Podstawowe pojęcia i kategorie makroekonomiczne oraz czynniki wzrostu gospodarczego.

Makroekonomia - zajmuje się analizą gospodarki jako całości i bada czynniki wpływające np.: na poziom globalnej produkcji i konsumpcji w danej gospodarce, ogólną wielkość cen, globalne zatrudnienie i poziom inwestycji, a także dochody i wydatki budżetu państwa. Dlatego stwierdza się, że makroekonomia bada zagregowane wielkości w kontekście całej gospodarki.

Makroekonomia decyduje o poziomie kształtowania się podstawowych wskaźników makroekonomicznych łącznie z tempem wzrostu gospodarczego oraz kształtuje poziom życia narodów. Do zagadnień, którymi zajmuje się makroekonomia należą:

1. produkt narodowy brutto ( PNB )

2. inflacja

3. bezrobocie

4. bilans płatniczy w połączeniu z bilansem handlowym

Wydatki na dobra i usługi = 5000 zł.

Oszczędności Dobra i usługi Wydatki na 2000 zł inwestycje 2000 zł

Usługi czynników produkcji

Dochody czynników produkcji = 7000 zł

Z punktu widzenia makroekonomii najważniejsze są cztery cele:

1. produkcja

• wysoka stopa wzrostu

• wysoki poziom w stosunku do rozporządzalnego kapitału

2. zatrudnienie

• wysoki poziom zatrudnienia

• niskie bezrobocie

3. stabilność poziomu cen przy swobodnej grze sił rynkowych

4. bilanse zagraniczne:

• równowaga eksportu i importu

• stabilność kursu waluty

Bardzo ważne są też cztery podstawowe narzędzia, którymi makroekonomia się posługuje:

1. polityka fiskalna

• wydatki publiczne

• podatki

2. polityka monetarna

- kontrola podaży pieniądza wywierająca wpływ na stopę procentową

3. polityka dochodowa

4. stosunki międzynarodowe

• polityka handlu zagranicznego

• interwencjonizm w odniesieniu do kursów walutowych

Jedną z najlepszych miar poziomu produkcji w gospodarce jest produkt narodowy

brutto, który może być rozpatrywany w dwóch pojęciach. Jeżeli PNB jest wyrażony w cenach bieżących to mówimy, że jest to PNB nominalny. Natomiast PNB realny jest skorygowany o poziom inflacji w danym kraju. Uwagę zwraca się na znaczenie PNB realnego, który jest określany jako tętno gospodarki narodowej.

W okresie największego kryzysu gospodarczego w latach 1929 -33 doszło na wskutek spadku produkcji do spadku zatrudnienia i wzrostu bezrobocia. Analizując to zjawisko też w przyszłości dla wielu krajów stwierdzono, że kiedy produkcja i zatrudnienie są na wysokim poziomie to wzrasta inflacja, natomiast przy wysokim bezrobociu inflacja przygasa.

Często wyodrębnia się tzw. naturalną stopę bezrobocia, która aktualnie w USA wynosi

ok.. 5% ogółu całej siły roboczej. Stwierdzono, że gdy następowałby spadek bezrobocia poniżej tej stopy to inflacja zaczęłaby wzrastać.

Jeżeli naturalna stopa bezrobocia odpowiada tendencjom rozwojowym w PNB to mówimy, że mamy do czynienia z produktem potencjalnym. Jest to najwyższy poziom PNB, do którego utrzymania zdolna jest dana gospodarka bez wywoływania inflacji. Pojawiająca się różnica między produktem potencjalnym, a realnym stanowi tzw. lukę PNB i oznacza ona ilość dóbr i usług, którą traci gospodarka z powodu nadmiernego bezrobocia.

W przypadku USA największa luka PNB wystąpiła w latach 30 oraz 60.

Wielu autorów uważa, że luki w PNB nie muszą być wynikiem złej polityki finansowej państwa, lecz mogą być też skutkiem wcześniejszego zwalczania inflacji, co często wiąże się z uruchomieniem inwestycji na rzecz de inflacji.

Kształtowanie się zatrudnienia i bezrobocia z punktu makroekonomii.

Zagadnieniem tym zajmował się Anglik J. M. Keynes i odnosił to do wielkiego kryzysu gospodarczego lat 1929 - 33. Jego celem było wyjaśnienie mechanizmów bezrobocia i sposobów jego zwalczania. W założeniu tym Keynes podważył koncepcję Smitha dotyczącą „niewidzialnej ręki rynków”.

Relacje jakie występują między zasobami siły roboczej obejmują: zasoby w wieku produkcyjnym, zdolne do pracy i gotowe do jej podjęcia na typowych warunkach dla danej gospodarki. Natomiast relacja jaka występuje między siłą roboczą i ludnością w wieku produkcyjnym określana jest jako współczynnik aktywności zawodowej. Do czynników wpływających na wielkość tego współczynnika zaliczamy:

1. poziom i wielkość płac

2. model rodzinny

3. możliwość znalezienia pracy

Zasoby siły roboczej są sumą zatrudnienia i bezrobocia ( Sr = Z + B ). Natomiast współczynnik aktywności zawodowej wyraża się wzorem

a_z = Sr / lp

, gdzie lp oznacza ludność w wieku produkcyjnym

Bezrobocie możemy określić wzorem

B = a_z * lp - Z

Obok tych miar absolutnych występują też miary relatywne, do których zaliczamy stopę bezrobocia

Bezrobocie jest to zjawisko polegające na tym, że część ludności w wieku produkcyjnym, zdolnej do pracy i gotowej do jej podjęcia, pozostaje bez pracy mimo prób jej znalezienia. Definicja ta w skali świata nie jest jednoznacznie interpretowana i w Wielkiej Brytanii od 1972 roku wielkość bezrobocia jest szacowana na podstawie ilości ludności otrzymujących zasiłki dla bezrobotnych.

Inną zasadę stosuje się w USA, gdzie wielkość bezrobocia szacuje się na podstawie badań ankietowych.

W Polsce są stosowane dwie metody szacowania wielkości bezrobocia:

1. metoda szacunkowa, którą przeprowadza Urząd Pracy i zalicza do bezrobotnych:

1. osoby zdolne do pracy i gotowe do jej podjęcia

2. osoby pozostające bez pracy i nie uczące się w szkole z wyłączeniem szkół wieczorowych i zaocznych

3. osoby zarejestrowane w Urzędzie Pracy

2. metoda BAEL ( badanie aktywności ekonomicznej ludności ) - według niej do osób bezrobotnych zaliczamy te osoby, które spełniają warunki:

1. w okresie badanego tygodnia nie pracują

2. aktywnie poszukują pracy

3. są gotowe podjąć pracę w danym tygodniu lub tygodniu następnym

Między jedną a drugą metodą wystąpiły rozbieżności i tak w 1994 roku oszacowano, że według metody BAEL bezrobocie wynosi 2,7 mln. osób, natomiast według Urzędu Pracy bezrobocie wynosi 2,5 mln. osób.

Można stwierdzić, że zmiana bezrobocia jest różnicą pomiędzy wielkością napływu a odpływu siły roboczej.

Spotyka się różne klasyfikacje bezrobocia, ale najczęściej wymienia się jako przyczynę bezrobocia zmiany strukturalne w gospodarce, które mogą powodować wzrost skali bezrobocia w sytuacji nierównowagi i równowagi rynku pracy.

Bezrobocie może przyjąć dwie postacie:

1. bezrobocia strukturalnego

2. bezrobocia frykcyjnego

Bezrobocie strukturalne powstaje w warunkach niedopasowania struktury podaży i popytu na siłę roboczą w aspekcie:

1. kwalifikacyjnym

2. zawodowym

3. regionalnym

Bezrobocie frykcyjne jest charakterystyczne dla gospodarek wysoko rozwiniętych, gdzie istnieją niedopasowania ilości miejsc pracy do ilości wolnej siły roboczej. Zawsze bowiem musi upłynąć pewien okres czasu zanim bezrobotni znajdą pracę.

