Rozdział XIV. ZRÓŻNICOWANIE SPOŁECZNE, NIERÓWNOŚCI I RUCHLIWOŚĆ SPOŁECZNA W POLSCE

1. Zróżnicowanie społeczno-zawodowe

Zróżnicowanie społeczno-zawodowe w okresie PRL

W miarę postępu uprzemysło­wienia spada odsetek osób zatrudnionych w rolnictwie, wzrasta nato­miast zatrudnienie w różnych gałęziach przemysłu i w usługach.

Proporcje siły roboczej zatrudnionej w tak zwanych trzech sektorach: pierwszy obejmuje rolnictwo i przemysł wy­dobywczy, drugi - przemysł przetwórczy i budownictwo, trzeci - tran­sport, handel i usługi.

Podstawowym skutkiem społecznym uprzemysłowienia jest przemiesz­czanie się ludzi ze wsi do miast

Socjalistyczna polityka gospodarcza ograniczała wszelką prywatną inicja­tywę, czyli samodzielną działalność gospodarczą w sferze produkcji, w handlu oraz w usługach.

Zarobki.

Dwie cechy zróżnicowania zarobków w PRL.

1.zapotrzebowanie na siłę roboczą sprzyjało relatywnie wyższemu wynagradzaniu pracy prostej niż pracy wymagającej wysokich kwalifi­kacji

Rezultat? Zmniejszanie się różnic między zarobkami pracow­ników umysłowych i fizycznych oraz słaby związek między wykształ­ceniem i zarobkami z pracy

2. Nacisk na rozwój przemysłu ciężkiego i wydobywczego powo­dował znaczne różnicowanie się zarobków robotników wykwa­lifikowanych pracujących w różnych działach gospodarki
Na wysokość zarobków większy wpływ miał dział gospodarki niż wyższe wykształcenie i kompetencje zawodowe

Prestiż.
pozycja zawo­du robotnika wykwalifikowanego była znacznie wyższa niż w krajach o gospodarce rynkowej

robotnicy wykwalifikowani przemysłu ciężkiego znajdowa­li się w kategorii zawodów cieszących się wysokim prestiżem (razem z prawnikami i ekonomistami)

Występowanie rozbieżności (bądź dekompozycją) cech położenia społecz­nego. Polegała ona na odmiennym usytuowaniu zawodów na każdej z trzech skal: wykształcenia, zarobków i prestiżu.

Zróżnicowanie społeczno-zawodowe po zmianie ustrojowej 1989 roku

Zarobki.

Nastąpiło pogorszenie położenia materialnego robotników.

Pojawiły się objawy rekompozycji cech położenia społecznego - zaczęła nasilać się zależność zarobków od wykształcenia i wysoko wyspecjalizowanego zawodu

Rezultat? zaczęły powiększać się różnice między za­robkami pracowników umysłowych i fizycznych na korzyść tych pierw­szych.

Prestiż
Robotnicy wykwalifikowani wciąż zajmo­wali wysokie miejsc w hierarchii prestiżu.

Odejście od centralnie planowanej gospodarki i wprowadzenie gos­podarki rynkowej miało ponadto dwa skutki:

1. powstanie warunków rozwoju sektora prywatnego tak w sferze produkcji, jak w handlu i usługach.

2. pojawienie się w wyniku racjonalizacji zatrudnienia i likwidacji zbędnych stanowisk roboczych nowej kategorii społecznej -bezrobotnych

Oprócz jawnego bezrobocia i od dawna znanego ukrytego bezrobo­cia na wsi pojawiło się nowe bezrobocie ukryte w postaci wcześniej­szego (o mniej więcej dziesięć lat) przechodzenia na emeryturę

2. Ruchliwość społeczna

W pierwszych latach powojennych w Polsce miała miejsce wzmożona ruchliwość społeczna Powodowało ją kilka przyczyn:

- Wojna spowodowała znaczne ubytki ludności (znaczny odsetek wysoko wykwalifikowanych spe­cjalistów)

- Programem nowej władzy(przepływ ludzi ze wsi do miasta i wzrost liczebny zawodów wymagających wyższych kwalifikacji)

Władza ludowa chciała położyć kres panowaniu burżuazji

Tworzono różnego rodzaju przyspieszone kursy, które pozwalały w krótkim czasie nadrobić braki edukacji i zdobyć co najmniej surogat wyższego wykształ­cenia

- Zostało wprowadzone bezpłatne szkolnictwo wszystkich poziomów

Charakter ruchliwości społecznej

- Ponieważ natężenie ruchliwości społecznej zależało od tempa roz­woju gospodarczego kraju, jego spowolnienie, które zaczęło się w latach sześćdziesiątych i doprowadziło do kryzysu gospodarczego lat osiem­dziesiątych, spowodowało najpierw jej niewielkie osłabienie, a następnie znaczny spadek

- Ponieważ ruchliwość społeczną powodowała przede wszystkim zmia­na składu społeczno-zawodowego wynikająca z uprzemysłowienia, była to głównie ruchliwość strukturalna Natomiast w rozwiniętych gospo­darczo krajach o gospodarce rynkowej podstawową rolę w procesach ruchliwości odgrywa ruchliwość wymienna

-Zmiany składu społeczno-zawodowego wynikające z rozwoju gos­podarczego powodują zwiększanie się liczby pozycji na średnich i wyż­szych szczeblach drabiny społecznej przy jednoczesnym zmniejszaniu się liczby pozycji na niższych jej szczeblach

Po transformacji ustrojowej badacze zauważyli zahamowanie, a na­wet lekkie odwrócenie spadkowej tendencji ruchliwości wewnątrzpokoleniowej i międzypokoleniowej, która występowała w ciągu poprzednich trzydziestu lat.

