym, gdyż nasze opinie kształtują się w kontakcie z innymi ludźmi, a nie w odosobnieniu. Sytuacja wywiadu grupowego symuluje rzeczywistą sytuację życiową, w której ludzie reagując na bodziec - ujawniają swoje opinie, które często w kontaktach z innymi ulegają pewnym modyfikacjom.

2. fokus pozwala na obserwację ludzi podczas procesu kształtowania się opinii i postaw tych osób;

3. zwraca się uwagę na właściwości grupy społecznej jako narzędzia badawczego;

1. efekt synergii - wspólny wysiłek grupy prowadzi do generowania szerszej gamy opinii i pomysłów niż sytuacja rozmowy z pojedynczą osobą;

2. efekt kuli śniegowej - komentarze jednych uczestników grupy powodują repliki innych; reakcja łańcuchowa wciągająca w rozmowę większość osób, co zwiększa otrzymywaną liczbę informacji;

3. efekt stymulacji - grupa zwiększa motywację do wykonania zadania; zwiększa entuzjazm do dyskusji;

4. efekt bezpieczeństwa - ma się silniejsze poczucie bezpieczeństwa, gdy jest się w grupie; przyczynia się to do śmielszego wyrażania opinii;

5. efekt spontaniczności - sytuacja grupowa jest dla ludzi bardziej naturalna, co powoduje z kolei większą naturalność wypowiedzi;

Zagrożenia w fokusach

1. Zjawisko myślenia grupowego: grupa przekracza pewien poziom spójności, a członkowie grupy poddają się silnej presji grupowej, stając się bezrefleksyjnymi konformistami;

Wskaźniki syndromu myślenia grupowego:

• Poczucie całkowitego bezpieczeństwa i tzw. hurraoptymizmu;

• Przyspieszenie procesu podejmowania decyzji;

• Ignorowanie moralnych konsekwencji podejmowanych decyzji;

• Uproszczony obraz przeciwnika;

• Presja na członków grupy mających odmienne od reszty opinie;

• Autocenzura - brak spontaniczności wyrażania opinii;

• Myślenie grupowe przyczynia się do powstawania błędnych wyników, fałszuje obraz rzeczywistości;

14. Zjawisko przesunięcia poziomu ryzyka:

Grupa ma skłonność do prezentowania bardziej radykalnych poglądów i proponowania ryzykownych rozwiązań problemów:

• Zmniejszone poczucie odpowiedzialności indywidualnej za podejmowane decyzje;

• Grupa może podejmować także mniej radykalne decyzje;

Techniki projekcyjne

W trakcie trwania fokusa proponuje się często badanym udział w technikach projekcyjnych; dzięki nim możemy dotrzeć do nie w pełni uświadamianych przez ludzi zjawisk;

• Kierujemy do badanych nieustrukturalizowane, niejasne bodźce po to, aby wykryć indywidualne, specyficzne cechy percepcji badanego, jego stosunku do rzeczywistości;

• Wykorzystuje się tutaj skojarzenia, które towarzyszą tym niejasnym bodźcom, które pozwalają dotrzeć do nieuświadamianych sfer psychiki, emocji;

Technika kolażu

• Badanym dostarcza się zdjęcia, wycinki prasowe itd., które mogą przybliżać badane obiekty. Materiały te zawierają możliwe do interpretacji symbole;

Technika „chiński portret”

• Badanych prosi się o przedstawienie badanego obiektu (np. człowieka, miasta, zwierzęcia) jako personifikacji; ważne jest tutaj uwzględnienie najbardziej charakterystycznych cech obiektu - np. „gdyby mleko było człowiekiem, to jakim człowiekiem byłoby?”

Analiza wywiadu fokusowego

• Analizy dokonuje moderator. Odsłuchuje on nagrania, przesłuchuje taśmy i robi notatki. Kieruje się przy tym ustalonym scenariuszem; w oparciu o niego dokonuje opisu.

• W tym opisie jest istotne, aby zachowany był język badany oraz znaczenie słów, jakie nadają im badani;

• Zachowana musi być kolejność poruszanych zagadnień oraz czas, jaki każdemu z nich grupa poświęciła. Należy również odzwierciedlić zaangażowanie grupy w daną kwestię;

• Należy wskazać, jakie stanowiska podczas dyskusji ścierały się ze sobą droga dochodzenia do konsensusu;

• Uwagi moderatora powinny znaleźć się w sprawozdaniu;

• Wnioski mają charakter sprawozdawczy, nie mogą służyć do szerszych uogólnień;

Zastosowanie fokusów

1. Dla eksploracji problematyki badania - jako badanie wstępne;

2. Dla lepszego przygotowania standaryzowanego narzędzia do badań masowych;

3. Po badaniach z wykorzystaniem standaryzowanego narzędzia dla lepszej interpretacji wyników badań;

Fokus wykorzystywany jest najczęściej w trzeciej formie;

Zalety fokusów

1. technika szybka i tania w realizacji;

2. pozwala na kontrolowanie procesu formowania się opinii i poglądów; pokazuje istotę ich powstawania;

3. technika chroniąca przed artefaktami - nie pozwala na kierowanie rzeczywistością;

4. zdobywany materiał sformułowany jest w języku badanych osób;

5. technika która może być stosowana do każdego rodzaju zagadnień i ludzi - np. dzieci i analfabetów;

6. rezultaty takiego badania są łatwe do „konsumowania” przez zleceniodawcę;

7. zdobywa się informacje w sytuacjach bliższych życiu i doświadczeniu ludzi;

Ograniczenia fokusów

1. wnioski mają jedynie charakter sprawozdawczy i trudno przenosić je na szersze zbiorowości;

2. istnieje prawdopodobieństwo wystąpienia efektu myślenia grupowego i zjawiska przesunięcia poziomu ryzyka, co powoduje zniekształcenia wyników;

3. żywy i emocjonalny charakter interakcji może prowadzić badacza do pokładania większej wiary w wyniki, niż jest to usprawiedliwione;

4. moderator może nieświadomie wpływać na kierunek i rezultat dyskusji;

5. przygotowanie raportu, sporządzenie sprawozdania, interpretacja wyników nie są działaniami rutynowymi i wymagają od moderatora sporego wysiłku;

Opracowanie danych jakościowych

Cele opracowań

1. przedstawienie możliwie zwartego obrazu badanych zjawisk;

2. przedstawienie powiązań między badanymi zjawiskami (zależności jakościowe);

3. pokazanie miejsca jakie wyodrębnione zjawiska pełnią w całości;

• Stworzony obraz zjawisk ma zazwyczaj charakter plastyczny, tzn. trafia do wyobraźni;

• W opisie staramy się uwzględnić psychologiczne i psychiczne odczucia, sekwencje zdarzeń;

• Bardzo dużą rolę odgrywa wyobraźnia badacza, jego krytyczne przygotowanie i erudycja;

• Przy tym opracowaniu badacz ma dużą swobodę działania nie jest ograniczany ścisłymi dyrektywami. Tego rodzaju opracowanie może odznaczać się dużymi walorami literackimi;

Status metodologiczny opracowań jakościowych

Materiał jakościowy zwykle nie ma charakteru jakościowego. Nie jest konkluzywny i nie prowadzi do weryfikacji hipotez;

• Każdy materiał trzeba do opracowania przygotować, trzeba poddać go krytyce i selekcji;

• Mamy obowiązek zapoznać się z całością materiału i odpowiedzieć na pytania:

• czy materiał pochodzi od osób, które były wytypowane do badania?

• czy materiał nie budzi zastrzeżeń pod względem wiarygodności?

• czy materiał jest wystarczający?

• czy materiał jest adekwatny dla interesujących (z badawczego punktu widzenia) materiałów?

• Celem tej analizy jest ocena materiału i podział na materiały lepsze i gorsze;

Przygotowanie materiału do badania

• Materiał należy przygotować i ponumerować, oznaczyć, nadać jednolitą formę, wykonać kopiowanie (ksero);

• Materiał należy uporządkować według problemów;

• „Pocięcie” materiału;

• Jeżeli materiał jest bogaty, należy w tej sytuacji zorganizować grupę do jego opracowania;

Analiza

1. Analiza pojedynczych informacji:

• W badaniach jakościowych często można spotkać sytuacje nietypowe, tzw. zjawiska zadziwiające, które są niezgodne z naszymi oczekiwaniami, lub wyjaśniają zjawiska dotąd niewyjaśnione;

• W różnych środowiskach różne zjawiska są różnie etykietowane;

15. Tworzenie systemów opisowych:

• Staramy się uporządkować surowe obserwacje w system opisowy; czasami wystarczy jednak zastosować kategorie pojęciowe już istniejące niekiedy należy je uzupełnić albo w jakiś sposób zmodyfikować. Czasami trzeba te kategorie stworzyć od początku;

• Systemy opisowe tworzone przez badacza mogą się wahać od tzw. prostych typów do systematycznych typologii;

• proste typy: każdy z nich jest zdefiniowany bez wyraźnego logicznego związku z innymi typami;

• systematyczna typologia: każdy typ jest logiczną kombinacją pewnej liczby cech podstawowych;

• typ: odwzorowanie pojęciowe badanych zjawisk, obejmujące wiele ich cech. Odwzorowanie to nie musi dokładnie odpowiadać rzeczywistości, cechy są często ujęte w sposób przejaskrawiony w szczególności tzw. typy idealne; zwykle przejaskrawienie jest największe w opisie typów skrajnych, biegunowych;

• Stworzenie prostych typów;

• Uporządkowanie tych typów według jakichś kategorii;

• Stworzenie systematycznej typologii;

16. Jakościowe badanie zależności:

• Opierając się na jakościowych opisach małej liczby przypadków staramy się znaleźć związki przyczynowo - skutkowe między nimi;

17. Quasi-statystyki:

• Namiastka analizy statystycznej;

• Pełni funkcję typowo eksploratywną;

• Ma służyć wyodrębnieniu kategorii cech, które warto uwzględnić;

18. Porównania systematyczne:

• Analizy wtórne;

• Przydatne, gdy chce się analizować zjawiska występujące sporadycznie, temporalnie;

• Korzysta się tutaj z materiałów historycznych;

19. Tworzenie formuł matrycowych:

• Badacz staje czasem przed problemem posiadania wielu faktów szczegółowych; tworzy on dla ich opisu kategorie pojęciowe na wyższym stopniu abstrakcji - tzw. formuły matrycowe np. „zmęczeni ludzie” - leniuszkowie, śpiący po czternaście godzin, chodzą powoli bo się czują ciągle zmęczeni; przez to spóźniają się do pracy i dzięki temu mają więcej czasu na spanie;

20. Jakościowe potwierdzenie teorii:

• Odnosi się do teorii o dużym stopniu ogólności;

• Wiąże się z systematycznymi porównaniami;

Prezentacja opracowań

Jest to tekst teoretyczny, nie odwołujący się do empirycznych badań. Może to być tekst teoretyczny, ale wykorzystujący materiał empiryczny do ilustracji. Niekiedy istotą jest publikacja samego materiału źródłowego;

Metoda biograficzna

1. Ujęcie jako badania dokumentów osobistych;

• Dokument osobisty - sporządzona przez badanego wypowiedź odnośnie jego losów (w sposób spontaniczny, lub za namową badacza)

• Biografia tematyczna - według dziedziny lub fazy życia;

2. Ujęcie jako badania historii życiowych;

• Związek między typem materiału a metodą zostaje rozerwany;

• Wykorzystywać można różne materiały, nie tylko sporządzone przez badanego np. wywiad biograficzny;

• Charakterystyczną techniką jest tu wywiad narracyjny;

Istnieją także badania, które wykorzystują biografię jako temat, czyli zagadnienie samo w sobie:

• Jakie są typowe sekwencje zdarzeń w życiu ludzi?

