kompleks Edypa: pożądanie seksualne kierowane przez dziecko ku rodzicom. W klasycznej wersji dziecko pożąda rodzica płci przeciwnej (Edyp pożąda Jokasty) i rywalizuje z rodzicem tej samej płci (Edyp zabija Lajosa). W wersji odwrotnej oznacza miłość do rodzica tej samej płci i nienawiść do rodzica płci przeciwnej. Kompleks Edypa wg Freuda determinuje rozwój emocjonalny człowieka: od jego nasilenia i wersji zależy wybór obiektu, czyli to, kogo kochamy w dojrzałym życiu. Rozwiązanie kompleksu Edypa wiąże się z narodzinami Nad-Ja: wyrzekając się zaspokojenia pragnień edypalnych, które spotkały się z zakazem, dziecko przekształca erotyczne obsadzenie rodziców na identyfikację z nimi i interioryzuje zakaz. Wg innych psychoanalityków, interioryzacja zakazu dokonuje się wcześniej niż pojawienie się edypalnych pragnień.

Heinz Politzer

Czy Edyp miał kompleks Edypa?

• Lilly Palmer po obejrzeniu w towarzystwie G. Bernarda Shawa przedstawienia Król Edyp w Londynie usłyszała z ust Shaw'a „Prawdę mówiąc nie rozumiem dlaczego ten Facet Edyp tak strasznie zdenerwował się tym, że poślubił swoją matkę. Powinno to było raczej wzmocnić jego miłość” ← był to żart z powodu wygłoszonej niedawno teorii Freuda o kompleksie Edypa

• pierwsze wspomnienie Freuda o kompleksie Edypa: list do Fliessa 3 października 1897

• miłość Edypa do Jokasty:

• kazirodztwo popełnione przez wdowę po ojcu i przez jego mordercę

• dzieci będące rodzeństwem tego, który je spłodził

• zdemaskowanie wydarzeń i samoukranie się bohaterów

• obraz związku syna z matką i zamordowanie ojca → metafora pragnień nawiedzających mężczyzn między trzecim a szóstym rokiem życia

• sam Freud też zakochał się w matce i był zazdrosny o ojca → to uniwersalne doświadczenie z dzieciństwa → w zarodku i w wyobraźni każdy był kiedyś takim Edypem

• anegdota Shaw'a zawiera jednak prawdę: w każdym synu, który kocha swoją matkę, ukrywa się niebywale zaborczy i nieubłagany Edyp Sofoklesa

• marzenie senne o obcowaniu z matką staje się udziałem wielu ludzi, którzy opowiadają o nim z oburzeniem
  i zdumieniem

• pierwsze użycie pojęcia „kompleks Edypa” → Przyczynki do psychologii życia miłosnego 1910 → termin naukowy

• w naukowych pracach Freuda określenie to nabiera wieloznacznego charakteru metafory i z tym zmagać będą się kolejni psychoanalitycy

• kompleks Edypa to coś więcej niż wspomnienie i metafora, drzemie w nim tragizm → kto widzi człowieka tak, jak Freud ten nie potrafi zamykać oczu na tragiczną sytuację jednostki w kruchym świecie

• sam Freud był jednak świadomy niepoznawalności człowieka przez człowieka (również samego siebie)

• zadana człowiekowi zagadka losu jest nierozwiązywalna i stanowi materiał, z którego rodzi się tragedia

• doktryna Freuda budzi opory (także jego uczniów) → niechęć do uznania tragicznie popędowej natury człowieka → niechęć do uznania kompleksu Edypa jako czegoś nieuniknionego

• Jokasta nie jest postacią tragiczną, bo nie nabywa wiedzy na wykorzystanie której jest już za późno

• Jokasta lekceważy wyrocznię i nie przejmuje się przesadnie snem o kazirodztwie synów; przyjmuje postawę pośrednią, wobec tego co żywe i popędowe; nawet jej rozsądek jest popędem (Karl Reinhard)

• Jokasta: matka i królowa, ma autorytet i pozycję, stąd jej poczucie wyższości nad Edypem i Kreonem: musi bronić swojej pozycji jako przedstawicielka kulturowego archetypu

• moce, które w psychice Jokasty przeciwstawiają się odsłonięciu tajemnicy, są siłami nieświadomości - id -
  w której dokonało się ojcobójstwo i kazirodztwo → tam, gdzie było id ma się stać ego - ego Edypa

• Schillerowskie określenie dramatu Sofolkesa jako „poniekąd tylko tragicznej analizy” uzyskuje nowe znaczenie w duchu psychologii głębi