W trakcie analiz udowodniono, że stopa bezrobocia ma wpływ na okres trwania bezrobocia i tak im jest ona większa, tym dłużej trwa bezrobocie w kraju.

Rynek pracy wykazuje się typowymi zależnościami w przypadku równowagi i stanowi, że jest to punkt przecięcia się krzywej popytu i podaży na pracę przy określonej stawce płac realnych.

Stawka płac realnych P_pp P_dp

w % A B

P_łr1

P_łr0 C

S_r2 S_r0 S_r1 Siła robocza

Według neoklasyków sytuacja ta jest związana z tzw. bezrobociem dobrowolnym, gdyż przez działalność związków zawodowych robotnicy wywalczyli wyższą stawkę płac realnych na poziomie P_łr1, jednak ta zwiększona stawka płac wywołała na odcinku AB powstanie dodatkowego bezrobocia.

Teorie te zostały rozbudowane w odniesieniu do naturalnej stopy bezrobocia i sformułowane przez P. E. Phelpsa i M. Friedmana. Dopuszczali oni istnienie bezrobocia w równowadze, które określili bezrobociem naturalnym. Przyczyn tego bezrobocia doszukiwali się w niedoskonałym funkcjonowaniu rynków, a zwłaszcza:

1. niepełnej informacji co do wolnych miejsc pracy

2. w niedoskonałej mobilności siły roboczej

3. w zakresie ograniczonym występowania konkurencji z powodu istnienia zasiłku, płac nominalnych

i dlatego państwo powinno dążyć do stworzenia mechanizmów rynków oraz dążyć do usprawnienia rynku pracy.

Odwrotne poglądy reprezentowali keyniści, którzy postulowali o konieczności ingerencji państwa w procesy gospodarcze, a zwłaszcza w kształtowanie się bezrobocia. I tak państwo powinno kształtować popyt na towary za pomocą instrumentów fiskalnych i pieniężnych. Twierdzili oni, że w sytuacji braku popytu na asortyment producenci:

1. ograniczają produkcję i zatrudnienie

2. pojawia się trwałe bezrobocie w postaci nadwyżki popytu nad podażą siły roboczej, która nie może być zlikwidowana przez działanie mechanizmów rynkowych. Sytuację tę przedstawia keynesistowskie ujęcie bezrobocia na rysunku

Stawka płac P_pp P_pd

A

P_łr0 C

S_r1 S_r0 Siła robocza

Według tego ujęcia przyjęto, że podaż siły roboczej jest stała (P_dp) i kształtuje się na poziomie S_r0. Gdyby przyjęto ponadto, że odpowiada jej popyt na poziomie S_r0 przy poziomie płacy P_łr0, wówczas równowaga ustali się w punkcie C. W przypadku, gdy nastąpi spadek popytu, a tym samym i podaży towarów, to wówczas producenci zmniejszą zatrudnienie siły roboczej i jej poziom spadnie z S_r0 do S_r1. Może temu towarzyszyć wzrost płacy, natomiast odcinek S­_r0 S_r1 ukazuje wielkość bezrobocia.

Powszechny jest pogląd, że na stopę bezrobocia w sposób bezpośredni oddziaływują instrumenty makroekonomii:

1. fiskalne ( podatki, wydatki budżetowe )

2. pieniężne ( stopa procentowa, podaż pieniądza )

Wszystkie one stymulują popyt na towary, ale na stopę bezrobocia wpływ ma także polityka mikroekonomiczna:

1. tworzenie przez państwo dodatkowych miejsc pracy

2. substydiowanie zatrudnienia

3. finansowanie przez państwo szkoleń zawodowych

4. świadczenie przez biura pracy usług pośrednictwa

5. stworzenie przez państwo zachęt do skrócenia czasu pracy

W zakresie zwalczania bezrobocia zwraca się uwagę na pasywną politykę państwa, która polega na:

1. przydzielaniu zasiłków finansowych dla bezrobotnych

2. gwarantowaniu wypłat świadczeń odszkodowawczych dla zwalnianych

3. państwo może gwarantować wypłatę zasiłków dla osób przechodzących na wcześniejszą emeryturę

Wśród tych elementów polityki państwa duże znaczenie ma stopa kompensacji rozumiana jako stosunek wielkości otrzymywanego zasiłku do średniej krajowej.

Najwyższy wskaźnik kompensacji ma Szwecja, Austria, Holandia, Hiszpania, a najmniejszy zbliżony do Polski ma Wielka Brytania.

Ceny i inflacja.

W polityce ekonomicznej państwa znaczenia ma polityka stabilizowania cen, która oznacza utrzymywanie ich poziomu na niskiej amplitudzie wahań, tzn. odchylenia w górę i w dół nie są częste i wysokie.

Do ogólnych wskaźników mierzenia poziomu cen w świecie służy wskaźnik CPI ( indeks cen konsumpcyjnych ). Oznacza on porównanie ustalonego koszyka dóbr takich jak:

1. żywność

2. odzież

3. mieszkania

4. opieka lekarska

nabywanego przez typowego konsumenta miejskiego.

Uwzględniając te wszystkie elementy koszyka mierzy się także poziom inflacji, odnosząc poziom cen z bieżącego roku wobec roku poprzedniego.

Stopa inflacji dóbr konsumpcyjnych ( w %) =

W warunkach gospodarki wolnorynkowej nieprawidłowe jest narzucanie przez państwo sztywnego poziomu cen, gdyż dochodzi wtedy do wypatrzenia mechanizmów wolnorynkowych i niemożliwe staje się osiągnięcie korzyści „ niewidzialnej ręki rynków”. W analizach inflacji wyodrębnia się jej kilka rodzajów biorąc pod uwagę wskaźnik tempa wzrostu gospodarczego:

1. inflacja pełzająca - inflacja do 5 %

2. inflacja krocząca - inflacja od 5 do 10 %

3. inflacja galopująca - inflacja 10 do 100 %

4. hiperinflacja - inflacja powyżej 100 %

Każda inflacja niesie negatywne skutki dla rozwoju gospodarki:

1. komplikuje i wypatrza ona poziom rachunku ekonomicznego

2. inflacja osłabia skłonność do oszczędzania

3. wypatrza prawidłową redystrybucję dochodu narodowego i pod jej wpływem redystrybucja jest przypadkowa i niekontrolowana

4. jeżeli inflacja się nasila to następuje niekontrolowany przepływ dochodów między grupami społecznymi

Wśród teoretyków nie ma poglądu co do przyczyn wywołujących inflację i tak jedni upatrują tych przyczyn w stronie popytowej, a inni widzą je w sferze produkcji i jest to ujęcie kosztowo - strukturalne.

Ważne jest badanie zależności między inflacją i bezrobociem. Problematykę te opisał A. W. Philips, który udowodnił, że istnieje związek między wysokością płacy nominalnej, a poziomem bezrobocia i ujął to w postaci tzw. krzywej Philipsa. Krzywa ta ilustrowała tezę, że między tempem wzrostu płac, a bezrobociem istnieje tzw. zależność odwrotna, co oznacza, że w okresie wysokiej koniunktury, gdy popyt na siłę roboczą rośnie, przedsiębiorcy zgadzają się na szybszy wzrost płac, natomiast w okresie spadku aktywności gospodarczej i spadku popytu na siłę roboczą oraz przy wzroście bezrobocia zajmują oni w negocjacjach sztywne stanowisko. Zjawisko to można przedstawić na rysunku:

Tempo wzrostu

płac nominalnych

w %

Stopa bezrobocia

Według Philipsa te dwie zależności mają charakter nieliniowy, tzn. że stosunkowo mały spadek stopy bezrobocia wywołuje silny wzrost płac nominalnych.

Krzywa ta była bardzo popularna w praktyce gospodarczej w latach 60 i 70, wśród rządów wysokorozwiniętych państw, które stawiały sobie cele:

1. zmniejszenie nadmiernej stopy bezrobocia

2. zmniejszenie tempa wzrostu inflacji

W późniejszych czasach, kiedy inflacja zaczęła wzrastać krzywa Philipsa była krytykowana. Poszczególne państwa próbowały ją zwalczać poprzez ograniczenie popytu, jednak inflacja była na te zabiegi odporna oraz rosło bezrobocie. Kiedy próbowano obniżyć bezrobocie to wzrastała inflacja. Zasada ta stała się więc nieprzydatna i poddana została krytyce.