• Jakie znaczenie przypisuje się tym zdarzeniom?

• Jaki jest związek między tymi zdarzeniami?

Istnieją także badania, które wykorzystują biografię jako środek; starają się one odpowiedzieć na rozmaite pytania socjologiczne;

Wywiad narracyjny

• Autor: A. Schütze; opracował całą metodologię tego wywiadu;

• Jest to wywiad swobodny;

• Rygorystycznie opracowane są zasady analizy danych;

• Istotą wywiadu jest otrzymanie wypowiedzi na temat życia;

• Ma to być spontaniczna i swobodna narracja, która nie jest zakłócona przez badacza; w pierwszej fazie badania badacz pełni jedynie funkcję słuchacza;

• W efekcie spontanicznej narracji otrzymujemy zwartą opowieść o życiu danej osoby, która (opowieść) jest rejestrowana na taśmie magnetofonowej;

Fazy wywiadu narracyjnego:

1. Faza rozpoczęcia wywiadu:

• Celem jest zdobycie zaufania narratora;

• Stworzenie klimatu sympatii, relaksu wszystko po to, by przybliżyć wywiad do normalnej rozmowy;

• Oswojenie narratora z magnetofonem;

• Uzyskanie akceptacji narratora na przeprowadzenie wywiadu;

21. Faza stymulacji do opowiadania:

• Badacz wyjaśnia rozmówcy, o jaki rodzaj wypowiedzi jest on proszony; wyjaśnienie musi być jednoznaczne;

• Badacz przygotowuje wzorcową aranżację, której dosłownie się nie odczytuje;

22. Faza narracji:

• Spontaniczna (uprzednio już przygotowana) i niezakłócona przez interwencje badacza opowieść o życiu;

• Zadaniem badacza jest wysłuchanie opowieści, bez komentarzy werbalnych i niewerbalnych; słuchanie jest analityczne;

• Narracja jest logicznie uporządkowana i ma określoną strukturę. Narracja musi spełniać określone wymogi:

• wymóg kondensacji: główna linia opowiadania;

• wymóg wchodzenia w szczegóły: narrator musi opowiedzieć o kolejnych zdarzeniach;

• wymóg zamknięcia formy tekstualnej: narrator musi do końca opowiedzieć jakieś zdarzenie;

23. Faza zakończenia narracji: badacz może zadawać pytania;

• Pytania związane z wysłuchaną narracją mają na celu wyjaśnienie niejasności, dokończenie wątków, dopełnienie narracji;

• Pytania teoretyczne; dzięki nim docieramy do opinii narratora; uzyskujemy od narratora komentarze;

• Pytania i komentarz, które mają wykazać np. czy dane wydarzenia są typowe. Są to również pytania o opinie;

24. Faza zakończenia wywiadu - faza normalizacji sytuacji;

• Wyłącza się magnetofon

• Jest potrzebna, by dać narratorowi możliwość odreagowania;

• Jest to czas na dyskusję i swobodną rozmowę;

Doświadczenie jednostki, a struktura narracji:

Taka procedura podyktowana jest założeniami teoretycznymi. Mówi się o homologii między strukturą organizacji doświadczeń w życiu jednostki, a strukturą narracji. W strukturze narracji porządek zdarzeń jest taki sam jak w życiu.

• Chodzi nam o uzyskanie ciągłości doświadczenia, jego procesualność;

• Dzięki narracyjnej opowieści badacz może analizować zdarzenia w sposób dynamiczny.

• W narracji jednostka dokonuje procesualnej rekonstrukcji zdarzeń;

Analiza wywiadu narracyjnego

Warunkiem podjęcia analizy wywiadu narracyjnego jest spisanie go z taśmy wedle ściśle ograniczonych zasad.

1. Należy ustalić schemat komunikacyjny wywiadu przez stwierdzenie (lub nie) jego spontaniczności oraz wyłonienie w wywiadzie fragmentów:

• narracyjnych;

• opisowych;

• argumentacyjnych;

Następnie ustala się proporcje i relacje między tymi częściami.

• Dokonuje się oceny jakości materiału przez wskazanie stopnia jego indeksacji. Wysoki poziom indeksacji występuje wtedy, gdy mamy wiele wypowiedzi szczegółowych i konkretnych;

• W narracji jednostka podejmuje zrelacjonowanie procesualności zdarzeń;

• W argumentacji jednostka podejmuje próbę ustosunkowania się do wypowiedzi, przyjęcia obecnych postaw; oddziela to zdarzenia, które się już wydarzyły od tego, co się obecnie o tym myśli;

25. Należy dokonać strukturalnego opisu wywiadu zmierza on do ustalenia procesów wynikających z narracji:

• Dzieli się tekst na części, ze względu na:

• tematyczny porządek zdarzeń,

• styl ich prezentacji,

• zmianę perspektywy ich przedstawień;

• Określa się powiązania między poszczególnymi fragmentami tekstu;

• Należy ustalić biograficzne struktury procesowe, tj. biograficzny plan działania;

26. Należy dokonać analitycznej abstrakcji badacz stara się wyłonić z narracji kategorie, które są wspólne dla innych narracji, oraz te kategorie, które są specyficzne dla tej narracji;

• Komentarze teoretyczne ukazują stosunek jednostki do opowiadanych wydarzeń biograficznych, umieszczane są na końcu sekwencji tematycznych; służą ocenianiu i podsumowaniu. Jeśli umieszczane są przez narratora w środku wypowiedzi, świadczy to o tym, że narrator ma problemy z poddawaną retrospekcji fazą życia;

• Konstrukcja w tle - opowiadanie włączone w główną linię narracji, które uściśla, wyjaśnia, a niekiedy upiększa podstawową narrację i powoduje, że jest ona logiczna i ma uporządkowaną strukturę. Jest ona elementem narracji;

• Przesłonięcia - częściowe lub całkowite pominięcia, ew. luki w relacjonowaniu biograficznych doświadczeń są użyteczne przy analizie uprzedzeń;

• Przesłonięcia teraźniejsze są dokonywane z perspektywy aktualnej rekonstrukcji doświadczeń biograficznych, pozwalają narratorowi maskować wobec badacza rzeczy, o których nie ma on zamiaru mówić. Zaburzają one proces komunikowania;

• Przesłonięcia ówczesne są niezamierzone przez narratora, są trudne do ustalenia, mogą się objawia ć w wyraźnych lukach w wiedzy dotyczącej przeszłych zdarzeń. Zakłada się, że miały one wpływ na dalsze zdarzenia biograficzne w życiu jednostki;

• Komentarze argumentacyjne - narrator wyjaśnia sam sobie i słuchaczowi problemy wcześniej nie rozwiązane w jego biografii, pojawiają się też, gdy narrator widzi konieczność skomentowania własnych działań;

• Koda - tworzone na żywo narracje muszą mieć zakończenie; narrator stara się powiązać przeszły wymiar relacjonowanych wydarzeń z teraźniejszą perspektywą;

Procesy biograficzne - struktury procesowe

1. biograficzne schematy działania

2. wzorce instytucjonalne

3. trajektoria

4. biograficzne metamorfozy

Biograficzne schematy działania

• Zakłada się, że jednostka posiada własny plan realizacji określonych działań w życiu;

• Ma plan pracy nad własną tożsamością;

• Jednostka stara się ten schemat realizować;

Wzorce instytucjonalne

• Zakłada się, że działanie jednostki jest podporządkowane instytucjonalnie określonym wzorcom;

• Jednostka akceptuje stawiane wobec niej oczekiwania i stara się je realizować;

• Wzorce instytucjonalne muszą być podstawową strukturą orientacji biografii;

Trajektoria

• Reprezentuje taką formę doświadczenia, w której jednostka zostaje poddana zewnętrznym, nie zależnym od niej i od jej woli sytuacjom, które wpływają na jej biografię;

• Jednostka traci orientację i musi wypracować nowe wzorce postępowania;

• Podstawowym elementem teorii jest cierpienie;

Biograficzne metamorfozy

• Reprezentują nieoczekiwaną, pozytywną zmianę w życiu jednostki, która umożliwia diametralną zmianę życia człowieka;

• Zmiana nie jest przygotowana, jest niespodziewana;

Biorąc pod uwagę komentarz narratora, można zrekonstruować pewne „teorie siebie” oraz odnieść je do tego, jak wyglądało faktyczne życie narratora. Za pomocą „teorii siebie” narrator bardzo często chce coś wyjaśnić lub usprawiedliwić siebie.

Metoda wywiadu narracyjnego umożliwia wielokrotne powracanie do tego samego materiału.

Analiza treści (zawartości)

Każdego dnia ludzie przekazują sobie wiele komunikatów. Komunikat jest kompletny, kiedy dwie osoby rozumieją te same znaki w ten sam sposób. W procesie komunikowania centralne miejsce zajmuje treść, czyli:

Zespół znaczeń wyrażanych za pomocą symboli słownych muzycznych obrazowych plastycznych gestykulacyjnych, które są przedmiotem samej informacji.

Amatorsko analizę treści uprawia każdy człowiek, który świadomie, bez żadnego wysiłku odbiera przekazy symboliczne. Ta analiza jest nieprofesjonalna, subiektywna , właściwa tylko nam, wielokrotnie sami nie potrafimy określić w jaki sposób interpretujemy przekazy.

Aby badacze mieli możliwość porównać swoje analizy, aby mogli kumulować wyniki starano się stworzyć jednorodną metodę, jaką jest analiza treści.

Pierwsza definicja analizy treści została sformułowana przez Berelsona: analiza treści (zawartości) jest techniką badawczą służącą do obiektywnego, systematycznego i ilościowego opisu jawnej zawartości komunikatów.

Definicja ta jest kłopotliwa, ponieważ każe badaczowi ograniczać się tylko do jawnej zawartości przekazów, bez uwzględnienia tzw. „drugiego dna”, aluzji, intencji, czy społecznych reakcji, które tekst może wywołać.

Cechy prawidłowo wykonanej analizy treści (wg Berelsona):

• musi uwzględniać tylko syntaktyczne (składniowe) i semantyczne (znaczeniowe) aspekty przekazu - ­analiza treści ogranicza się do przedstawienia treści informacji, nie pokazuje ukrytych intencji, jakie treść ma wyrażać i reakcji jakie ma wywoływać; elementy nieobecne w treści przekazu nie mogą być analizowane. Obecnie warunek ten został odrzucony i analizuje się drugie dno przekazu.

• musi być obiektywna - kategorie analizy powinny być zdefiniowane tak precyzyjnie, aby różni badacze stosując je do takiego samego zespołu treści, uzyskali takie same wyniki analizy. Wg współczesnych badaczy fakt, że dwaj badacze otrzymują te same wyniki przy zastosowaniu tych samych narzędzi jest raczej intersubiektywizmem, a nie obiektywizmem. Dobra analiza treści powinna być obiektywna na poziomie swej rzetelności - tzn. taka sama klasyfikacja, tego samego materiału, przez różnych badaczy, w różnym czasie. Ale jeśli weźmiemy pod uwagę całość interpretacji wyników, zauważymy, że z tego samego zbioru danych różni badacze wyciągną różne wnioski i z ich pomocą dokonają weryfikacji różnych hipotez. Interpretacja wyników zależy od inwencji, erudycji, nastawienia badacza i jest jak najbardziej subiektywna.