• autoanaliza (oraz analiza własnego losu) przeprowadzona przez Edypa, przepojona jest tragiczną ironią, jest nierozerwalnie zrośnięta z dramatem Sofoklesa → tragiczna, bo król początkowo był głuchy na słowa Tyrezjasza oraz - na koniec musi spełnić przepowiednię i oślepnąć, by stać się widzącym jak wróżbiarz → nawet ślepe wizjonerstwo nie da mu panowania nad sobą

• to, na co cierpi Edyp wynika już z pierwszych słów sztuki → przepowiednia dla Kreona określa, co się stanie

• Kreon tak naprawdę sam sobie stoi na zawadzie i stawia opór → taki opór, jak człowiek o chorej duszy stawia swojemu lekarzowi → udaję ślepego, bo nie umiem przyznać się do winy (Rollo May)

• interpretacja słów wyroczni jak ukartowanej gry

• Edyp stopniowo coraz bardziej stara się zaciemnić narastające fale emocji → aż do manii prześladowczej → zdrajca Kreon musi umrzeć, żeby Edyp mógł dalej żyć niewinnie

• próba zrzucenia winy na kogoś innego (Freud zauważył to głównie u paranoików)

• król Teb - psychologiczny everyman

• kiedy Edyp poznaje prawdę oddala się od Jokasty, Jokasta chce go zatrzymać przy sobie, by pozostał
  w mrokach nieświadomości → poprzez izolację Edyp odzyskuje własne oblicze

• jasnowidzenie jest sztuką → Jokasta nie wierzy w wróżbę

• Edyp poznaje prawdę niczym detektyw

• przeczucia w głębi jego nieświadomości są już przeświadczenie → Jokasta stara się odsunąć go
  od poszukiwania prawdy

• Edyp po poznaniu prawy staje naprzeciw wszystkiego - prawda wyobcowuje

• wraz z pytaniem (Edypa) o ojca powstaje i upada, podobnie jak sam Edyp, prawo patriarchalne

• rozwikłanie zagadki (kto zabił Lajosa) może umożliwić sługa → Jokasta nie chce się zgodzić, bo wie, co wie sługa

• Jokasta umie wyprzeć się podejrzeń / wiedzy, odpiera to powołując się na własne nieszczęśliwe macierzyństwo; Edyp nie

• Jokasta rozumuje nieanalitycznie - to właściwe jej pozbawionej tragizmu naturze

• Jokasta zwraca się do Apollina by uzdrowił Edypa - nie zwraca się do boga ale do lekarza → matka zatroskana o własne dziecko

• Bo wielu ludzi już we śnie z matkami / Się miłowało… → słowa, które skłoniły Freuda do tego, by powiązać swoją teorię seksualności dziecięcej z greckim mitem

• ↑ Jokasta mówi więc - tak było, jest i będzie, to nic złego

• Freud zauważył, że matki chcą być pożądane przez syna, bo go rodziły - miłość i głód (pierś)

• bez względu na to czy Edyp cierpiał na freudowski kompleks Edypa → Jokasta liczy na takie relacje
  z Edypem i zachęca go do beztroski w tym zakresie

• Jokasta zakłada, że przywiązanie do matki jest czymś naturalnym i nie umie zrozumieć, jak można traktować je jako coś tragicznego

• prawda o tym, że Edyp jest synem Jokasty: posłaniec z Koryntu, który przybył po dziedzica tronu → Edyp się ucieszył, że nie zabił ojca → wyjaśnienie posłańca (który znalazł dziecię-Edypa) = Edyp uwalnia się z sideł nieświadomości w których pragnęłaby zatrzymać go Jokasta

• z rozmowy Jokasty i Edypa dowiadujemy się, że Jokasta zna prawdę i jej broni przed Edypem → matka / kobieta, która spełnia

• zasada żeńska - Jokasta wstąpiła na scenę jako królowa, jako wielka mistrzyni mężczyzn

• obraz mężczyzn, którzy sypiają z matkami nie wzbudza w niej grozy

• Jokasta tworzy związek ze Sfinksem → Richard C. Jebb → rozstrzygnął spór o płeć Sfinksa u Sofoklesa → musiał być płci żeńskiej (żeńskie prawo Ziemi)

• Erich Fromm → rozwiązanie zagadki zadanej Edypowi przez Sfinksa jest częścią zasady tkwiącej u podstaw świata matriarchanego

• potwór to decydujące ogniwo w rozwoju tragedii Edypa → gdyby Edyp nie rozwiązał jego zagadki, nie byłby królem Teb i nie wszedłby do łoża Jokasty-Matki

• Jokasta musi zginąć, tak jak zginął Sfinks - Edyp rozwikłał jej zagadkę, tak jak jego zagadkę