Przełom stanowiła koncepcja Friedmana, w której twierdził on, że w każdej grupie gospodarczej istnieje naturalne bezrobocie o charakterze dobrowolnym lub frykcyjnym i nie można go zmniejszyć. Sytuację tę można zobrazować wykresem.

Stopa inflacji % D E

6

G F

3 B C

A

b₂ b₁=b_N stopa bezrobocia

W modelu tym Friedman oparł się o pionową krzywą Philipsa, którą tworzą punkty A, E, C i ma ona charakter stały. Przyjął on też, że punktem wyjściowym gospodarki jest poziom bezrobocia b₁, który jest równy bezrobociu naturalnemu. Założył on, że prawidłowość ta nie jest optymalna, więc państwo podejmuje decyzję o zwiększonym dopływie pieniądza na rynek, przez co zwiększa się produkcja i zatrudnienie, ale wzrastają też ceny. Ze względu na to, że w punkcie B ceny wzrosły o 3% i pracownicy nie mogą otrzymać rekompensaty w postaci wzrostu płac o 3% następuje powrót gospodarki do punktu równowagi C, czyli do poziomu, gdzie bezrobocie osiągnęło ponownie poziom b₁ = b_n, a inflacja wynosi 3%. Mechanizm ten będzie dalej się powtarzał.

W tej sytuacji możliwy jest trzeci wariant. Inflacja zostaje ograniczona, wówczas punkt równowagi może osiągnąć poziom F, ale oznacza on wzrost stopy bezrobocia, więc na dłuższą metę musi być skorygowany i inflacja zostaje obniżona i gospodarka osiągnie punkt równowagi G, przy poziomie bezrobocia b₁ = b_n, ale przy inflacji 4,5 %. Mechanizm ten oznacza wykorzystanie i manipulowanie społeczeństwem z tytułu tzw. iluzji posiadanego pieniądza. Z kwestii tej wynikają dla polityki państwa dwa wnioski:

1. próba stymulowania zatrudnienia przez politykę makroekonomiczną w dłuższym okresie czasu jest skazana na niepowodzenie

2. poprzez wybór stymulowanej polityki pieniężnej można wpływać na inflację i jeżeli chcemy ją obniżyć to obniżamy przyrost pieniądza w obiegu

Poza wpływem na poziom bezrobocia przez narzędzia makroekonomiczne, można też wpływać na nie narzędziami mikroekonomicznymi poprzez:

1. obniżenie zasiłków dla bezrobotnych

2. zachęcanie do zwiększania mobilności siły roboczej

3. przez rozwijanie sieci biur pośrednictwa pracy

Charakterystyczne jest to, że odrzuca się tu model sterowania inflacją i bezrobociem Philipsa oraz sugeruje się wykorzystanie narzędzi polityki pieniężnej i podatków, które wpływają na stabilizację cen.

Zagraniczna polityka gospodarcza.

Aktualnie wszystkie gospodarki świata są otwarte na politykę zagraniczną, gdyż:

1. importują i eksportują dobra i usługi

2. aktywnie uczestniczą w przepływach kapitałowych, zaciągając lub udzielając kredyty

3. pomiędzy gospodarkami świata trwa proces wymiany myśli technicznych

Polityka makroekonomiczna z punktu widzenia efektów rynkowych jest oceniana pod względem zadań:

1. wysokości i tempa wzrostu PNB

2. wysokiego zatrudnienia i niskiej stopy bezrobocia

3. stabilizowanego lub łagodnego wzrostu poziomu cen i płac

4. stabilizacji kursu walutowego w relacji powiązania danej gospodarki z zagranicą

Narzędzia polityki makroekonomicznej.

Narzędzia te są określane jako pewna zmienna ekonomiczna, która zostaje pod kontrolą rządu, a dokonując zmiany narzędzi polityki makroekonomicznej oddziaływujemy na jeden lub więcej celów makroekonomicznych, do których zaliczamy:

1. politykę fiskalną

Do jej elementów zaliczamy:

• wydatki rządowe

• system podatkowy

Wydatki rządowe należą do narzędzi, przy pomocy których państwo wyznacza relacje między sektorem publicznym a prywatnym, tzn. że państwo określa jaka część PNB będzie przeznaczona na konsumpcję indywidualną, a jaka na zbiorową.

Opodatkowanie odgrywa rolę:

1. obniża dochody indywidualne

2. obniża wydatki konsumpcyjne ( zmniejsza globalny popyt i obniża PNB )

Wydatki oddziaływają na poziom PNB, gdyż obniżenie podatków dla przedsiębiorców przyczynia się do wzrostu PNB.

2. politykę dochodową

Określana często jest jako polityka płac i cen. Nabierają one znaczenia, gdy rządy

państw przystępują do walki z inflacją oraz do zapewnienia jej stabilności, przy czym metoda walki z inflacją polega na:

1. ograniczeniu wydatków rządowych

2. ograniczeniu wzrostu podaży pieniądza

Udowodniono, że metoda ta jest kosztowna, np.: w USA obniżenie inflacji o kilka procent spowodowało powstanie luki w PNB wynoszącej kilka set miliardów dolarów. Nastąpiło to w okresie 1980 - 84.

3. powiązania międzynarodowe

Do powiązań tych wchodzą instrumenty takie jak:

• manipulowanie kursem walutowym

• stosowanie ceł

• stosowanie subwencji i dopłat

• wprowadzanie kontyngentów

• przepisy sanitarne i zdrowotne

Zaobserwowano, że im bardziej otwarta jest gospodarka na współpracę z zagranicą, tym większa jest rola i znaczenie środków polityki gospodarczej i handlowej.

Wzrost gospodarczy i jego determinanty.

Wzrost gospodarczy należy rozumieć jako wzrost produkcji w gospodarce jako całości. Ten wzrost należy odróżnić od rozwoju gospodarczego, który obejmuje:

1. nie tylko wzrost produkcji w gospodarce, ale też jakościowe zmiany dotyczące systemu społeczno - gospodarczego

2. dotyczy aspektów wzrostu gospodarczego w odniesieniu do struktur gospodarczych

Dokonując analiz wzrostu gospodarczego ważne jest określenie mierników mierzących ten wzrost i okresów, dla których jest badany, choć zazwyczaj zmiany produkcji liczymy w odniesieniu do jednego roku.

Najbardziej rozpowszechnionym miernikiem jest stopa wzrostu produkcji ( tempo wzrostu produkcji ). Możemy ją ująć jako różnicę między wzrostem produkcji jaki nastąpi między okresem poprzednim, a obecnym w stosunku do okresu wyjściowego:

G =
=
*100 %

ΔY - oznacza przyrost produkcji między okresem końcowym a wyjściowym;

Y­₀ - wielkość produkcji w okresie wyjściowym;

Y₁ - wielkość produkcji w okresie końcowym

W obliczeniach stopy wzrostu produkcji interesują nas wielkości w ujęciu relatywnym, dlatego też do obliczenia tego wskaźnika przyjmujemy ceny stałe z okresu wyjściowego.

Charakterystyczne jest to, że dla okresu 1990 - 97 największy przyrost miała Polska ( wzrost z -12 do 7 %) oraz Słowacja, USA i Węgry.

Determinanty wzrostu dochodu narodowego w długim okresie czasu.

Do rozpatrzenia tej kwestii niezbędne jest wprowadzenia pojęcia produkcji potencjalnej i faktycznej.

produkcja potencjalna

Wielkość

produkcji produkcja realna

czas

Produkcja faktyczna oznacza produkcję faktycznie wytworzoną w danej gospodarce, a jej poziom jest wyznaczony przez rozmiary popytu. Natomiast produkcja potencjalna to taka produkcja, którą dana gospodarka może wytworzyć przy pełnym wykorzystaniu zasobów i czynników produkcji i jest ona określana jako produkcja maksymalna.