• musi być systematyczna - całość treści ma być analizowana w terminach wszystkich odpowiadających jej kategorii, zmierza to do wyeliminowania analizy cząstkowej, stronniczej, w której wybiera się tylko te elementy, które potwierdzają tezę badawczą. Właśnie ta systematyczność w wyborze materiału zastosowaniu narzędzi, opracowaniu materiałów różni analizę treści od analiz, których dokonują ludzie na co dzień.

• musi być ilościowa - określa się częstość występowania lub pomijania danych kategorii. Obecnie badacze uważają, że zarówno ilościowe jak i jakościowe procedury mają swoje miejsce w analizie zawartości.

Po tej krytyce wymagań Berelsona stworzono nową, uzupełnioną definicje analizy treści:

Zespół technik badawczych umożliwiających obiektywny, systematyczny i ilościowy opis przejawów ludzkich zachowań, na podstawie którego wnioskuje się o motywacjach i charakterystyce socjologicznej autorów tych przekazów i dedukuje się jakie reakcje przekazy te mogą wywołać.

Pierwsze analizy treści dotyczyły literatury i przekazów religijnych, ale to nas nie interesuje, zajmują się tym literaturoznawcy. W 1910r na zjeździe socjologów w Niemczech Max Weber postulował, żeby socjologowie czasopiśmiennictwa posługiwali się nożyczkami i cyrklem. Mniej więcej w tym samym czasie przy Szkole Dziennikarskiej Uniwersytetu Columbia badano treść czasopism amerykańskich. Prawdziwym prekursorem był Lazersfeld, który zajmował się analizą prasy i propagandy w czasie I wojny światowej. II wojna światowa przyniosła analizę przekazów i periodyków, aby wykryć i zdemaskować ośrodki sprzyjające Hitlerowi. Dokonywano wtedy analizy rozkładów tematów korzystnych dla wroga, porównywano pisma i audycje radiowe, słownictwo. Po II wojnie światowej tej samej techniki używano do analizy propagandy komunistycznej. Rozwój komputeryzacji, badanie przekazów ikonograficznych, a nie tylko słownych i rozwój analiz semiotycznych (znaczeniowych) spowodowały rozwój analizy treści.

Obecnie techniki analizy treści stosuje się do badania zawartości: książek, gazet, opowiadań. filmów, programów informacyjnych, fotografii, komiksu, karykatury, itp. Stosuje się nie tylko do materiałów drukowanych, ale także do analizy korespondencji, gestykulacji, TV, radia, dokumentów politycznych, itd.

Materiałem badawczym w analizie zawartości jest treść i forma przekazu. Przedmiotem badań nie jest jednak przekaz ze względu na samego siebie, ale związki zachodzące miedzy nim, a pozostałymi elementami procesu komunikacyjnego. Analizując przekazy i porównując je ze sobą można ujawnić i określić następujące związki:

27. Związki między cechami przekazu (forma, treść) a właściwościami (społecznymi, psychicznymi) nadawcy:

Klasycznym przykładem są tutaj studia nad osobowościami polityków, np. porównanie stylu przemówień Hitlera i Roosvelta dokonane przez White'a (1949); porównanie osobowości Kennedy'ego, Nixona i Chruszczowa (Sheidman 1963); wykazanie egocentryzmu de Gaulle'a na podstawie częstości użycia zaimków: "ja", "mój". Celem może też być ujawnienie politycznych orientacji autorów (w przypadku wytworów zbiorowych jak np. prasa): studia nad profaszystowskimi sympatiami niektórych pism.

28. Związki między treścią przekazów a rzeczywistością:

Głównie w celu ujawnienia świadomych lub nieświadomych deformacji obrazu świata, a tym samym ukazanie swoistej optyki danego typu przekazów, np. zestawia się sprawozdania z różnych pism o tym samym wydarzeniu i porównuje z opisem odnotowanym przez obiektywnych obserwatorów.

29. Związki między treścią i formą przekazów a kanałami komunikacji:

Tego typu analizy podobne są do badania związków miedzy treścią i formą przekazów a kanałami (przekaźnikami), którymi są transmitowane. Porównuje się wówczas różne rodzaje przekaźników, np. podobieństwa i różnice informacji w prasie, radio i tv tego samego kraju, albo też podobieństwa i różnice serwisu informacyjnego różnych dzienników. Celem może być ustalenie tzw. modelu przekaźnika, tj. ukrytej struktury tematycznej i formalnej przekazów mających wspólną genetyczną i instytucjońalną podstawę (np. pochodzących od jednego zespołu redakcyjnego, czy jednej instytucji).

30. Związki między cechami przekazów a czasem ich powstania i aktualną sytuacją społeczno - polityczną:

Rzadko stosowana chociaż bardzo interesująca jest analiza treści przekazów tworzonych przez tego samego nadawcę w różnych okolicznościach. Można wówczas uchwycić wpływ szczególnej sytuacji na treść i formę przekazu. Odmianą tego rodzaju zastosowania jest badanie przekazów z tego samego źródła, ale w różnych okresach. Można ujawnić trendy rozwojowe: ewolucję postawy przekaźnika (np. pewnej gazety względem pewnego problemu społecznego - stosunku do Murzynów); ujawnienie w systemie propagowanych wartości (np. przemiany w modelu rodziny lansowanym przez polskie czasopisma kobiece w ciągu kilkudziesięciu lat).

31. Związki między cechami przekazów a cechami odbiorców do których przekaz jest skierowany, bądź którzy są zdolni go zrozumieć i nań reagować:

Chodzi tu o takie badanie, jak ocena wartości przekazów pod kątem ich zdolności do zaspokajania potrzeb i upodobań odbiorców szczególnego rodzaju. Porównywano np. treść pism kobiecych z zainteresowaniami - domniemanymi lub rzeczywistymi ­kobiet. Celem jest ustalenie szczególnie chętnie odbieranych przekazów, systemów wartości uznawanych przez odbiorców, itp.

Podstawowymi pytaniami, które badacz sobie stawia są: kto? po co? dlaczego? stworzył go właśnie takim? kto? po co? i z jakim skutkiem go odbierze?

W pewnym momencie badacze podzielili się na dwa obozy: zajmujących się analizą ilościową i analiz jakościowa. Wiąże się to z szerszym teoretycznym rozróżnieniem na: komunikację reprezentacyjną (badacze zajmują się wypowiedziami, które nie powstały na zamówienie, bada się argumenty) i komunikację instrumentalną (badacze starają się rozszyfrować intencję nadawcy). W życiu każdy pojedynczy akt komunikacji ma aspekt zarówno reprezentacyjny jak i instrumentalny.

Ilościowa i jakościowa analiza treści

• Ilościowa analiza treści: kładzie nacisk na częstotliwość z jaką wybrane symbole występują; częstość z jaką dane symbole są przedstawiane: pochlebnie, obojętnie, negatywnie; intensywność, z jaką te symbole występują; przeprowadza się ją na dużych próbach wybranych losowo; uniwersum jest duże, badacz interesuje się treścią, budową przekazu, a nie jej przesłaniem; stosuje się sformalizowane kategorie; bada się raczej proste tematy; stosuje się metody statystyczne.

• Jakościowa analiza treści: służy przede wszystkim badaniu intencji nadawcy danej treści; analizuje się kategorie występujące często, ale także zajmuje się analizą treści pomijanych; przeprowadza się na małych, niekompletnych próbach; uniwersum pokrywa się z korpusem badania; analizuje przejawy treści jej głębszą warstwę; stosuje mało sformalizowane kategorie; bada tematy bardzo złożone; rzadko stosuje się metody statystyczne.

Metody ilościowa i jakościowa dają odpowiedzi na odmienne pytania, posługują się innymi kategoriami badawczymi, penetrują nie pokrywające się zakresami warstwy badanego materiału. Metoda ilościowa zajmuje się zewnętrzną warstwą tekstu, natomiast metoda jakościowa sięga w głąb, wyciąga wewnętrzną ukrytą warstwę tekstu.

W analizie zawartości wyróżnia się trzy główne fazy:

1. analiza wstępna

2. wykorzystanie materiału poddawanego badaniu

3. opracowanie wyników zawierające także interpretację i wnioskowanie

Analiza wstępna

Jest fazą planowania, odpowiada ona etapowi konceptualizacji i wysuwania hipotez badawczych, ma na celu operacjonalizację wyjściowych pomysłów, dopracowanie dokładnego wykazu operacji badawczych i skonstruowanie narzędzi.

Ma do spełnienia trzy zadania:

• sformułowanie celów i hipotez badawczych

• wybór przekazów poddanych badaniu

• wybór jednostek analizy, opracowanie klucza kategoryzacyjnego, na których opierać się będzie analiza i interpretacja wyników

Nie można tutaj mówić o kolejności tych procedur, wszystkie powinny być wykonywane równocześnie. Każda z nich jest bardzo ważna, a błędy koncepcyjno - teoretyczne popełnione na samym początku analizy nie mogą być poprawiane w dalszej części.

Wybór przekazów poddanych badaniu

• Należy przejrzeć dokładnie chociaż część materiału, w celu zapoznania się i wstępnego wyrobienia sobie zdania na temat badania, które mamy przeprowadzić;

• Wybór przekazów poddanych badaniu - podstawą analizy jest zbór przekazów, który określamy mianem badanego universum. Gdy zostanie określone universum - trzeba ustalić, które materiały poddamy analizie, jeśli universum jest zbyt obszerne - jest to korpus.

Reguły tworzenia korpusu:

• zasada wyczerpania - należy dotrzeć do wszystkich ustalonych elementów, nawet jeśli są nieadekwatne, czy trudno dostępne;

• zasada reprezentatywności - najlepiej jeśli próba wybrana jest losowo, ale nie zawsze ten warunek musi być spełniony;

• zasada homogeniczności - wybrany materiał musi być jednorodny (np. tylko dane pismo, tylko reklamy telewizyjne);

• zasada trafności - materiał musi być w ten sposób dobrany, aby mógł być adekwatnym źródłem informacji dla przyjętych zadań badawczych.

W przypadku analizy prasy doboru dokonuje się trzykrotnie: dobór tytułów, numerów, poszukiwanej treści. Jeśli można należy zbadać całe uniwersum.

• formułowanie hipotez i celów badawczych - analiza treści jest techniką pracochłonną i długotrwała, stąd trzeba bardzo dokładnie określić cel badania i sformułować hipotezy, aby po wykonanej pracy nie okazało się, że wyniki nie przystają do tego, co sobie założyliśmy.

• wybór jednostek analizy i określenie zasad pomiaru - jednostkami analizy nazywamy te elementy zawartości przekazu, które są w trakcie analizy klasyfikowane wg kategorii przyjętego klucza. Wybór jednostek analizy zostaje zdeterminowany przez hipotezę operacyjną. Jeśli analizowanymi przekazami są teksty słowne, jednostką analizy może być: litera, morfem, semantem, wyraz, zdanie, sąd, akapit, postać, cała wypowiedź. Jeśli analizujemy obrazy jednostką analizy mogą być: symbol, postać, kolor, układ, wypowiedź.

Jednostki analizy:

Litera - jest z nią najmniejszy problem przy kategoryzacji, można zliczać litery automatycznie; jej znaczenie w analizach socjologicznych jest niewielkie, ale po częstości występowania określonych liter w tekście można wnioskować o stylu.

Morfem - najmniejsza cząstka wyrazu mająca znaczenie leksykalne lub gramatyczne; bardzo rzadko stosuje się to jako jednostkę analizy, bo wymaga to od kodującego dobrego przygotowania językoznawczego. Ułatwia grupowanie wyrazów w rodziny (kłopoty przy wykorzystaniu komputera ze względu na oboczności). Morfem znajduje zastosowanie, kiedy chce się badać trudność tekstu i tematykę tekstu.