• rozwiązaniem zagadki Sfinksa był ogólny los człowieka, rozwiązaniem zagadki Jokasty jest rozszyfrowanie konkretnego losu ludzkiego (Edypa)

• Charakterystyczne dla Jokasty jest to, że jej sen przewidywał kazirodztwo, ale nie mówił o ojcobójstwie → Edyp zmuszony był szukać ojcobójcy → konflikt z ojcem okazuje się silniejszy niż z Jokastą → zrywa resztki więzi z kobietą, na co ona reaguje wściekłością → wraz z nią upadnie nie tylko postać dramatu, ale cała formacja kulturowa

• czy Freud nie popełnił nadużycia, biorąc nazwę teorii o zbrodniczych impulsach ludzkiej nieświadomości z mitu, który znany był mu głównie z tragedii Sofoklesa?

• kiedy Edyp słyszy od pasterza „bo jeśli Tyś owym dzieckiem, to jesteś nędzarzem” - kamienieje, nic nie mówi → upadek króla się dopełnił → Sofoklesowy Edyp jest prawie niemy (Walter Benjamin)

• kiedy Edyp odkrywa prawdę - oślepia się: dotąd był ślepy, choć miał wzrok, teraz widzi, choć jest pozbawiony zmysłu (oczu dosłownie)

• gdyby nadal ulegał nieświadomym mocom psyche, traktowałby katastrofę jako nieszczęście, a nie jako katharsis i uzdrowienie - pozbawiłby się życia jak Jokasta, on jednak wydobył z nieświadomości to, czego nie wolno mu było wydobyć, a do poznania czego dążył pod wpływem coraz silniejszego przymusu

• Dandor Ferenczi (uczeń Freuda) 1912 → samookaleczenie Edypa to „somatyczny fenomen symbolu” → zastąpienie autokastracji → kara o charakterze odwetu → Edyp eliminując swoje oczy jako symbol władzy męskiej, karze się po tym, jak pozbawił męskości ojca kochając się z matką

• motyw widzenia - towarzyszy całemu analitycznemu procesowi tragedii

• dzięki samopoznaniu bohatera tragedia przezwycięża mit

• Edyp wziął na siebie ciężki los → odtrącenie jest śmiercią albo czymś nawet gorszym (Wolfang Schadewaldt)

• śmierć oznaczałaby dla Edypa powrót do nieświadomości - on chce żyć ze świadomością tego, co mu się przydarzyło i co uczynił → ta świadomość stanowi jego uzdrowienie

• jak się ma uzdrowienie Edypa do procesu terarii wg Freuda?

• Rollo May uważał, że Freud zbyt dosłownie ujął mit → jedną z konsekwencji tej dosłownej interpretacji jest przeoczenie terapeutycznych aspektów mitu

• Susan Sontag: rozczarowanie psychoanalizą, wyrażane przez najwrażliwsze głosy naszej kultury → psychoanaliza po prostu nie pasuje do tragedii

• terapia psychoanalityczna nie stanowi wyzwania dla społeczeństwa; psychoanalizę należy traktować jako antyutopijną, antypolityczną, ostatnią i zasadniczo pesymistyczną próbę stworzenia człowkiekowi osłony przeciwko przytłaczającym i nieuniknionym wymogom społeczeństwa

• dla Susan Sontag normę stanowi społeczeństwo, dla Freuda (i Sofoklesa) normę stanowi jednostka

• Rollo May: tragiczny błąd Edypa nie leży w jego „furii wobec własnej rzeczywistości”, tylko na nieuświadomionym uwikłaniu w kazirodztwo i ojcobójstwo; uzdrowienie nie polega na pojednaniu się z rzeczywistością, lecz na uświadomieniu sobie własnej tożsamości oraz na gotowości przyjęcia i uniesienia tej świadomości

• Kreon i jego postawa: rożny w Królu Edypie i Edypie w Kolonos → obaj zepsuci, obaj boją się wyroczni → Kreon: antyczny prototyp wszystkich malowanych królów → nie podejmuje decyzji, nie daje szansy Edypowi, nie spełnia jego prośby

• Edyp żegna się z córkami: oczy ojca, ręce brata

• Edyp jest najbardziej cierpiącą postacią w sztuce, ale nie jedyną → cierpią też inni

• Freud wiedział, że dusza zabarwia rzeczywistość tragicznymi kolorami i psychoanaliza przebiega w nieskończoność →jeśli Freud, nazywając i analizując kompleks Edypa, potrafił przyznać się przed samym sobą do tego tragizmu, mógł sądzić, że bohater Sofoklesa cierpi na kompleks Edypa

definicja z Teorie literatury XX wieku

1

---