W analizach przyjmuje się, że długi wzrost gospodarczy jest uzależniony od poziomu wzrostu produkcji potencjalnej. Warunkiem wzrostu produkcji potencjalnej jest powiększenie zdolności wytwórczych gospodarki, które decydują o jej wzroście. Takie ujęcie wzrostu gospodarczego jest określane jako ujęcie podażowe. Do podstawowych czynników produkcji zaliczamy:

1. siłę roboczą

2. kapitał

3. ziemię wraz z jej zasobami

Zdolność gospodarki do wzrostu zależy nie tylko od tych czynników, ale także od stopnia efektywnego jej wykorzystania, przy czym przez efektywność rozumie się wielkość produkcji, którą można osiągnąć w danej gospodarce przy wykorzystaniu istniejących czynników produkcji.

Zasadniczym czynnikiem wpływającym na zwiększenie efektywności jest postęp techniczny rozumiany przez zmiany techniczne i organizacyjne w procesie produkcji, których rezultatem są bardziej efektywne metody produkcji.

Poprawę efektywności wykorzystania produkcji możemy zdefiniować w dwojaki sposób:

1. jak przy danych zasobach wytworzyć większą ilość produktów

2. jak wyprodukować tę samą ilość produktów przy mniejszych zasobach

Zależność tą możemy zapisać, że dochód narodowy jest funkcją zatrudnienia, kapitału jakim dysponuje gospodarka i stanu techniki ( postępu technicznego ):

Y = f ( Z, K, A )

W badaniach udowodniono, że wzrost liczby zatrudnionych w gospodarce pociąga za sobą wzrost produkcji, przy czym ten sam wzrost jest wolniejszy od tempa wzrostu zatrudnienia.

Produkcja F ( Z, K, A₁ )

Y₁

F ( Z, K, A₀ )

Y₀

Z₀ Zatrudnienie

Na wykresie tym przyjęto założenie, że parametr Z oraz K nie ulegają zmianie, natomiast zostaje osiągnięty tu wyższy poziom parametru A, który ulega przesunięciu z A₀ do A₁ i zachodzi tu zależność, że w punkcie Z₀ możemy dokonać porównania wydajności, która przy poziomie A₀ jest równa Y₀ / Z₀. Przez zastosowanie postępu technicznego wydajność ulega zwiększeniu do poziomu Y₁ / Z₀, przy czym Y₀ / Z₀ < Y₁ / Z₀ .

Z wykresu wynika, że przyrost produkcji związany z przyrostem zatrudnienia o jedną jednostkę daje nam krańcowy produkt pracy. Można też stwierdzić, że w miarę wzrostu zatrudnienia krańcowy produkt pracy ulega zmniejszeniu.Jeżeli tendencja ta wystąpi w gospodarce to mamy do czynienia z prawem malejącej produkcyjności krańcowej.

Krańcowy produkt pracy

KP_P1

KP_P0

Na wykresie tym dochodzi do przesunięcia linii krańcowego produktu pracy w górę, co jest wynikiem wzrostu postępu technicznego. Oznacza to, że przy tym samym zatrudnieniu gospodarka jest w stanie osiągnąć wyższy poziom krańcowego produktu pracy.

Wzrost dochodu narodowego można też prześledzić z punktu wydajności pracy:

Y = Z * W

Z - zatrudnienie ; W - wydajność

W ujęciu bezwzględnym mamy:

=
+

Kapitał i jego efektywność, a wzrost gospodarczy.

W każdej gospodarce zachodzi pytanie w jakim stopniu wzrost kapitału wpływa na wzrost produkcji. Faktem jest, że im większe są zasoby kapitału, tym większy jest wzrost produkcji. Tym samym wzrost produkcji zależy od wielkości inwestycji netto i im są one wyższe, to tym wyższy jest wzrost produkcji. Wpływ kapitału na wzrost produkcji można przedstawić na wykresie

Krańcowy produkt kapitału

KP_K1

KP_K0

Krańcowy produkt kapitału oznacza wzrost produkcji związany z przyrostem kapitału o jedną jednostkę. Krańcowy produkt kapitału ulega zmniejszeniu w miarę wzrostu ogólnych zasobów kapitałowych.

Dochód narodowy można też rozpatrywać z punktu widzenia jego związku z zasobami kapitału i wówczas mamy:

Y = K * E

K - kapitał ; E - efektywność wykorzystania kapitału

Odwrotnością efektywności kapitału jest tzw. kapitałochłonność przeciętna, która informuje nas ile jednostek kapitału w danej gospodarce musi funkcjonować, aby wytworzyć jedną jednostkę dochodu narodowego ( np.: jeżeli K_P = 3 tzn. że do wytworzenia jednej jednostki dochodu narodowego jest niezbędny kapitał wielkości 3 zł. )

K_P = =

Ostateczny wzór na tempo wzrostu dochodu narodowego ma postać:

=
+

Ponieważ tempo wzrostu kapitału zależy od tempa wzrostu inwestycji w gospodarce, natomiast na tempo wzrostu efektywności kapitału wpływa dynamika postępu technicznego przyrost dochodu narodowego można zapisać:

ΔY = I *

I - inwestycje ;

1 / K - współczynnik efektywności inwestycji, który określa wielkość przyrostu dochodu

narodowego przypadającego na jedną jednostkę inwestycji

Z wzoru tego wynika zależność, że głównym czynnikiem decydującym o przyroście dochodu narodowego są globalne inwestycje.

Istotną rolę pełni tu współczynniki efektywności inwestycji, który jest odwrotnością współczynnika kapitałochłonności wskazującego ile złotówek trzeba zainwestować w gospodarkę, aby dochód narodowy wzrósł o jedną złotówkę ( np.: gdy K = 2,5 zł to trzeba zainwestować 2,5 zł w celu otrzymania przyrostu dochodu narodowego o 1 zł. )

Ostateczny wzór na tempo wzrostu dochodu narodowego w zależności od wielkości inwestycji i współczynnika efektywności inwestycji przyjmuje postać:

= +

I / Y - stopy inwestycji

Można stwierdzić, że wielkość przyrostu dochodu narodowego zależy od stopy inwestycji i współczynnika kapitałochłonności.

Postęp techniczny i jego determinanty.

Postęp techniczny ma znaczenie dla wzrostu gospodarczego w długim okresie czasu. Aby rozpatrzyć wpływ postępu technicznego na tempo wzrostu dochodu narodowego należy uwzględnić relacje zasobów pracy i kapitału. Zależność tę ujmuje tzw. krzywa jednakowego produktu, która określana jest jako izokwanta produkcji. Należy przez to rozumieć zbiór wszystkich kombinacji czynników produkcji, które pozwalają wytworzyć dany poziom produkcji. Jej funkcjonowanie jest następujące:

Kapitał D

K₀ B

F

C

K₁ Y₀

E G

Z₀ Z₁ Praca

Y₀ oznacza izokwantę produkcji, która stwarza możliwość wyboru dwóch metod produkcji:

1. metodę kapitałową - wyznaczoną przez relację Z₀, K₀, w punkcie B

2. metodę pracochłonną - wyznaczoną przez relację Z₁, K₁, w punkcie C

Najczęściej spotyka się opinię, że poziom wydajności pracy zależy od poziomu kapitałochłonności produkcji, więc im lepsze wyposażenie zakładu, tym większa wydajność pracy. Natomiast producenci wybierają te metody produkcji, które umożliwiają osiągnięcie optymalnego poziomu produkcji przy minimalnych kosztach produkcji, o których decydują czynniki produkcji.

Czynniki wzrostu gospodarczego w krótkim okresie czasu.

Równowaga na rynku oznacza sytuację, w której kupujący chcą nabyć dokładnie taką samą ilość towarów, jaką są w stanie im zaoferować producenci.

Stwierdza się, ze suma wydatków zamierzonych musi być równa sumie wartości nabywanych towarów. W praktyce jednak jest to rzadkością, gdyż pojawia się tu problem równowagi gospodarczej tzn. wydatki na nabycie towarów są wyższe lub niższe od podaży towarów.