Wyraz - uznawany jest najczęściej za najmniejszą jednostkę analizy; bierze się pod uwagę wszystkie wyrazy, albo tylko nazwy własne: imiona, nazwiska, miejscowości, kraje, instytucje, itp. Słabością wyrazu jako jednostki jest jego wieloznaczność, oraz sposób w jaki może być użyty: ironicznie, przenośnie, itp.

Sąd - bardzo trudno go zdefiniować i zastosować w analizie.

Zdania - trudno poddawane są analizie, ponieważ są bardzo zróżnicowane (od jednego słowa, do kilkudziesięciu wyrazów).

Akapit - trudnością jest podział tekstu na akapity, ponieważ nie zawsze jest on zgodny z podziałem graficznym. Korzysta się w badaniach zrozumiałości lub popularności tekstów.

Postać - łatwo ją zdefiniować, zidentyfikować w przekazie i skategoryzować.

Wypowiedź - dobrze się klasyfikuje wg kryterium gatunku, autorstwa, tematyki, nastawienia.

Jednostki analizy będą tylko wtedy skuteczne, gdy zostaną prawidłowo zdefiniowane, a klucz kategoryzacyjny odpowiednio zbudowany.

• Za typowe rodzaje pomiaru można uznać: określenie częstości występowania (frekwencji) różnych jednostek analizy; określenie wielkości analizowanych jednostek; określenie intensywności cech jednostek analizowanych.

• klucz kategoryzacyjny - zawiera kategorie podporządkowane celowi badań, istocie problemu badawczego, wstępnym hipotezom, muszą być dostosowane do charakteru badanego materiału. Klucz kategoryzacyjny powinien być:

1. rozłączny i wyczerpujący - każdy element winien być zaliczony do jednej kategorii, a kategorie te nie powinny się przenikać, a razem winny wyczerpywać cały zakres kryterium podziału;

2. dostosowane do badanego materiału;

3. obiektywne i rzetelne - aby badacze nie mieli wątpliwości, gdzie zaklasyfikować dany przekaz;

4. bogactwo, odkrywczość;

• Berelson do klasy kategorii treściowych zaliczył: nastawienie (jak temat jest traktowany); uzasadnienie (na jakiej podstawie dokonuje się klasyfikacji nastawień); wartości (jakie odkrywa się wartości, cele, pragnienia); metody (jakich środków się używa się, aby osiągnąć cel); cechy (służące do opisu ludzi); bohater (przedstawienie osoby działającej); autorytet (w czyim imieniu formułuje się wypowiedzi); źródło (skąd pochodzi komunikat); adres (do kogo jest skierowany); lokalizacja (gdzie rozgrywa się akcja); czas (kiedy rozgrywa się akcja); konflikt (jakie są jego źródła).

Wykorzystanie materiału - wykonuje się po zakończeniu pro - analizy; jest ona mechanicznym , czasochłonnym stosowaniem narzędzia badawczego i polega na kodowaniu materiału oraz stosowaniu metod statystycznych. Dwaj kodujący stosując ten sam klucz kategoryzacyjny do tego samego materiału powinni otrzymać takie same wyniki.

Opracowanie i interpretacja wyników - jest to ostatnia faza nie ujęta w ramy, zależy od pomysłów badacza, jego inwencji twórczej, czasami może być wstępem do następnej analizy.

Analiza treści - ograniczyła tendencyjność w opisach treści, umożliwiła porównanie ze sobą różnych kanałów przekazu; uściśliła aparat opisu formy i treści przekazów, jej wyniki są proporcjonalne do pracy we wstępnej fazie.

Teoretyczne problemy wywiadu kwestionariuszowego

Wywiad kwestionariuszowy to technika o wysokim stopniu standaryzacji

W wywiadzie kwestionariuszowym następuje ujednolicenie na poziomie poszukiwanych informacji. O poszczególnych jednostkach badania staramy się uzyskać te same informacje.

• Zadajemy jednolite pytania respondentowi;

• Zadajemy jednolite pytania respondentom;

• Bardzo często mamy do czynienia z ujednoliceniem odpowiedzi, jakie mogą być udzielone przez respondentów; ujednolicone są przede wszystkim tzw. inne zachowania ankietera - tzn. wszystkie te, które łączą się z interrogacją wokół pytania - np. formuła aranżacyjna;

• Mamy do czynienia z ujednoliceniem bodźców, które trzeba dodatkowo skierować do respondenta, by otrzymać odpowiedź istotną;

• Ujednolicone jest miejsce wywiadu;

• Istnieją dyrektywy mówiące o ujednoliceniu sytuacji wywiadu;

• Ujednolicone są tzw. środki techniczne sposób rejestrowania;

Wywiad kwestionariuszowy jest techniką opartą na bezpośrednim procesie komunikowania




1. 
   Badacz przekazuje ankieterowi tekst pytań i dyrektywy, jak te pytania zadawać 1. Badacz przygotowuje warianty odpowiedzi i miejsce na ich zapis; badacz informuje ankietera, jaki jest cel zadawania takiego, a nie innego pytania;

2. 
   Pytanie zadane respondentowi przez ankietera jest najczęściej przekazem ustnym, choć czasem jest to karta respondenta (zmiana kanału komunikowania);

3. 
   Reakcja respondenta na pytanie - nie zawsze jest to odpowiedź sensu stricte

• Kontakt między A i R jest wyodrębniony w czasie i przestrzeni - jest to reakcja interpersonalna;

4. 
   Zapis odpowiedzi respondenta, jakiej w kwestionariuszu dokonał ankieter (podczas wywiadu);

5. 
   
   Jest to instrukcja kodowa, przed zbudowaniem której badacz musi się zapoznać z zapisem na kwestionariuszu, czyli z 4

• Instrukcja kodowa zawiera zasady klasyfikowania odpowiedzi zapisanych w kwestionariuszu oraz zasady ich numerycznego symbolizowania.

6. 
   Jest to rezultat działalności kodera - tzn. zaliczenie odpowiedzi respondenta do odpowiednich klas wyróżnionych w instrukcji kodowej. Wyróżniając te klasy badacz sugeruje się poszukiwaną informacją.

• W zasadzie komunikowanie w tej technice jest procesem ustnym.

• Zapis odpowiedzi R jest dokonywany przez A; zapis stanowi materiał źródłowy, który będzie poddany dalszej obróbce.

• Komunikowane w wywiadzie kwestionariuszowym jest bezpośrednie w tym sensie, że występuje naoczny kontakt, A z R, co daje możliwość obserwacji reakcji na skutek;

• Na skutek naocznego kontaktu, na komunikację wpływ ma również otoczeniem, w jakim ten kontakt się odbywa; na treść i formę odpowiedzi ma wpływ wiele czynników;

Pytanie jako tekst, oraz narzędzie badawcze w kwestionariuszu

Pytanie jest ważne dla badacza jako narzędzie badawcze.

Pytanie jest dobrym narzędziem badawczym gdy:

1. Badacz wie, jakie zjawisko chce przy pomocy tego pytania zbadać;

2. Badacz wie, co upoważnia go do stwierdzenia, że przy pomocy danego pytania bada właśnie to, a nie inne zjawisko;

3. Badacz posiada tę pewność, gdy potrafi on wyliczyć założenia, na których opiera on przejście od zaklasyfikowanych odpowiedzi respondentów na te pytania, do sądów o badanym zjawisku - założenia te powinny być empirycznie potwierdzone;

Tak pojęte pytania, jako narzędzi badawcze, nie oznaczają że wszystkie pytania są konstruowane wedle tych samych reguł.

Koncepcje pytania kwestionariuszowego jako narzędzia badawczego wg J. Lutyńskiego

1. Koncepcja testowa;

2. Koncepcja wskaźnikowa;

3. Koncepcja tradycyjna - informacyjna;

4. Koncepcja rozszerzona - informacyjna;

Kryteria odróżniania tych koncepcji

1. Czy pytanie w kwestionariuszu jest żądaniem informacji o badanym zjawisku;

2. Czy ta informacja musi być określona przed przystąpieniem do badania;

3. Czy pytanie w kwestionariuszu pełni rolę samodzielną, czy też jest elementem baterii pytań;

4. Jakie założenia przyjmuje się przy przechodzeniu od odpowiedzi R na pytanie w kwestionariuszu do sformułowania sądu o badanym zjawisku;

5. Czy istnieje możliwość empirycznej weryfikacji tych założeń;

Ad. 1 - Koncepcja testowa

• Ma swoje korzenie w psychologii;

• Pojedyncze pytanie nie pełni samodzielnej roli informacyjnej; jest traktowane podobnie jak item w teście; dopiero bateria pytań łącznie może dać informacje o badanym zjawisku;

• Najczęściej badanym zjawiskiem jest psychologiczna właściwość cecha respondenta;

• Poszukiwana informacja znana jest przed przystąpieniem do formułowania baterii pytań;

• Wynik zwykle w postaci liczbowej opisuje nam wartość badanej cechy dla danego respondenta, na podstawie jego odpowiedzi na całą baterię pytań;

• Przejście od odpowiedzi na tę baterię pytań, do przypisania R wartości badanej cechy, opiera się na założeniu, że ta bateria stanowi test rzetelny i trafny; założenie to powinno mieć empiryczne potwierdzenie;

• Psychologia wypracowała odpowiednie procedury, które pozwalają na drodze empirycznej określić trafność i rzetelność testu;

Ad. 2 - Koncepcja wskaźnikowa

• Odpowiedź R na pytanie przynosi informację o wskaźniku, podczas gdy badanym zjawiskiem jest indicatum;

• Zazwyczaj jest tak, że dla stwierdzenia występowania jednego indicatum, odwołujemy się do wielu wskaźników bateria wskaźników;

• Przejście od odpowiedzi R na pytanie w kwestionariuszu do sformułowania sądu o badanym zjawisku opiera się na założeniu, że wskaźniki zostały właściwie dobrane - tzn. na podstawie wystąpienia wskaźników możemy wnioskować z możliwie największym i liczbowo określonym prawdopodobieństwem, że wystąpiło indicatum;

• Indicatum powinno być zdefiniowane przed przystąpieniem do badania w momencie dobierania wskaźników i przy układaniu pytań powinno być jasne indicatum te wskaźniki się odnoszą;

• W praktyce badawczej stosuje się bardziej liberalną koncepcję wskaźnika, nie przedstawioną wyżej, tzn.:

• Nie wymaga się, by indicatum było ściśle określone przed przystąpieniem do układania kwestionariusza, co przekreśla możliwość liczbowego ustalenia siły związku między wskaźnikiem, a indicatum, co natomiast nie pozwala wnioskować o właściwości wskaźnika;

Ad 3 - Koncepcja tradycyjna informacyjna

• Pytanie jest zawsze żądaniem wprost informacji o badanym zjawisku; pytanie jest żądaniem informacji semantycznej - tzn. takiej, która może być oceniona w kategoriach prawdy lub fałszu;

• Informacja musi być sprecyzowana przed przystąpieniem do badania;

• Każde pytanie pełni samodzielną rolę informacyjną;

• Uzasadnienie przejścia od odpowiedzi na pytanie kwestionariusza, do zdania przynoszącego poszukiwaną informację opiera się na założeniu, że R jest wiarygodnym informatorem;

Wiarygodny jest informator, który:

• Usłyszał dobrze zadane pytanie;

• Zrozumiał pytanie zgodnie z sensem nadanym mu przez badacza;

• Chciał i był w stanie ze względu na swoje aktualne nastawienie i intelektualne możliwości dojść do przekonania zgodnego z rzeczywistością;

• Chciał swoje przekonanie przekazać ankieterowi bez zniekształceń

W praktyce badawczej, wiarygodność R jako informatora jest oceniana w całym wywiadzie, a nie w odniesieniu do poszczególnych pytań. Fakt ten nie pozwala nam liczbowo oszacować błędu, jakim obciążona jest poszczególna poszukiwana informacja.