Mężczyźni i kobiety w procesie ruchliwości społecznej

wzory przemieszczeń między kategoriami zawodowymi męż­czyzn i kobiet są bardzo podobne

badacze najczęściej ograniczają się do badania mężczyzn.

Zróżnicowanie społeczno-zawodowe kobiet

- pracow­nice umysłowe

- pracownice fizyczne poza rolnictwem

- rolniczki

Odsetek kobiet będących właścicielkami przemysłowych i rzemieśl­niczych zakładów pracy jest wyraźnie mniejszy niż odsetek właścicieli wśród mężczyzn,

Kobiety prawie w ogóle nie są reprezentowane wśród wyższej kadry kierowniczej

Ruchliwość społeczna kobiet

- kobiety zaczęły być mobilne później niż mężczyźni

- tempo rozwoju gospodarczego odmiennie wpływało na ruchliwość mężczyzn i kobiet

Kobiety, rozpo­czynając karierę zawodową, podejmowały głównie prace umysłowe i fizyczno-umysłowe w administracji, oświacie, służbie zdrowia

3. Polska klasa średnia

-Przegranymi polskich prze­mian są rolnicy i robotnicy
-Wygrywającymi byli natomiast uznawani drobni i średni właściciele spo­za rolnictwa oraz różnego rodzaju prywatni przedsiębiorcy których za­częto utożsamiać z klasą średnią

Społeczno-zawodowa kategoria właścicieli liczebnie wzrosła

Zarzuty wobec klasy średniej:

1. Wskazywali, po pierwsze, na anachroniczność utożsamiania klasy średniej z drobnymi i średnimi właścicielami.

2. wykazywali, że w Polsce pierwszej połowy lat dziewięć­dziesiątych nie istnieje klasa średnia ani w anachronicznej, ani tym bar­dziej nowoczesnej postaci
   

W oczach socjologów rozwój drobnych przedsiębiorstw nie był wys­tarczającym dowodem istnienia czy też tworzenia się klasy średniej, na­wet starego typu

W Polsce mieliśmy do czynienia z „wymuszoną klasą średnią"

Na plan pierwszy wysuwa się natomiast nowa klasa śred­nia w zachodnim sensie tego słowa, w której główną rolę zaczyna obec­nie odgrywać knowledge class („dysponentów wiedzy")

Zalążkiem nowej klasy średniej może i musi stać się kategoria spo­łeczna tradycyjnie określana jako inteligenta.

Do klasy średniej obejmującej tych, którzy nie są ani biedni, ani bogaci, zalicza się około 40 procent populacji

4. Nierówności społeczne w świetle antropologicznych badań poborowych

1995 rok - badania na wielkiej, trzydziestotysięcznej reprezentatywnej próbie poborowych

Celem było określenie nierówności społecznych w Polsce.

- W Polsce istnieje społeczne zróżnicowanie jakości życia

- Trzy badania przeprowadzone w Polsce w ciągu trzydziestu lat wy­kazały, że w okresie tym nastąpiło podniesienie ogólnego poziomu cy­wilizacyjnego i polepszenie jakości życia, ale nie zmniejszyło się społecz­ne zróżnicowanie.

- w ciągu trzydziestu lat, jakie upłynęły między pierwszymi a ostatnimi badaniami, zmieniła się kolejność ich siły oddziaływania. Wy­raźnie wzrosła rola wykształcenia matki, natomiast zmalała rola dziet­ności

- Badania wykazały znaczne upośledzenie cywilizacyjne wsi

5. Wieś w układzie nierówności społecznych. Wieś-miasto jako wymiar zróżnicowania społecznego

Występują głębokie różnice materialnego i cywilizacyjnego poziomu życia w miej­scowościach różnej wielkości

„nasz kraj to w istocie dwie Polski. Polska miejska, należą­ca do krajów wysoko rozwiniętych, i Polska wiejska, która jeszcze tej barie­ry nie pokonała".