Stan nierównowagi gospodarczej może być zlikwidowany przez:

1. dokonanie zmiany produkcji

2. dokonanie zmiany popytu

3. dokonanie zmiany produkcji i popytu łącznie

Pojawienie się nadwyżki popytu na rynku powoduje wzrost produkcji, a pojawienie się nadwyżki podaży powoduje jej spadek.

S

Agregatory popytu D

A E C

AP_P0

B

45^o

Y₁ Y_E Y₀ Dochód narodowy

Punkt E na rysunku jest punktem równowagi, gdyż wielkość Y_E jest równa wartości zagregowanego popytu. Z rysunku tego też widzimy, że na odcinku AB występuje nadwyżka popytu ( Y₀ > AP_p0 ), a na odcinku DC nadwyżka podaży ( Y₁ < AP_P0 ).

Przykład ten stanowi klasyczne ujęcie determinantów dochodu narodowego w krótkim okresie czasu, gdyż wskazuje on, że ta równowaga jest możliwa jeżeli zagregowany popyt jest równy wytworzonemu dochodowi narodowemu. Mówimy, że jest to popytowa teoria krótkotrwałego kształtowania dochodu narodowego.

Składniki globalnego popytu i ich determinanty.

Zagregowany popyt można rozpatrywać uwzględniając:

1. wielkość wydatków inwestycyjnych ( I )

2. wielkość wydatków konsumpcyjnych ( K )

3. wielkość wydatków rządowych ( G )

4. wielkość eksportu netto ( X )

AP_P0 = I + K + G + X

Rozpatrywanie tych zależności może się odbywać przy uwzględnieniu wydatków konsumpcyjnych (C). Ponieważ dochody gospodarstwa można ujmować jako sumę Y=C+S. Na charakter podziału wpływ wywiera wielkość dochodu osiągniętego przez gospodarstwo. Badaniu tych zależności uwagę poświęcił Keynes, który sformułował pojecie dochodu absolutnego, w którym udowodnił, że wielkość wydatków w gospodarstwie domowym na konsumpcję i oszczędności zależy od poziomu dochodu, przy czym w miarę wzrostu dochodu gospodarstwa wydatki także wzrastają, lecz ich wzrost jest wolniejszy od dochodu. Zależności jakie istnieją między wydatkami konsumpcyjnymi a dochodami ( C / Y ) są określone mianem funkcji konsumpcji. Zależność tę ukazano w tabeli.

Dochód narodowy ( Y ) w mld. zł	Wydatki konsumpcyjne ( C ) w mld. zł	Oszczędności ( S ) w mld. zł
0	10	- 10
10	18	- 8
20	26	- 6
30	34	- 4
40	42	- 2
50	50	0
60	58	2
70	66	4
80	74	6
90	82	8
100	90	10
110	98	12

Stosunek wydatków konsumpcyjnych do dochodu narodowego ( C / Y ) jest określany jako przeciętna skłonność do konsumpcji i oznacza on jaka część dochodu narodowego przeznaczona jest tylko na konsumpcję.

K_SK =
=

Wydatki konsumpcyjne C

ΔC = 8

ΔY = 10

W modelu tym przyjęto założenie, że dochody jak i wydatki konsumpcyjne wzrastają w stałym tempie. Jest to funkcja rosnąca, gdyż wzrost dochodów powoduje wzrost wydatków konsumpcyjnych. Do modelu tego wprowadzono także wydatki autonomiczne na poziomie 10 jednostek.

Z modelu tego wynika, że przy większej skłonności do konsumpcji prosta jest bardziej pionowa, a przy mniejszej skłonności staje się bardziej płaska. Funkcję tę można opisać wzorem:

C = 10 + 0,8 * Y

Ogólny wzór dla liniowej postaci konsumpcji ogółem można opisać jako:

C = C_A + K_SK + Y

C_A - wielkość autonomicznych wydatków na konsumpcję

K_SK - krańcowa skłonność do konsumpcji

Y - dochód narodowy

C - wydatki konsumpcyjne ogółem

Wpływ dochodu na oszczędności.

Ilustrację graficzną funkcji oszczędności można przedstawić następująco:

Oszczędności

ΔY = 10

ΔC = 2

45^o

50 Dochód narodowy

- 10

Funkcję tę można ująć także wzorem:

S = - 10 + 0,2 * Y

Prosta przedstawiająca oszczędności leży poniżej linii 45^o co oznacza, że dla każdego poziomu dochodu narodowego oszczędności są niższe od niego. Stosunek oszczędności do dochodu narodowego ( S / Y ) jest określany jako przeciętna skłonność do oszczędzania i ukazuje nam jaka część dochodu narodowego jest przeznaczana na oszczędności. Część ta wzrasta w miarę wzrostu dochodu narodowego. Oznacza to, że ludzie bogaci w miarę wzrostu dochodów są skłonni oszczędzać więcej niż ludzie biedni.

Stosunek zmiany oszczędności do zmiany dochodu narodowego ( ΔS / ΔY ) jest określany mianem krańcowej skłonności do oszczędzania. Występuje tu zależność, że im jest on wyższy tym prosta funkcji oszczędności jest nachylona bardziej pionowo.

Suma krańcowych skłonności do konsumpcji i oszczędzania zawsze musi być równa jeden.

K_SK + K­_SO = 1

Ogólny wzór na oszczędności ma postać:

S = S_A + K­_SO + Y

S_A - autonomiczne wydatki na oszczędności

Przy rozpatrywaniu funkcji wzrostu dochodu narodowego ważne jest odniesienie do wielkości zrealizowanych inwestycji o charakterze odtworzeniowym lub netto.

W analizach ekonomicznych wyróżnia się efekt podażowy i popytowy inwestycji.

Efekt popytowy polega na tym, że inwestycje powodują wzrost popytu na dobra konsumpcyjne z chwilą rozpoczęcia danej inwestycji. Natomiast efekt podażowy polega na tym, że inwestycje powiększają możliwość kreowania podaży dóbr przez rozbudowę możliwości wytwórczych gospodarki. Łączny efekt podażowy pojawia się z momentem zakończenia inwestycji.

Do najważniejszych czynników wpływających na inwestycje zalicza się:

1. wielkość stopy procentowej

2. wielkość i efektywność wyposażenia kapitałowego

3. oczekiwania co do efektów inwestycji

Inwestycje są odwrotnie proporcjonalne do stopy procentowej, gdyż im jest ona wyższa tym droższa i mniej opłacalna staje się inwestycja. Celem działalności inwestycyjnej jest doprowadzenie do zdynamizowania zysków w przyszłości. Oczekiwania co do zysków mają znaczenie dla podejmowanych decyzji co do wielkości procesu inwestycyjnego. Kolejnym elementem kształtującym globalny popyt są wydatki rządowe, których wielkość zależy od:

1. rozmiarów dochodu narodowego państwa

2. polityki podatkowej państwa

W zależności od wydatków, budżet państwa przyjmuje kształt:

1. deficytu budżetowego

2. nadwyżki budżetowej

Zależność dochodu narodowego od eksportu netto.

W gospodarce wielkość eksportu zależy od:

1. relacji cen towarów krajowych w stosunku do relacji cen towarów w handlu zagranicznym

2. wielkości dochodu narodowego państwa

3. wielkości kursu walutowego

Dochód narodowy wpływa na wielkość eksportu netto, gdyż w miarę zwiększania dochodu narodowego w gospodarce następuje jednocześnie wzrost wielkości realizowanego importu towarów, który niezbędny jest do wytworzenia większego dochodu narodowego. Ten zwiększony import prowadzi jeszcze do zmniejszenia eksportu netto.

Dochód narodowy zapewniający równowagę.