Pytania w kwestionariuszu dotyczą faktów intro - lub ekstraspektywnych, ale zawsze muszą dotyczyć faktów, które respondent sobie uświadamia.

Ad. 4 - Koncepcja rozszerzona informacyjna

• Pytanie nigdy nie musi żądać wprost informacji o badanym zjawisku, ale badane zjawisko musi być określone, i to bardzo precyzyjnie przed przystąpieniem do badania; w efekcie zastosowania tego podejścia badacz powinien otrzymać informacje dotyczące zjawisk badanych obciążone tak minimalnym błędem, że można go pominąć;

Pytanie jako narzędzie badawcze ma złożoną strukturę, w skład której wchodzą:

1. Pytanie zawarte w tekście kwestionariusza;

2. Pytanie, jakie zadaje sobie koder (tzn. do jakiej klasy badanego zjawiska należy reakcja respondenta na dalsze pytania, przy czym klasy te wyróżniają się, biorąc pod uwagę rodzaj odpowiedzi ad. 3)

3. Jednostkowe pytanie badacza:

• Odpowiedź na 3 mówi nam o tym, do jakiej klasy badanego zjawiska należy badana jednostka, inaczej - jaki stan rzeczy, jaka wartość zmiennej, czy jaka odmiana cechy występuje w jej przypadku;

• Rozstrzygnięcie jednostkowego pytania badacza przynosi jednostkową poszukiwaną informację (musi ona być określona przed przystąpieniem do badania);

• Precyzyjne zdefiniowanie poszukiwanej informacji - tzn. takie, by można było wyróżnić różne jego warianty; inaczej mówiąc - stany rzeczy, wartości zmiennej, odmiany cech;

• Przejście do zakodowanych odpowiedzi na pytanie w kwestionariuszu do odpowiedzi na jednostkowe pytanie badacza wymaga spełnienia szeregu założeń - niektóre z tych założeń mają charakter definicji, a niektóre twierdzeń empirycznych - i twierdzenia te dotyczą:

• Przebiegu procesu komunikowania się - np. że pytanie przeczytano właściwemu R i dokładnie zanotowano odpowiedź; że była to odpowiedź R, a nie osoby trzeciej; że odpowiedź została prawidłowo zakodowana przez kodera;

• Procesów psychicznych zachodzących u respondenta - np. że R zrozumiał pytanie zgodnie z intencją badacza, że dokonał wszelkich zabiegów, jakie są wymagane do sformułowania stanowiska w danej sprawie, że to stanowisko zostało zgodnie z prawdą zwerbalizowane w wywiadzie;

• Stosunku sytuacji problemowej wywołanej przez pytanie do sytuacji występującej poza wywiadem - a więc w życiu respondenta na przykład; chodzi o to, czy R przedstawia trwałą opinię, którą wygłasza również w innych sytuacjach życiowych;

• Prawidłowości i związków występujących pomiędzy badanymi zjawiskami, związków występujących w rzeczywistości

Te twierdzenia i definicje łącznie składają się na model pytania jako narzędzia badawczego. Lutyński postuluje, aby badacze podejmowali próbę konstruowania takich modeli, zanim skonstruują właściwe pytania.

• Jeśli badacz nie jest w stanie skonstruować takiego modelu danego pytania, to należy z tego pytania zrezygnować, gdyż nie ma szans, aby było ono dobrym narzędziem badawczym;

• Jeśli badacz skonstruuje taki model pytania, to następnie musi rozważyć, czy wśród składających się na ten model tez nie ma, nie ma twierdzeń ewidentnie fałszywych;

• Pytania, które przejdą taką selekcję, można uznać za poprawne;

W bardziej rygorystycznej wersji tej koncepcji, aby dokonać prawidłowej selekcji pytań należy dodatkowo zastosować badania weryfikacyjne - tzn. na drodze empirycznej sprawdzić, jakie są rezultaty zadawania danych pytań określonym respondentom;

Metody weryfikacji

1. Weryfikacja dokumentalna

2. Wywiad o wywiadzie

3. Wywiad pogłębiony

Weryfikacja dokumentalna

• Odnosi się do danych faktualnych;

• Zadaje się R określone pytania i uzyskuje informacje; następnie te same informacje uzyskuje się na innej drodze, którą uważa się za wiarygodną;

• Informacje te następnie zestawia się i porównuje;

Wywiad o wywiadzie

• Najpierw trzeba mieć skonstruowany model pytań, jako że wywiad o wywiadzie jest ściśle temu modelowi podporządkowany;

• R są wypytywani o to, czy rozumieją pytania, jak dochodzą do swojego stanowiska, jak je werbalizują;

• Nie każdy człowiek jest zdolny do introspekcji;

Wywiad pogłębiony

• R odpowiada na pytania zawarte w zasadniczym wywiadzie kwestionariuszowym i jest on prowadzony przez badacza tak, aby udzielił on jak najbardziej przemyślanej i dokładnej odpowiedzi;

Ta koncepcja jest jedynie postulatem metodologicznym. Jeżeli jest ona stosowana, to w wersji mniej rygorystycznej; stosuje się tzw. protezy;

Wywiad kwestionariuszowy telefoniczny

1. Wywiad kwestionariuszowy telefoniczny zwykły;

2. Wywiad kwestionariuszowy telefoniczny ze wspomaganiem komputerowym (odpowiedź R jest od razu zapisywana w komputerze, a nie w kwestionariuszu; R są również wybierani przez komputer);

• Jest to mimo wszystko wywiad kwestionariuszowy, choć brak w nim naocznego kontaktu ankietera i respondenta;

• Zwiększone poczucie anonimowości jest traktowane tutaj jako zaleta tej techniki;

• Wywiad kwestionariuszowy telefoniczny jest techniką lepszą, gdy dotyczy on spraw, w których obowiązują bardzo silne normy społeczne - gdy istnieje silna presja społeczna do udzielania odpowiedzi zgodnych z „oficjalnie” działającymi normami;

• Wywiad telefoniczny pozwala uniknąć efektu ankieterskiego, choć nie całkowicie;

• Wywiad telefoniczny (jego propozycja) jest w pewnym sensie zaskoczeniem dla R. Jest on w zasadzie zmuszany do udzielenia odpowiedzi szybko, co może powodować, że odpowiedzi nie są przemyślane dlatego stosuje się listy zapowiednie;

Problemy wywiadu telefonicznego

• Więcej odmów, niż przy standardowych wywiadach kwestionariuszowych;

• W Polsce rozmowy telefoniczne są najczęściej rozmowami prywatnymi;

• Przez telefon ankieter ma utrudnione zadanie uwiarygodnienia się;

• Przez telefon nigdy nie należy pytać respondenta o zgodę - od razu przystępuje się do zadawania pytań;

• Nigdy nie ma pewności, że wywiad zostanie doprowadzony do końca;

• Wywiad telefoniczny stawia duże wymagania ankieterowi, który działa pod presją czasu i musi być w stałej gotowości;

• Wywiad telefoniczny musi mieć swoją dynamikę - R wolą z reguły szybkie odczytywanie pytań;

Kwestionariusz telefoniczny w większości zawiera pytania zamknięte - nie ma czasu na rozgadywanie się max 50 - 60 minut;

Pytania przekazywane są tylko ustnie, a więc (przy braku kart respondenta) liczba wariantów odpowiedzi i ich długość musi być ograniczona;

Problem efektu pierwszeństwa R mają tendencję do udzielania odpowiedzi z pierwszych miejsc;

Wskazówki do budowania kwestionariusza

• Formuła aranżacyjna musi być krótka i treściwa; jeśli wcześniej był wysłany list zapowiedni, to regułą musi się do niego odwołać;

• Ważna jest kolejność zadawania pytań - pierwsze pytanie musi korespondować z formułą aranżacyjną;

• Blok pytań nie może zawierać więcej niż 6 pytań;

• Blok tematyczny zaczyna się od pytań ogólnych, potem przechodzi się do pytań szczegółowych;

• Pytania początkowe są pytaniami trudniejszymi - wymagają więcej wysiłku; na końcu wywiadu umieszcza się pytania łatwe;

Warunki prowadzenia wywiadu kwestionariuszowego w Polsce

• Nierównomierność w dostępie do wszystkich grup społecznych stopień telefonizacji;

• Pierwsze wywiady telefoniczne miały za zadanie kontrolę pracy ankieterów; obecnie w tej formie prowadzone są badania rynkowe i badania opinii publicznej (choć rzadziej);

• W Polsce jest kilka firm badawczych, które specjalizują się w prowadzeniu wywiadów telefonicznych, szczególnie tych ze wspomaganiem komputerowym; dziennie są one w stanie przepracować ok. 500 wywiadów;

• Superwizor jest osobą nadzorującą pracę ankieterów i przebieg takiego wywiadu zapewnia to większą standaryzację wywiadu;

• Wstępne wyniki wywiadów ma się natychmiast po zakończeniu ostatniego wywiadu;

Zalety wywiadu telefonicznego

• Bardzo skracają czas badania i uzyskiwania informacji;

• Pozwalają prowadzić badania na dużym obszarze terenu;

• Są tańsze niż wywiady kwestionariuszowe;

• Ankieterzy są bardzo dobrze kontrolowani;

Techniki ankietowe

1. Ankieta pocztowa - kwestionariusz wysyła się pocztą, zwrot następuje tą samą drogą; wysyłane są one do: próby adresowej, na adresy zgłoszone;

2. Ankieta prasowa - kwestionariusz drukowany jest w prasie, zwrot odbywa się pocztą;

3. Ankieta załączona do zakupywanych towarów - zwrot drogą pocztową;

4. Ankieta audytoryjna - badanych zbiera się w jednym miejscu; ankieta wypełniana jest pod nadzorem badacza, zwrot następuje do urny;

5. Ankieta ogólnie dostępna - jest drukowana w ogólnodostępnym miejscu; wypełniana i zwracana w miejscu wyłożenia;

6. Ankieta rozdawana - jest rozdawana przez badacza i jego współpracowników, a także jest przez nich odbierana;

7. Ankieta telefoniczna, radiowa i telewizyjna - tekst przekazywany jest przez medium, a zwrot następuje pocztą;

Ankieta ogólnodostępna

• Najczęściej stosowana w badaniach konsumpcji kulturalnej; używana do badania różnego typu publiczności;

• Wyłożona w konkretnym miejscu, w którym musi być uzupełniona; musi zatem być krótka, musi dotyczyć spraw ważnych i interesujących, oraz musi zawierać bardzo jasno sformułowane pytania; są to najczęściej pytania zamknięte;

• Jest w pełni anonimowa; w formule organizacyjnej musi znajdować się jasna informacja, co do sposobu zwrotu tej ankiety

• Bardzo ważny jest dobry sposób organizacji badania i reklamy ankiety;

• Zbiorowość do badania dobiera się sama;

• Wnioski z ankiety są z reguły wnioskami sprawozdawczymi;

Ankieta prasowa

• Stosowana najczęściej do oceny pism;

• Nie jest długa, zawiera co najwyżej 30 pytań; najczęściej wydrukowana jest w formie karty pocztowej lub oddzielnych wkładek;