Wskaźnik Rozwoju Spo­łecznego (Human Development Index, HDI: „Jest ważoną średnią z następu­jących, znormalizowanych zmiennych: przeciętna oczekiwana długość życia w momencie urodzenia, skolaryzacja na poziomie wykształcenia wyższego, analfabetyzm oraz dochód narodowy brutto na głowę według parytetu siły nabywczej";

-Na wsi mniej się zarabia

- Wieś jest biedna

- Wieś jest źle wykształcona

Zróżnicowanie ludności wiejskiej

-ludność rolnicza

- Mieszkańcy terenów wiejskich, którzy nie są rolnikami, utrzymują się z pracy zarobkowej poza rolnictwem oraz z tak zwanych dochodów trans­ferowych (emerytury, renty, zasiłki)

Po zmianie modelu gospodarki pol­skiej w 1989 roku nastąpiło zwiększenie się na terenach wiejskich liczby gospo­darstw domowych utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych przy jednoczesnym zmniejszeniu się liczby gos­podarstw domowych

Zróżnicowanie rolników

Rolnicy są usytuowani „poza głównym wymiarem, jak gdyby na drugiej osi identyfikującej społeczno-kulturową izolację wsi"

- rolnicy-farmerzy, których głównym źródłem dochodu jest gospodarstwo rolne nastawione na produkcję rynkową,

- rolnicy, którzy uzupełniają środki utrzymania czer­pane z gospodarstwa dochodami z pracy poza rolnictwem

6. Oblicze polskiej biedy. Miary ubóstwa i ich ograniczenia

Do określenia granicy ubóstwa wykorzystywanych jest kilka miar rozmaicie konstruowanych.

1. miara subiektywna polegająca na ocenie przez ba­danych własnej sytuacji materialnej i możliwości zaspokajania potrzeb

2. Miary obiektywne to minimum socjalne i minimum egzystencji

3. miara relatywnej granicy ubóstwa

4. miara, którą można określić jako oficjalną granicę ubóstwa

Minimum socjalne to „minimum potrzeb uznanych społecznie za uzasadnione"

Przy obliczaniu minimum socjalnego należy oprócz wydatków na żyw­ność i mieszkanie uwzględniać także zaspokajanie potrzeb związanych z funkcjonowaniem społecznym, takich jak edukacja, zdrowie, kultura, transport, rekreacja

Minimum egzystencji z kolei stanowi próg ubóstwa. Jest ono niższe od minimum socjalnego, ponieważ przy jego obliczaniu uwzględnia się jedynie zaspokojenie najniezbędniejszych potrzeb i pomija koszty zaspo­kajania potrzeb związanych z wykonywaniem pracy zawodowej,

po­ziom minimum egzystencji przyjęto za granicę ubóstwa skrajnego

Ubóstwo relatywne. Granicę ubóstwa relatywnego wyznacza pewien procent mediany lub średnich wydatków gospodarstw domowych (częś­ciej średnich).

Oficjalna granica ubóstwa mogłaby być również nazwana admini­stracyjną. Jest stosowana przy administracyjnych decyzjach przyznają­cych prawa do zasiłku czy innego rodzaju pomocy socjalnej

Prosumpcja - trudny do oszacowania udział w spożyciu produktów nie kupowanych, ale wy­twarzanych przez członków gospodarstwa domowego i uzyskiwanych w ramach gospodarki naturalnej

Zasięg i głębokość polskiego ubóstwa

Poszczególne miary ubóstwa wyznaczają jego granice na różnym poziomie:

- Na najwyższym poziomie przebiega granica wyznaczana przez mini­mum socjalne

- Granica relatywnego ubóstwa przebiega znacznie poniżej granicy minimum socjalnego, ale powyżej granicy minimum egzystencji.

zależnie od przyjętej miary pozio­mu biedy inaczej rysuje się jej zasięg. Im wyżej dana miara sytuuje po­ziom biedy, tym większa proporcja ludności znajduje się w jej sferze

Głębokość ubóstwa to różnica między poziomem wydatków wyzna­czających granicę ubóstwa a wydatkami gospodarstw domowych żyją­cych poniżej tej granicy

Stara i nowa bieda

W czasach PRL zakres i głębokość biedy w Polsce były trudne (a nawet niemożliwe) do oszacowania z dwojakiego rodzaju powodów.

1. z powodów politycznych.

Kategorią społeczną w PRL, o której ubóstwie można było jawnie mówić i o której mówiono aż nadto, byli emeryci. Emeryta utożsamiano z bie­dakiem.

2.Drugim powodem trudności rzetelnego oszacowania poziomu i za­kresu biedy była pozarynkowa dystrybucja dóbr.

o dostępie do wielu dóbr decydowały bardziej „układy" niż pieniądze

W rezultacie rodziny o takich samych dochodach żyły na bardzo różnym poziomie

ubóstwo późniejsze było rozproszone przestrzen­nie i społecznie, częściej związane z wydarzeniami losowymi i patolo­gią społeczną,

Wzrost biedy miał dwa źródła.

- Jednym było pogorszenie się sytuacji materialnej wielu kategorii społeczno-zawodowych, co wyraziło się we wzroście odsetka żyjących poniżej minimum socjalnego.

-Drugim - po­jawienie się bezrobocia, a wraz z nim nowej kategorii ubogich

Podstawowym czynnikiem powodującym ubóstwo jest obecnie dłu­goterminowe bezrobocie

Innymi czynnikami sprzyjającymi ubóstwu są wielodzietność, niskie kwalifikacje, niski poziom wykształcenia oraz rodzaj zamieszkiwanej miejscowości.

Długotrwała bieda jako zalążek underclass

Zbiorowość ludzi trwale ubogich jest potencjalnym tworzywem under­class

---