AP_P = 20 + 0,8*Y

Agregatowy popyt, wydatki C = 10 + 0,8*Y

konsumpcyjne i autonomiczne

20

10 I + G + X = 10

Dochód narodowy

Punktem wyjścia do tej analizy jest założenie, że suma inwestycji, wydatków państwa i różnicy między eksportem a importem wynosi 10 i funkcja ta przedstawia autonomiczne czynniki wpływające na konsumpcję za którą odpowiada państwo. Przyjęto, że na zagregowany popyt konsumpcyjny wpływ wywierają autonomiczne decyzje konsumpcyjne, których poziom przyjęto na poziomie 10 jednostek, przez co krzywa popytu ulega przesunięciu w górę i w lewo, a zagregowany popyt przybiera postać 20 + 0,8*y. Zależność tę można przedstawić w postaci tabeli:

Y	C	I + G + X	APP	Tendencje zmian dochodu
0 10 : 80 90 100 110 120	10 18 : 74 82 90 98 106	10 10 : 10 10 10 10 10	20 28 : 84 92 100 108 116	Wzrost Wzrost : Wzrost Wzrost Równowaga Spadek Spadek

Wynika z tego, że warunkiem równowagi w gospodarce jest osiągnięcie stanu, w którym wydatki zamierzone są równe wytworzonemu dochodowi narodowemu, co można zapisać:

Y = AP_P = C+ I + G + X

Warunek równowagi jest osiągnięty wówczas, jeżeli dochód narodowy osiąga pozycję 100 jednostek oraz wydatki kształtują się również na poziomie 100 jednostek. Każda sytuacja powyżej przedstawionej oznacza tendencję wzrostu dochodu narodowego, a poniżej oznacza spadek wzrostu dochodu narodowego. Stan ten można zilustrować graficznie.

Agregatowy popyt

100

Punkt E na wykresie przedstawia stan równowagi, gdyż zamierzone wydatki są równe wytworzonemu dochodowi narodowemu. O stanie takim mówi się, że jest osiągnięty poziom dochodu narodowego w równowadze i mogą zachodzić tu dwie sytuacje:

1. jeżeli dochód narodowy jest większy od 100 to zagregowany popyt jest niższy od podaży, co w rezultacie powoduje spadek dochodu narodowego do osiągniętego stanu równowagi

2. jeżeli dochód narodowy jest mniejszy od 100 to zagregowany popyt przewyższa podaż, co w rezultacie powoduje wzrost dochodu narodowego do osiągniętego stanu równowagi

Mnożnik inwestycyjny.

Zakłada się tu, że następuje zmiana wydatków autonomicznych oznaczająca przesuwanie się funkcji zagregowanego popytu. Zmiana ta następuje na wskutek zmiany wydatków inwestycyjnych. Działanie mnożnika inwestycyjnego można przedstawić:

AP_P'

E' AP_P

Agregatowy popyt ΔI = 6

E

ΔY= 30

45^o

Punktem wyjścia w tej analizie jest założenie, że punkt równowagi osiągany jest przy dochodzie narodowym na poziomie 100 jednostek ( punkt E ). Wówczas popyt przybiera wartość początkową 20 jednostek, jednak na wskutek wzrostu optymizmu wśród przedsiębiorców, podejmują oni decyzję o przyroście inwestycji o ΔI = 6 jednostek. Na wskutek tego następuje przesunięcie krzywej zagregowanego popytu w lewo i w górę, przez co ustala się nowy punkt równowagi E'. Dzięki temu następuje wzrost dochodu narodowego o 6 jednostek, czyli ΔY = 6, które trafiają do gospodarstw domowych, a te przeznaczają część z nich na konsumpcję, a część na oszczędności. Dzięki temu dochód narodowy wzrasta do 130 jednostek.

Dla zbadania i opisania tych zależności opracowano wzory, które ujmują ciąg zależności związany z wtórnymi wydatkami konsumpcyjnymi:

Δ Y =
* ΔI = m_i * ΔI

Mnożnik inwestycyjny ( m_i­ ) przybiera zawsze wielkości większe od jeden, gdyż uruchamia on dalszy ciąg zależności w wydatkach konsumpcyjnych. Wielkość jego zależy od przyrostu krańcowej skłonności do konsumpcji i im jest ona wyższa tym wyższy jest mnożnik. Mnożnik ten informuje nas jak zmienia się dochód narodowy pod wpływem zmiany autonomicznych wydatków inwestycyjnych, np.: m_i = 3 ; ΔI = 1000 ; ΔY = 3000.

Czynniki wzrostu dochodu narodowego w długim okresie czasu.

Problematyką tą zajmowało się wielu badaczy, którzy opracowali ścisłe wzory matematyczne ujmujące podstawowe zależności makroekonomiczne wpływające na dochód narodowy. W sposób najbardziej optymalny dokonał tego noblista z 1987 roku R. Solow, który opracował teoretyczny model, w którym możliwe jest określenie udziału siły roboczej, kapitału, zmian technologii we wzroście gospodarczym, co można zapisać wzorem:

=
+ 0,7
+ 0,3

Wynika z tego, że stopa wzrostu produkcji jest równa sumie stopy wzrostu technologii, 0,7 stopy wzrostu nakładów pracy oraz 0,3 wielkości przyrostu kapitału.

Solow przyjął wskaźnik 0,7 dla wydajności pracy oraz 0,3 dla przyrostu kapitałowego opierając się na założeniu względnego udziału kapitału i nakładów pracy w dochodzie narodowym badanych gospodarek świata.

Dociekania Solowa można ująć następująco:

1. ze zrównoważonym wzrostem mamy do czynienia wówczas, jeżeli zasoby kapitału, siły roboczej oraz produktu realnego rosną w tym samym tempie

2. z modelu tego wynika, że na ścieżce zrównoważonego wzrostu stosunek przyrostu kapitału do produkcji jest równy stosunkowi stopy oszczędności do stopy wzrostu siły roboczej

3. ścieżka zrównoważonego wzrostu jest stabilna i jeśli gospodarka zostanie wytrącona z tej ścieżki to po pewnym czasie będzie ona dążyć do powrotu na tą ścieżkę

4. wyższa stopa oszczędności wykazuje możliwość podniesienia poziomu produktu krajowego brutto, ale nie podniesie na stałe stopy wzrostu. Zależność tę można przedstawić w formie graficznej

Oszczędności = inwestycje inwestycje zrównoważonego wzrostu

na robotnika oszczędności na robotnika

Kapitał na robotnika

Dana gospodarka osiąga optymalny moment wzrostu, gdy następuje przecięcie się krzywej zrównoważonego wzrostu oraz oszczędności na robotnika. Przecięcie to następuje w tzw. punkcie stacjonarnym, w którym generuje się taki poziom inwestycji, który jest wystarczający aby gospodarka pozostawała na ścieżce zrównoważonego wzrostu.

Zastosowanie modelu Solowa wykazuje, że w USA w latach 1964 - 73, 1974 - 83 oraz 1984 - 93 uwidoczniło się duże zróżnicowanie udziału poszczególnych składników zagregowanych we wzroście dochodu narodowego i tak w okresie 1964 - 77 stopa wzrostu wykazała spadek z 4,4 do 2 % i jednocześnie w sposób zdecydowany spadły wszystkie trzy elementy z modelu Solowa.

Funkcja produkcji dla technologii.

Zależność tę można ująć wzorem:

ΔA = T ( N_A, K_A, A )

Z wzoru tego wynika, że wzrost technologii A zwiększa wielkość wytworzonego produktu przy tym samym nakładzie pracy i kapitału. Formuła ta oznacza, że w każdym roku przyrost technologii zależy od:

1. nakładu pracy zastosowanego w wytworzeniu technologii ( N_A )

2. nakładu kapitału zastosowanego w wytworzeniu technologii ( K_A )

3. od poziomu istniejącej technologii ( A )

Sama technologia A przyczynia się do wzrostu produkcji nowej technologii ΔA, natomiast produkcja stosowana w produkcji nowej technologii stanowi przykład dobra niewyłączalnego, tzn. że jedno przedsiębiorstwo nie może wyłączyć drugiego przedsiębiorstwa z możliwości korzystania z danej technologii. Każdy może powtarzać używanie tego samego pomysłu.

Polityka pobudzania wzrostu dochodu narodowego.