• Zwykle za udział w ankiecie proponuje się nagrody, dlatego respondenci powinni podać swój adres;

• Zawiera zazwyczaj pytania zamknięte, ale na końcu znajduje się jedno, bądź dwa pytania otwarte, umożliwiające dłuższą wypowiedź;

• Zbiorowość do badania dobiera się sama;

• Często tworzy się tzw. quasi-reprezentacja dzieje się tak w przypadku nadesłania bardzo dużej liczby ankiet;

• Ankiety mogą wykraczać poza zawartość i ocenę pism;

Ankieta pocztowa

Ankieta kierowana do próby reprezentatywnej - np. do wylosowanego gospodarstwa domowego lub konkretnej osoby:

• Sukces tej ankiety polega na otrzymaniu jak największej liczby zwrotów; jest to również jej największym problemem;

• Kwestionariusz ankiety musi być przygotowany niezwykle starannie, tak by odbiór tej ankiety był ułatwiony; forma graficzna powinna być przynętą;

• Kwestionariuszowi musi towarzyszyć list badacza, który zawiera dokładne informacje o:

• badaniu;

• sposobie kontaktu z badaczem;

• osobie badacza;

• temacie;

• tym, dlaczego zwracamy się do tego, a nie innego respondenta;

• Do tej ankiety załączamy dodatkowe koperty, w których prosimy o informację od respondentów, że już wypełnili oni ankietę; tę kopertę respondent powinien odesłać; termin odesłania nie może być zbyt długi;

• Muszą być dokonane szczegółowe obserwacje sposobu spływania materiałów muszą być robione dokładne notatki;

• Ankiety zwykle spływają tzw. falami;

• Ustalenie momentu ukończenia „pierwszej fali” jest bardzo ważne, gdyż w tym momencie należy zacząć „napierać” na respondentów, wysyłając im monity ( system monitowania);

• Najczęściej ponawia się operacje trzy razy; na końcu trzeciej fali wykonuje się bardzo dokładną analizę ankiet;

• Jeżeli okazuje się, że na ankietę nie odpowiedziała jakaś jedna grupa społeczna, to wnioski z ankiet są obarczone błędem, a próba traci reprezentatywność wykorzystuje się wtedy tzw. próbę ważoną;

• Sukces tej ankiety jest możliwy wtedy, gdy temat ankiety „trafia do ludzi”;

Ankieta na adresy zgłoszone

• Pisze się apel informujący o tym, że badanie będzie przeprowadzone w jakimś określonym przedziale czasu („wtedy to, a wtedy”) i na jaki temat;

• Osoby zainteresowane udziałem w ankiecie proszone są o podanie swoich cech społeczno - demograficznych oraz adresu, chociaż ankieta jest poufna;

• Ankieta ta jest przydatna w sytuacjach, gdy nie dysponujemy operatami badania, ani też nie ma możliwości żeby je stworzyć;

• Zwrotność tych ankiet jest bardzo duża;

Ankieta audytoryjna

Z pisemnym przekazem badacza:

• Technika ta jest użyteczna do badania grup, które istnieją niezależnie od woli badacza - np. uczestnicy jakiegoś kursu;

• Są to zwykle badania prowadzone w instytucjach, dlatego na ich wykonanie potrzebna jest zgoda kierownictwa, a nie tylko samych respondentów;

• Trzeba mieć informacje dotyczące tego, czy istniej odpowiednie pomieszczenie do przeprowadzenia badania; w przypadku kilku pomieszczeń potrzebnych jest kilku badaczy; należy wówczas ujednolicić ich sposób postępowania; badanie należy prowadzić równolegle;

• Należy przygotować urnę (lub urny), do których zwraca się ankiety; w przypadku braku urn, należy przygotować zaklejane koperty;

• Badacz musi dysponować dodatkowymi przyborami do pisania;

• Grupie badanej należy podać wszelkie informacje dotyczące badania;

• Po badaniu należy napisać sprawozdanie z jego przebiegu: data, nr sali, osoba prowadząca, liczba obecnych osób, osoby nieobecne, informacje o komentarzach z sali, atmosfera na sali, uwagi ankietera;

• Ankieta ta pozwala zebrać szybko informacje od dużej liczby osób i zapewnia kontrolę;

Z ustnym przekazem badacza

Ankieta socjometryczna dotycząca sposobów badania stosunków interpersonalnych w małych grupach. Twórcą jest Moreno.

Stosunki interpersonalne można badać w trzech płaszczyznach:

1. sympatia vs. antypatia

2. preferencje w sferze interakcji

3. rzeczywiste interakcje

Ankieta jest imienna, a przy jej wypełnianiu respondenci operują rzeczywistymi imionami innych osób.

Ankieta rozdawana

• Może być skierowana do wylosowanej próby;

• Badani z reguły wypełniają ją samemu;

• Rozdawana jest najczęściej w kopercie, w której również następuje jej zwrot;

Ankieta rozdawana pod instytucjonalnym nadzorem

• Do badania wybiera się grupy ludzi instytucjonalnie ze sobą powiązanych;

• Na badanych wywiera się instytucjonalny nacisk, aby zgodzili się na to badanie;

• Czas na wypełnienie ankiet nie jest dłuższy niż tydzień; zwrot odbywa się do urny i jest nadzorowany przez badacza

Wnioski:

• Ankiety te wymagają od respondentów umiejętności szybkiego czytania i pisania;

• Stosuje się tę ankietę, która daje możliwość uzyskania największej ilości zwrotów;

Autorejestracja

Autorejestracja służy do badania tzw. budżetów czasu; budżetów gospodarstw domowych, odbiorców telewizji itp. Nie jest ona techniką ankietową, ale należy do tej grupy.

• Jest to zapis własnych czynności badanego, według kategorii które dostarczył mu badacz; jest to technika o wysokim stopniu standaryzacji;

• Badany występuje w roli rejestratora zdarzeń;

• Autorejestracja odbywa się przez określony (przez badacza) czas;

• Badacz musi przygotować kategorie i karty, dzienniczek rejestracji;

• Badacz - terenowy uczestnik badań musi dotrzeć do badanej osoby; musi kontrolować sposób prowadzenia autorejestracji badanego;

• Największym problemem jest zachowanie systematyczności rejestracji;

• Losuje się bardzo dużą próbę;

• Zaletą tej techniki jest to, że daje ona dokładniejsze informacje o badanych;

Technika ta nie jest kosztowna. Jest tańsza, niż inne techniki z użyciem wynajętego ankietera. Powinno przewidzieć się pewne gratyfikacje dla badanych.

Badania surveyowe (sondaż)

Badania surveyowe są systematycznym zbieraniem informacji o jednostkach

Jedna z podstawowych metod socjologii empirycznej spełniająca następujące cechy:

1. dane o jednostkach badania są gromadzone albo za pomocą techniki wywiadu kwestionariuszowego albo za pomocą jakiejś techniki ankietowej

2. bada się próbę pobraną z szerszej populacji tak aby można było przenieść wnioski z próby na populację (każda badana jednostka traktowana jest jednakowo - społeczeństwo jest zbiorem jednostek)

3. rezultaty zadania opracowywane są w sposób ilościowy, statystyczny

Geneza surveyów

1. Ruch surveyowy - XIX - XX wiek badanie określonego zagadnienia na określonym terenie, survey lustracja, survey podejmowany był w celach praktycznych, reformatorskich, przez ludzi nie związanych z nauką, obiektywne rozeznanie sytuacji w celu podjęcia reformy było możliwe przez survey;

• Cel praktyczny;

• Badania prowadzone w sposób bardzo dokładny z dużą inwencją;

• Stworzenie rudymentów badań surveyowych;

2. Stany Zjednoczone: sondaże społeczne społeczności lokalnych;

• Tematyka badawcza wynikała z problemów dnia codziennego ;

• W tych sondażach brali udział naukowcy; pojawiło się zainteresowanie badaniami ze strony badaczy akademickich;

• System praktyczny USA wymagał stworzenia metod badań preferencji poglądów i opinii społeczeństwa;

3. Lata `30 - pojawiły się pierwsze pollingowe badania opinii publicznej; rozwinęła się metoda reprezentatywna;

• 1935r. Instytut Badania Opinii Publicznej Gallupa;

• W tych latach wykształciła się rola społeczna respondenta, która była traktowana przez ludzi jako część składowa roli obywatela;

4. Konieczność opisania zachowań konsumenckich, oraz konieczność konstruowania skutecznych kampanii reklamowych; aktywnie włączyli się w te badania naukowcy - Lazarsfeld;

5. Filozofia neopozytywistyczna, której założenia ugruntowały miejsce surveyów jako metody socjologii empirycznej;

W Polsce

Po roku 1956 nastąpiła ekspansja badań surveyowych, przejęte zostały wzory badań amerykańskich.

OBOP

Pierwsza instytucja badania opinii publicznej - 1958 - '59; powstał on z inicjatywy osób skupionych wokół osoby Anny Pawełczyńskiej; opierał się na społecznej sieci ankieterów; nie miał na początku własnej siedziby i urzędował w GUS-ie;

• W 1965 roku OBOP została połączony z redakcją studiów programowych - miał prowadzić pomiary wielkości audytoriów;

• Na początku lat '70 OBOP stworzyła własną, profesjonalną sieć ankieterską, oraz bazę techniczną i informatyczną;

• Po 1974 roku badania audytoriów prowadzone są w sposób systematyczny - tzw. telemetria;

• Obecnie raz w miesiącu OBOP organizuje omnibusy - całościowe badania odnośnie preferencji medialnych; OBOP prowadzi także badania rynku, oraz badania po-wyborcze „exit poll”

CBOS

Powstał w stanie wojennym. Założył go płk. prof. Kwiatkowski.

• Początkowo działał w oparciu o próby kwotowe, a jego wyniki okazywały się być odmienne od badań socjologów akademickich; różnice wypływały ze złego doboru próby (wysoki udział ludzi z PZPR);

• Obecnie CBOS ma własną profesjonalną sieć ankieterską;

• Przynajmniej raz w miesiącu przeprowadza się omnibus badający nastroje społeczne;

• Zdecydowana większość badań, to badania opinii publicznej, badania rynkowe; duży dostęp do wyników badań;

Sopocka Pracownia Badań Społecznych

• Wykonuje prace na zlecenia „Rzeczpospolitej”;

• Duża trafność badań przedwyborczych, posiada specyficzną sieć ankieterską - ośrodek ma bezpośredni kontakt z ankieterami - nauczycielami;

Pentor

Prowadzi głównie badania rynkowe, oraz badania opinii publicznej dla „Wprost”;

• Badania wyborcze; nastroje społeczne;

• Operuje na próbach losowych - 1000 osób;

• Organizuje badania telefoniczne - CATI, CAPI (badania osobiste);

SMG/KRC

Specjalizuje się w badaniach rynkowych. Stworzona „na zamówienie” Balcerowicza. Potrzebna do realizacji FGI.

• Badanie oglądalności telewizji;

• Posiada profesjonalną sieć ankieterską, oraz bardzo silny system kontroli ankieterów;

GFK Polonia

Część międzynarodowej sieci instytutów badawczych. Ma austriackie korzenie; funkcjonuje w wielu krajach;

• Prowadzi głównie badania rynkowe, oraz badania mediów;

• Własna sieć ankieterska oraz silna kontrola ankieterów;

Polski Generalny Sondaż Społeczny

Realizowany przez UW od 1992 roku.