Rząd może oddziaływać na wszystkie trzy czynniki wzrostu dochodu narodowego określone przez Solowa. Interwencja państwa jest uzasadniona w sytuacji, gdy zawodzą mechanizmy rynkowe. O tym, że są one nieskuteczne może świadczyć rozbieżność występująca pomiędzy społecznymi i prywatnymi kosztami wytworzenia oraz gdy występują różnice w korzyści osiąganej z danej działalności. Każdym elementem postępu technicznego jest polityka państwa prowadzona w odniesieniu do reakcji B + R ( badania + rozwój ). Na pobudzenie koniunktury wzrostu dochodu narodowego wpływają inwestycje. Udowodniono, że jeśli wzrastają one rocznie o 3 % to dochód narodowy wykazuje

wzrost o 1 %.

Udowodniono, że dla przyspieszonego wzrostu konieczny jest wzrost inwestycji bezpośrednich, jednak dynamika inwestycji wiąże się z:

1. zmniejszeniem konsumpcji

2. zmniejszeniem zakupów państwowych ( G )

3. zmniejszeniem eksportu netto

O skuteczności niektórych rozwiązań świadczy polityka Kenedyego, który dzięki obniżce stóp procentowych doprowadził do wzrostu inwestycji z 306 mld $ w 1962 roku do poziomu 401 mld.$ w 1966 roku.

Polityka zwiększania siły roboczej.

Badania wykazały, że jest możliwe doprowadzenie do wzrostu dochodu narodowego o 1 % jeżeli stopa wzrostu zatrudnienia osiągnie poziom 1,4 %.

Dla pobudzenia aktywności podaży siły roboczej wprowadza się obniżkę podatków od dochodu. Jest to skuteczna metoda do pewnego momentu, gdyż w miarę wzrostu dochodów konsumpcyjnych zaczyna słabnąć podaż siły roboczej.

Cykle koniunkturalne oraz teorie je kształtujące.

W gospodarkach krajów świata takie wielkości jak dochód narodowy, konsumpcja, wielkość inwestycji, produkcji i zatrudnienia nie rosną równomiernie, lecz ich tempo wzrostu charakteryzuje się pojedynczymi wahaniami. Te uchwycone i zaewidencjonowane zmiany tych agregatów określające aktywność gospodarczą nazywamy cyklami koniunkturalnymi. W analizie cykli koniunkturalnych wyróżnia się cztery fazy:

1. fazę kryzysu ( A - B )

2. fazę depresji ( B - C )

3. fazę ożywienia ( C - D )

4. fazę rozkwitu ( D - E )

Dochód narodowy

A B C D E czas

Faza kryzysu występuje ze względu na nadwyżkę podaży nad efektywnym popytem i jest to przyczyną różnego kształtowania się wielkości ekonomicznych.

Faza depresji wyznacza względną stagnację gospodarczą na obniżonym poziomie. Ten najniższy poziom nazywamy dolnym punktem zwrotnym.

W fazie ożywienia następuje wzrost podstawowych wielkości ekonomicznych. W momencie gdy wielkości te osiągną w stosunku do poprzedniego odpowiednio wysoki poziom rozpoczyna się faza rozkwitu.

W fazie rozkwitu następuje dynamiczny wzrost wielkości ekonomicznych w zwolnionym tempie. Występuje tu zróżnicowana dynamika poszczególnych wielkości. W fazie tej pojawia się górny punkt zwrotny. Odległość między górnym a dolnym punktem zwrotnym nazywamy fazą cyklu koniunkturalnego, która określa wielkość amplitudy wahań cyklu.

Ten rodzaj cyklu był charakterystyczny dla okresu XIX wieku, aż do wybuchu I wojny światowej. Największe załamanie produkcji rzędu 5 - 15 % nastąpiło w Wielkiej Brytanii i Francji. Cechą tego cyklu było to, że miał on charakter krótkookresowy i cykl powtarzał się co kilka lat, a na przełomie lat 50 XIX wieku cykl ten przybrał charakter regularny i odbywał się co 10 lat.

Cechą cykli w okresie przedwojennym był spadek cen, tzn. tendencje deflacyjne. Natomiast po II wojnie światowej cykle koniunkturalne cechowały się tendencjami inflacyjnymi.

We współczesnej literaturze wyróżnia się tylko dwie fazy cykli koniunkturalnych:

1. fazę rozkwitu ( wzrostu )

2. fazę depresji ( spadku )

Podział ten wiąże się ze zmianami w gospodarce światowej po II wojnie światowej, tzn.: z jednej strony nastąpił wzrost procesów monopolizacji, a z drugiej strony nastąpił wzrost interwencjonizmu państwowego.

Ważne jest to, że cykle koniunkturalne po II wojnie światowej nie miały tak gwałtownego charakteru jak na przykład w okresie wielkiego kryzysu gospodarczego lat 1929 - 33. Od tego momentu zaczęły pojawiać się teorie tłumaczące przyczyny cykli oparte o poglądy Keynesa, który upatrywał przyczyn kryzysu po stronie popytowej. Teoria ta przetrwała aż do okresu lat 70 i 80. Momentem przełomowym był rok 1973, kiedy to zaczęto używać określenia, że skończył się złoty okres rozwoju związany z:

1. zawieszeniem wymienialności dolara na złoto

2. destabilizacją kursów walutowych, a szczególnie kursu dolara

W późniejszych czasach w odniesieniu do słabych walut europejskich ( frank Francuski, lir Włoski ) poszerzono granicę wahań z poziomu ± 2,25 % do ± 6 %, a w 1993 roku rozszerzono ją nawet do ± 15 % w odniesieniu do krajów Unii Europejskiej.

Od 1973 roku zaczęły się rozwijać koncepcje tłumaczące kryzys gospodarczy, stąd też najnowsze tłumaczenia cykli koniunkturalnych oparte są o czynniki popytowe i podażowe.

Badając cykle koniunkturalne zaobserwowano, że różnią się one długością trwania i w zależności od okresu trwania wyróżniono cykle:

1. Kitchina - trwały około 3,5 roku i zostały opracowane na podstawie danych statystycznych USA

2. Juglara - trwały 8 - 10 lat i były określane mianem cykli średnich. Juglar stwierdził, że załamanie gospodarcze następuje po ok. 8 - 10 latach.

3. Kondriatiewa - według niego cykle powtarzają się co 50, 60 lat, dlatego uważał on, że przypominają one teorię długich fal, która została oparta na założeniu ruchu cen i zmianie innych wskaźników ekonomicznych.

Cykl koniunkturalny, który najbardziej dotkliwie ujawnił się w latach 30 wywołał u ekonomistów chęć jego złagodzenia poprzez wprowadzenie interwencjonizmu państwowego. Dlatego też zaczęto twierdzić, że od tego momentu na podstawie poglądów Keynesa i innych ekonomistów rozpoczyna się rozwój makroekonomii. Wcześniejsze teorie analizujące przyczyny załamań gospodarczych były związane z poglądami neoklasyków.

Kryzys lat 30 można opisać w postaci wykresu:

Dochód narodowy

Czas

Po każdym załamaniu występowała faza ożywienia, która wykazywała tendencję wzrostową odchylenia wielkości cyklów od wielkości środkowej.

Charakterystyczne jest to, że po wystąpieniu cykli daje się zaobserwować działania interwencyjne państwa, które obejmują wszystkie fazy cyklu. Początkowo państwo podejmuje działania określone mianem interwencjonizmu antykryzysowego, które mają na celu łagodzenie skutków kryzysu. Ten interwencjonizm obejmuje wszystkie fazy cyklu i oznacza przeciwdziałanie wahaniom koniunktury i zatrudnienia. W ramach tej polityki rząd działa polityką fiskalną lub pieniężną. W przypadku polityki fiskalnej następuje zmniejszenie przychodów i wzrost wydatków przez co wzrasta deficyt budżetowy. Polityka ta prowadzi do wzrostu wydatków konsumpcyjnych i inwestycyjnych. Rezultatem tej polityki jest zwiększenie produkcji i zatrudnienia, czemu towarzyszy wzrost cen.

Jeżeli polityka fiskalna nastawiona jest na proces hamowania koniunktury to rząd dąży do zwiększenia przychodów i ograniczenia wydatków. Przyczynia się to do zmniejszenia wielkości konsumpcji i inwestycji. Skutkiem tego jest obniżenie produkcji i zatrudnienia oraz zmniejszenie tempa wzrostu cen.