• Realizowany na reprezentatywnej próbie ogólnopolskiej liczącej 2000 osób;

• Realizowany co rok, na przełomie maja i czerwca; realizowany przez profesjonalnych ankieterów;

• Zbiór danych z wywiadów nagrany jest na dyskietki w sposób, który może być poddany opracowaniom SPSS;

• Dane wraz z instrukcją są dostępne dla każdego;

• Jest to program badawczy, którego celem jest dostarczenie informacji o polskim społeczeństwie, oraz dający możliwość śledzenia zmian;

• Jest on elementem badań porównawczych międzykrajowych;

Rodzaje zmiennych w PGSS

• Społeczno-demograficzne;

• Opisujące strukturę społeczną i systemy nierówności społecznych w wymiarze obiektywnym i subiektywnym;

• Charakteryzujące preferencje i zachowania polityczne;

• Charakteryzujące religię i religijność;

• Wskaźniki moralności społecznej;

• „Wkładka - ankieta” dotycząca tematyki bieżącej;

Program ten umożliwia socjologom przeprowadzenie badań na nurtujące ich tematy;

Krytyka badań surveyowych (nurty)

1. Metoda surveyowa spotkała się z krytyką badaczy ze szkoły humanistycznej:

• Zwracano uwagę na to, że survey powinien być uzupełniany metodami humanistycznymi - np. empatia, retrospekcja;

• S. Nowak postulował badanie wskaźnikowe jako procedurę rozumienia;

2. Krytyka ze strony twórców surveyów:

Koncentrowała się na krytyce założeń metody:

• Praktyka badawcza poddana określonym rygorom metodologicznym wyprowadzonym z teorii;

• Uniwersalny sposób badania w minimalnym stopniu zależny od kontekstów społeczno - kulturowych;

• Praktyka badawcza społecznie neutralna; abstrahująca od systemu wartości badacza i nie zakłócająca sposobu widzenia świata przez badanych;

• Pewien sposób uzyskiwania danych ilościowych dotyczących opinii i zachowań społeczeństwa, który w drodze przekształceń i uogólnień umożliwia tworzenie teorii na różnym poziomie ogólności;

3. Krytyka ze strony przedstawicieli paradygmatu interpretatywnego:

• W modelu badań surveyowych zakłada się pewną jednorodność języka naturalnego;

• Zakłada się posługiwanie się rolą ankietera i rolą respondenta;

• Zakłada się standaryzację bodźców;

Krytycy twierdzą, że badanie ankietowe jest antymodelem naturalne sytuacji rozmowy, gdyż podczas rozmowy ludzie negocjują sensy znaczeń;

Socjolingwiści widzą inną rolę języka w myśleniu o świecie społecznym:

• Kwestionowanie założenia o standaryzacji kwalifikacji językowych i zdolności komunikacyjnych ankietera i respondenta;

• Kwestionowanie założenia, że ludzie dysponują mechaniczną, niezmienną i uporządkowaną zdolnością ewokowania swoich przeżyć na hasła, na żądanie;

• Kwestionowanie założenia, że wywiad jest „normalną rozmową”;

4. Krytyka wynikająca z zaproponowanego przez Galtunga podejścia dialogowego:

• Chodzi tu o zniesienie asymetrii kontaktu między ankieterem, a respondentem przez upodmiotowienie badanego;

• Stosowanie otwartych sposobów interrogacji;

• Analizy wyników powinny zawierać analizy socjolingwistyczne (zróżnicowanie języka respondenta);

• Ankieter musi być prawdomówny, musi szanować godność respondenta;

Opracowanie danych z badań

Krytyka, selekcja i przygotowanie materiałów do opracowania ilościowego:

• Nie ma materiałów lepszych i gorszych;

• Ogląda się kwestionariusze i selekcjonuje się je ze względu na odpowiedzi respondentów - np. odpowiedzi bezmyślne lub nie przynoszące poszukiwanej informacji;

• Ogląda się ankiety dla ankietera;

• Przeprowadza się analizy metodologiczne (badanie związków statystycznych), dokonuje się tych analiz po zakodowaniu danych;

• Przeprowadza się procedury weryfikacyjne:

• Weryfikacja wewnętrzna: rezultat nie budzi zastrzeżeń, jeśli nie budzi go droga uzyskania tego rezultatu;

• Weryfikacja zewnętrzna: porównywanie odpowiedzi respondentów z dokumentami lub innymi źródłami;

• Krytyka przebiega w fazach: początkowo ocenia się kwestionariusze tylko powierzchownie;

Przygotowanie materiałów do opracowania

1. Odtworzenie problemów badawczych, które inspirowały badacza;

2. Stworzenie listy zmiennych: przejrzenie pytań kwestionariuszowych i zadecydowanie, czy będą im odpowiadały dwie, czy jedna zmienna (rozróżnienie na zmienne pierwotne i zmienne transformowane);

• Zmienne pierwotne są możliwie najbliższe zapisom w kwestionariuszu;

• Lista zmiennych tworzona w pierwszym etapie, to lista zmiennych pierwotnych;

1. Sporządzenie instrukcji kodowej; musi ona być przygotowana bardzo dokładnie;

Rubryki:

• Numer zmiennej;

• Numer pytania w kwestionariuszu z którym ta zmienna jest związana;

• Wyróżnienie klas badanego zjawiska;

• Opis wyróżnianych klas;

• Symbolizacja numeryczna wyróżnionych klas;

• Miejsce na zapis symbolu liczbowego w kwestionariuszu (ewentualnie miejsce na kodowanie);

1. Sprawdzenie instrukcji kodowej (próbne zakodowanie danych);

2. Kodowanie materiału za pomocą instrukcji:

• Odczytanie i zaklasyfikowanie odpowiedzi do jednej i tylko jednej kategorii w instrukcji;

• Zapisanie odpowiedniego symbolu numerycznego w odpowiednim miejscu;

• Kodować można pojedynczo lub podwójnie pierwsze kodowanie odbywa się na kartach kodowych, a drugie w kwestionariuszu; zabiegu tego dokonuje dwóch niezależnych ankieterów;

1. Założenie bazy danych pierwotnych w pamięci komputera przepisanie danych z kwestionariuszy;

2. Czyszczenie bazy danych z błędów:

1. jeśli kodowanie było podwójne, to porównuje się zbiory i definiuje błędy;

2. wychwytywanie tzw. znaków nielegalnych takich, które nie mieszczą się w zakresie danej zmiennej;

3. logiczna kontrola poprawności kodowania relacje logiczne między pytaniami i odpowiedziami;

1. Uzyskanie rozkładu zmiennych pierwotnych - odczytujemy, ile osób i jak odpowiedziało na dane pytanie; rozkłady te są oprocentowane;

2. Stworzenie listy zmiennych transformowanych i zaproponowanie reguł, na jakich ta transformacja ma się dokonać;

1. zmniejszenie liczby klas zmiennej pierwotnej;

2. tworzenie klas zmiennej mierzalnej przy przyjęciu równych przedziałów;

3. tworzenie klas zmiennej mierzalnej przy przyjęciu nierównych przedziałów;

4. agregowanie kilku zmiennych pierwotnych;

5. transformowanie zmiennych mierzalnych przez wzory statystyczne;

1. Uzyskanie wydruku ze zmiennymi pierwotnymi i już przetransformowanymi;

2. Analiza polegająca na ustalaniu zależności statystycznych między zmiennymi;

• Tworzy się dwudzielne tabele i sprawdza związek, jego siłę i kierunek;

• Określanie statystycznej istotności wykrytych korelacji;

Trzy typy zależności między zmiennymi wg Rosenberga

1. Zależność symetryczna: żadna zmienna nie wpływa na drugą;

2. Zależność wzajemna: obie zmienne wpływają na siebie nawzajem (zależność współbieżna - określenie Lazarsfelda);

3. Zależność asymetryczna: jedna zmienna wpływa na drugą;

Stwierdzenie zależności asymetrycznej stanowi pierwszy krok do wykrycia zależności przyczynowo - skutkowej między zmiennymi;

• Zmienna zależna - prawdopodobny skutek;

• Zmienna niezależna - prawdopodobna przyczyna;

Decyzja co do charakteru zmiennej:

Z dwóch zmiennych domniemaną przyczyną jest ta, która jest pierwsza w czasie i mniej wrażliwa na zmiany;

Wykrywanie zależności przyczynowo - skutkowych

Możliwe jest na drodze teoretycznych spekulacji. Aby wykryć tę zależność, musimy na drodze spekulacji zadecydować, która zmienna jest zależna, która niezależna.

• W przypadku zależności asymetrycznych, tabelę korelacyjną procentuje się, zaczynając od zmiennej niezależnej;

• Teoretyczne spekulacje należy poddać empirycznej weryfikacji; aby zrozumieć związek między cechami, musimy wziąć pod uwagę to, że te zmienne mogą być zblokowane z innymi zmiennymi, które muszą zostać wykoncypowane;

Zależności pierwotne można zrozumieć po wyłączeniu zmiennych towarzyszących;

1. Zaczynamy od stwierdzenia występowania zależności pierwotnej między X i Y; jest to zależność początkowa; tabela, która tę wartość pokazuje, jest oprocentowana od wartości zmiennej niezależnej;

2. Zastanawiamy się następnie, czy istnieją jakieś inne zmienne, które mogą być skorelowane z X i Y (należy te zmienne wymyślić); wykoncypowane zmienne są traktowane jako zmienne kontrolne - T; zmienna ta powinna być skorelowana z X i Y;

3. Dzielimy badaną zbiorowość na podgrupy, według wartości zmiennej kontrolnej;

4. Badamy w każdej z tych podgrup zależność początkową między X i Y (zależność początkowa między X i Y w podgrupach, to zależność cząstkowa);

5. Sprawdzamy, co stało się z zależnością cząstkową pod wpływem działania zmiennej kontrolnej, która może mieć różny charakter;

1. Zmienne uboczne;

2. Zmienne składowe;

3. Zmienne globalne;

4. Zmienne interweniujące;

5. Zmienne poprzedzające;

6. Zmienne tłumiące;

7. Zmienne odwracające;

Zmienne uboczne

Jeżeli wykrywamy zależności statystyczne, to pragniemy wiedzieć, czy odzwierciedlają one rzeczywiste zależności przyczynowe między zmiennymi, czy stwarzają one jedynie pozory występowania takich zależności, gdyż żadne ze zjawisk nie jest przyczyną drugiego, a łączy je jedynie pośrednio występowanie jakiejś wspólnej, dalszej (lub bliższej) - ten fakt jest powodem statystycznej zależności między nimi;

• Zależność pozorna zależność zinterpretowana jako przyczynowo - skutkowa, podczas gdy jest to jedynie związek statystyczny, wywołany tym, że jedna zmienna jest powiązana z innymi zmiennymi wpływającymi na statystyczną zależność;

Samoocena badanego	Czy twoja matka znała większość twoich kolegów, gdy miałeś 10 - 11 lat?
		Większość, lub wszystkich	Niektórych lub nikogo	Nie wiem; nie pamiętam
Wysoka	46	32	27
Średnia	23	25	38
Niska	30	43	35

Tabela 1

Znajomość kolegów synów przez matki wiąże się z późniejszą samooceną synów.

Badacz podejrzewał jednak, że jest to zależność pozorna. Jest możliwe, że młodzieńcy których stosunki z matkami układały się źle, „pamiętają” matki jako nie interesujące się ich sprawami. Zależność początkowa istniałaby wówczas dlatego, że badani o nieprzychylnej postawie wobec matek mówią, że nie znały one ich kolegów i zarazem mają niższą samoocenę.




Samoocena badanego	Kiedy twoi rodzice sprzeczają się, to po czyjej zwykle jesteś stronie - matki, czy ojca?
		Matki		Ojca		Obojga jednakowo
		Znajomość kolegów przez matkę
		Większość, lub wszystkich	Niektórych lub nikogo	Większość, lub wszystkich	Niektórych lub nikogo	Większość, lub wszystkich	Niektórych lub nikogo
Wysoka	43	32	39	27	52	39
Średnia	23	22	29	33	22	29
Niska	34	45	32	40	26	32

Tabela 2

Wprowadzenie trzeciej zmiennej nie potwierdziło tego podejrzenia.

Zmienne składowe

Celem jest wyspecyfikowanie jakiegoś istotnego elementu zmiennej niezależnej po to, aby lepiej zrozumieć zależność początkową;

• Zmienna niezależna ma bardziej globalny charakter, a my poszukujemy jakiegoś jej składnika, który by lepiej ten związek naświetlał;

• Dla potrzeb analizy wyprowadza się trzecią zmienną;

• jeśli zależność początkowa znika, to wtedy trzecią zmienną traktuje się jako zmienną składową;

• jeżeli zależność początkowa słabnie, to trzecią zmienną możemy potraktować jako zmienną składową, ale obok niej występować mogą inne czynniki, nie brane przez nas pod uwagę i wówczas należy ich szukać;

Autorytaryzm klasy robotniczej jest wyższy niż klasy średniej. Badacze zastanawiali się, jaki element sytuacji klasowej jest faktycznie istotny w wyjaśnianiu tej różnicy. Okazało się, że jest nim poziom wykształcenia.

Autorytaryzm	Wykształcenie (lata nauki)
		0 - 8		9 - 12		12 i więcej		Całość
		Klasa średnia	Klasa robotnicza	Klasa średnia	Klasa robotnicza	Klasa średnia	Klasa robotnicza	Klasa średnia	Klasa robotnicza
Wysoka pozycja na skali A	82,9	89,2	59,5	72,1	38,2	50,0	35,9	59,5
Różnice procentowe	6,3		12,6		11,8		23,6

Tabela 3

W każdej z grup wykształcenia różnice między klasami są mniejsze niż w całej grupie. Zależność osłabiła się.

Zmienne globalne

Przedstawiają sytuację odwrotną, gdzie zmienna niezależna jest elementem zmiennej globalnej, którą wyprowadziliśmy jako trzecią zmienną;

• Jeśli trafnie wytypujemy zmienną kontrolną, to wówczas zależność początkowa w podgrupach musi zniknąć, lub wyraźnie się osłabić;

Zmienne interweniujące

Są one następstwem zmiennej niezależnej i wyznacznikiem zmiennej zależnej; Można dzięki nim badać pewne ciągi przyczynowe;

Zmienne poprzedzające

Pojawiają się przed zmienną niezależną; wykrycie tych zmiennych rozciąga łańcuch przyczynowy wstecz;

Należy wykonać wiele kroków analitycznych, aby wykrycie zmiennej poprzedzającej było możliwe. Muszą być spełnione następujące warunki:

• Wszystkie trzy zmienne muszą być wzajemnie powiązane;

• Zależność początkowa w poprzednich wyróżnionych podgrupach, ze względu na wartość zmiennej poprzedzającej nie zanika;

• Zależność między zmienną poprzedzającą, a zmienną zależną w podgrupach wyróżnionych ze względu na wartość zmiennej niezależnej zanika;

Zmienne tłumiące

Zmienna charakteryzująca zależność niepozorną nie stwierdzamy zależności między X a Y, gdy zależność faktycznie istnieje, a jest tylko tłumiona przez trzecią zmienną. Jeśli zmienna T jest zmienną tłumiącą, to ten związek, którego początkowo nie stwierdziliśmy, powinien się pojawić;

Zmienne odwracające

Występowanie ich odwraca kierunek zależności początkowej.

• Dzięki zmiennej odwracającej udaje się ujawnić, że poprawna interpretacja jest dokładnie odwrotna od interpretacji początkowej;

Teoretyczne znaczenie zmiennych kontrolnych

W procesie weryfikacji hipotezy o zależnościach między zmiennymi istnieją dwa niebezpieczeństwa:

1. Odrzucenie hipotezy prawdziwej;

2. Przyjęcie hipotezy fałszywej;

• Zmienne uboczne pozwalają uniknąć przyjęcia hipotezy fałszywej

• Zmienne tłumiące chronią przed odrzuceniem hipotezy prawdziwej, gdyż ujawniają pozorne zależności;

• Zmienne odwracające pozwalają uniknąć obu rodzajów błędów;

• Pozostałe zmienne pozwalają lepiej zrozumieć badane procesy np. zmienne składowe specyfikują zależności przyczynowe; zmienne uczestniczące i zmienne interweniujące umożliwiają wykrycie ogniw pośredniczących; zmienne poprzedzające pozwalają rozciągnąć łańcuch przyczynowy wstecz;

Metody badania procesów społecznych

Proces społeczny zmiana wartości zmiennych w czasie

Dwa typy badań

1. Badania dynamiczne;

2. Badania pseudodynamiczne;

Badania dynamiczne

Oparte są na danych charakteryzujących ten sam obiekt w różnych momentach czasu. Potrzebny jest tutaj wielokrotny pomiar tego samego obiektu. Pomiary te muszą być rozciągnięte w czasie i dokonywane w momentach istotnych ze względu na przebieg badanego procesu. Dla określenia tych istotnych momentów potrzebna jest jakaś teoria.

Badania pseudodynamiczne

Oparte na danych charakteryzujących różne obiekty w tym samym czasie przy założeniu że obiekty te reprezentują różne stopnie zaawansowania tego samego procesu. Przyjmuje się tutaj założenie o jednorodności (jednotorowości) rozwoju badanych obiektów. Od prawdziwości tego założenia zależy wartość przeprowadzonego rozumowania - np. badanie przemian kulturowych na wsi pod wpływem urbanizacji;

Metody badań dynamicznych

Analiza szeregów czasowych (analiza trendu)

Wykonywana jest w oparciu o dane statystyczne lub dane sondażowe badania ciągle nowych prób, tzn. próba pobrana zawsze z tej samej populacji, ale obejmująca ciągle nowych ludzi;

Analiza panelowa

Musimy objąć analizą te same osoby. Jest to wielokrotne badanie tych samych osób za pomocą tych samych pytań;

Badanie panelowe

• Wielkość mówiąca o tym, jak zmieniła się grupa jako całość tzw. zmiana netto; jest to syntetyczna miara trendu;

• Wielkość mówiąca o tym, ile osób zmieniło swoje zachowania tzw. zmiana brutto; jest to syntetyczna miara przepływu;

Zmiana netto nie może być nigdy większa niż zmiana brutto. Wielkości te mogą być jednak równe, co oznacza że ruch odbywa się tylko w jedną stronę;

Jeżeli zmiana netto = 0, a zmiana brutto = 100 wartości takie świadczą o zmianie całkowitej; główna przekątna jest pusta, osoby znad przekątnej znajdują się pod nią i na odwrót;

Badanie macierzy przejść

Dane są oprocentowane albo od zmiany wcześniejszej, albo od zmiany późniejszej;

• Jeżeli tabela jest oprocentowana od wartości zmiennej wcześniejszej, to informuje ona o dalszych losach badanych obiektów;

• Jeżeli tabela jest oprocentowana od wartości zmiennej późniejszej, to informuje ona o przeszłości badanych obiektów;

Ogólnie rzecz ujmując, chodzi tu o takie zmienne, które są statystycznie współzależne - statystycznie współzmieniają się i oddziaływają przy tym na siebie; pozostają w pozytywnym sprzężeniu zwrotnym -wzajemnie się nakręcają np. normy i zachowanie;

• Problemem jest tutaj zagadnienie, która ze zmiennych wpływa silniej na drugą. Można go rozwiązać, kiedy dysponuje się danymi panelowymi (przynajmniej dla dwóch momentów czasowych)

Dwie techniki

1. Analiza tabeli 16-to polowej;

2. Analiza panelowej korelacji krzyżowej z opóźnieniem;

Analiza tabeli 16-to polowej

• Każda z użytych zmiennych musi być zmienną dwupunktową;

• Dane są albo bezwzględne, albo oprocentowane od ogółu badanych;

• Lazersfeld: silniejsza jest ta z dwu zmiennych, która:

• W procesie osiągania spójności silniej przyciąga drugą, czyli silniej generuje spójność;

• W procesie utraty spójności silniej trzyma przy sobie drugą zmienną, czyli silniej zachowuje spójność;

• Pytanie o to, która ze zmiennych jest silniejsza, przekłada się na pytanie, która ze zmiennych silniej zachowuje i przyciąga i zatrzymuje przy sobie drugą zmienną;

Analiza panelowej korelacji krzyżowej z opóźnieniem

• Wymagane są dane interwałowe;

• Bada się siłę dwóch zmiennych A i B, i mierzy się wartości tych zmiennych w różnych momentach czasowych T₁ i T_2. Pomiary te muszą być oddzielone okresem wystarczającym dla zaistnienia wzajemnych wpływów;

• Obliczamy dwie tzw. korelacje synchroniczne. Są to korelacje między A₁ i B₁ oraz A₂ i B₂;

• Obliczamy dwie tzw. korelacje diachroniczne (autokorelacje). Jest to korelacja między tymi samymi zmiennymi w dwóch momentach czasowych;

• Obliczamy dwie korelacje diachroniczne innego typu: tzw. korelacje krzyżowe z opóźnieniem.

W celu rozstrzygnięcia siły zależności porównujemy korelacje krzyżowe z opóźnieniem. Reguły interpretacyjne:

• Jeśli rA₁B₂ jest większa od rA₂B₁, znaczy to że A wpływa silniej na B, niż B na A;

• Jeśli rA₂B₁ jest większa od rA₁B₂, znaczy to że B wpływa silniej na A, niż A na B;

Grupy problemów związanych z realizacją badań panelowych

1. Problemy związane z utrzymaniem grupy panelowej:

• Nie zawsze istnieje możliwość powtórzenia badania na tej samej grupie. Wraz z kolejnymi próbami ubytki te są coraz większe.

• Jeśli znieksztacenia prób mają charakter systematyczny, to zniekształcaję one wyniki badań.

2. Problemy związane z zachowaniem niezmienności narzędzia badawczego oraz doborem właściwych momentów do badania.

• Momenty badania muszą być określone przez założenia teoretyczne. Nie mogą być zbyt blisko siebie - respondent może pamiętać pytania.

• Możliwość zadania sensownego pytania w ten sam sposób w odpowiednim momencie polega na tym, aby kontrolować możliwość rozumienia go w sposób odmienny od założonego

Standaryzacja = ujednolicenie środków i czynności badawczych.

Metody badania procesów społecznych

__________________________________________________________________________________________

Różnice wiedzy potocznej i naukowej

__________________________________________________________________________________________

86

5

• Dobór kwotowy

• Dobór jednostek przeciętnych

• Dobór jednostek o cechach krańcowych

• Dobór parami, według określonych cech

• Dobór lawinowy

• Dobór osób lepiej poinformowanych

Dobór losowo - kwotowy

Dobór celowy

Dobór losowy

Dobór przypadkowy

Dobór samorzutny

dobory nieracjonalne

(wnioski mają charakter sprawozdawczy, nie wykraczają poza badane populacje)

dobory racjonalne

(można uogólniać wnioski poza badane populacje - uogólnienia o różnym zasięgu)

Kryteria doboru

5

K

B

6

1

4

A

3

2

R

Wskaźnik postawy wobec matki

---