Odwrotna sytuacja występuje, jeżeli interwencjonizm państwa ogranicza się tylko do polityki, która polega na:

1. wzroście stopy rezerw minimalnych

2. wzroście stopy redyskontowej

3. zwiększeniu sprzedaży papierów wartościowych

Polityka ta prowadzi do zmniejszenia podaży pieniądza na rynku i podwyższenia tym samym stopy procentowej. Efektem tej polityki jest:

1. zmniejszenie akcji kredytowej

2. zmniejszenie inwestycji

3. zmniejszenie popytu globalnego

4. zmniejszenie zatrudnienia i produkcji

5. zmniejszenie tempa wzrostu cen

Państwo często też stosuje ekspansywną politykę pieniężną związaną z polityką taniego pieniądza, która sprowadza się do:

1. obniżenia stopy minimalnych rezerw gotówkowych

2. obniżenia stopy redyskontowej

3. skupowania przez bank centralny papierów wartościowych

W efekcie tych działań obniży się stopa procentowa, gdyż wzrośnie podaż pieniądza oraz zwiększą się inwestycje i globalny popyt.

Te elementy polityki państwa oraz inne narzędzia interwencjonizmu mogą być odniesione do krótkiego okresu czasu i wówczas określamy je mianem interwencjonizmu rozwojowego. W ramach tej polityki państwu chodzi o:

1. wypracowanie kierunków rozwoju inwestycji

2. rozwój przestrzenny procesów inwestycyjnych

3. wpływanie na kierunki i tempo badań naukowych.

Stwierdzono, że ze wzrostem interwencjonizmu zmieniają się metody interwencjonizmu, które stają się mniej lub bardziej selektywne i dlatego podkreśla się, że interwencjonizm państwowy w pewnych sytuacjach może przyczyniać się do wywołania powstania cykli koniunkturalnych. Poglądy te są charakterystyczne dla monetarystów ( Friedman, Barro ).

Przyczyny kryzysów gospodarczych.

Przyczyny kryzysów gospodarczych dzielimy na:

1. zewnętrzne ( poza systemowe ) - zaliczamy tu warunki klimatyczne ( wpływają na urodzaj w rolnictwie ), poziom koniunktury w krajach sąsiednich

2. pół systemowe - polityka gospodarcza, która na wskutek błędów dopuszcza do wahań gospodarczych. Uwzględnia się tu też konserwatyzm czynników decyzyjnych, który hamuje wprowadzanie zmian

3. ustrojowe - są wzorcem postępowań uczestników życia gospodarczego

W trakcie badań zaobserwowano, że cykle nie przebiegają tak samo, lecz mają cechy wspólne, które określa się jako podobieństwo rodzinne.

Typowe prawidłowości cykliczne.

Typowe prawidłowości w czasie trwania cyklu koniunkturalnego w fazie recesji to:

1. likwidacja zapasów

2. spadek inwestycji przedsiębiorstw

3. spadek popytu na pracę w wyniku czego następują zwolnienia i wzrasta bezrobocie

4. spadek zysków przedsiębiorstw

Recesję cechuje:

1. spadek dynamiki produkcji

2. pogarszanie się warunków zbytu

3. wzrost bezrobocia

W trakcie badań udowodniono, że w teorii ekonomii opracowano metody polityki fiskalnej i monetarnej, którymi można łagodzić cykle koniunkturalne, jednak nie wyjaśniono przyczyn ich powstawania. Z tego powodu rządy wielu państw przeznaczają znaczne sumy pieniędzy na wypracowanie przyszłościowych modeli i tendencji wzrostu gospodarczego. Jednak panuje zgodność, że kluczem do cykli koniunkturalnych i przyczyn ich powstawania i przebiegu jest wielkość inwestycji. To one są uznawane za źródło cykli koniunkturalnych.

Wzrost produkcji prowadzi do niezmiennego poziomu inwestycji i stałego tempa wzrostu majątku inwestycyjnego. Dlatego też aby przyspieszyć i zwiększyć inwestycje konieczny jest wzrost produkcji.

Obok inwestycji na cykle koniunkturalne duży wpływ ma poziom zapasów przedsiębiorstw, który umożliwia przedsiębiorstwom zwiększenie produkcji.

W trakcie badań cykli koniunkturalnych zaobserwowano, że w wysoko rozwiniętych państwach przebieg cykli koniunkturalnych przypomina wzorzec rozwoju tych cykli, co świadczy o tym, że istnieją silne powiązania gospodarek między państwami.

Główne teorie dotyczące cykli koniunkturalnych.

Przyczyny rozwoju cykli koniunkturalnych należą do skomplikowanych procesów i trudno jest ustalić ich genezę oraz mechanizm. Stwierdza się, że rozwój cykli koniunkturalnych zależy od czynników wewnętrznych i zewnętrznych. Na tej podstawie utworzyły się dwie teorie:

1. w oparciu o czynniki zewnętrzne ( egzogeniczna )

2. w oparciu o czynniki wewnętrzne ( endogeniczna )

Teoria egzogeniczna.

W teorii tej wyróżnia się dwie grupy czynników zewnętrznych, które pojawiły się już w teoriach neoklasycznych XIX wieku,w nurcie ekonomii ukształtowane pod wpływem poglądów A. Marshala. Jego poglądy zostały ujęte w publikacji pt.: „Zasady ekonomii” wydanej w 1920 roku. Na czoło wśród tych teorii wysuwa się tzw. metodologiczna koncepcja cykli koniunkturalnych Jesonsa. Wystąpił on z tezą, że urodzaj w rolnictwie jest uzależniony od częstotliwości występowania plam na słońcu, a tym samym urodzaje lub nieurodzaje pociągają za sobą koniunkturę lub dekoniunkturę w przemyśle. Tak więc według niego rytm życia gospodarczego zależy od słońca.

Teoria cyklu politycznego została przedstawiona w 1943 roku przez M. Kaleckiego w publikacji pt.: „Polityczne aspekty pełnego zatrudnienia”. Zgodnie z jego koncepcjami cykl polityczny jest wynikiem niedemokratycznego charakteru systemu politycznego. Twierdził on, że państwo oddziaływujące na przebieg cyklu gospodarczego stara się zabezpieczyć maksymalizację zysku dla posiadaczy środków produkcji. Ponieważ w dłuższym okresie czasu zasada ta nie jest możliwa do spełnienia, gdyż niemożliwy jest równoległy wzrost maksymalnego zysku i pełnego zatrudnienia, stąd polityka interwencyjna państwa ogranicza się do jednego z tych czynników. W ramach tego cyklu wahaniom podlega zatrudnienie, jednak posiadacze środków kapitałowych sprzeciwiają się osiągnięciu stanu pełnego zatrudnienia, gdyż:

1. występuje niechęć ze strony pracodawców do ingerencji ze strony państwa na rynku siły roboczej i chcą oni podejmować swoje decyzje w atmosferze zaufania i zdrowych finansów. Nie dopuszcza to do powstania deficytu budżetowego spowodowanego zwiększaniem wydatków na osiągnięcie pełnego zatrudnienia

2. występuje niechęć ze strony kapitalistów co do rozmiaru inwestycji o charakterze publicznym i niechęć do subwencji na konsumpcję. Niechęć ta jest oparta na założeniu, że wydatki na te cele mogą doprowadzić do spadku rynkowności inwestycji, dlatego też najchętniej widzą oni inwestycje państwa, które są podejmowane w dziedzinach gospodarki, które nie konkurują z nimi

3. sprzeciwiają się pełnemu zatrudnieniu, gdyż obawiają się konsekwencji społecznych i politycznych wynikających z pełnego zatrudnienia.

Kalecki twierdził także, że cykl polityczny uwidacznia się poprzez powodowanie pogłębienia wahań cyklicznych, przy czym wahania te są skutkiem:

1. świadomej działalności państwa, które prowadzi do powstania wzrostów lub spadków ze względu na okres wyborów. Cykl taki nazywamy cyklem wyborczym

2. niezdolności rządu do prowadzenia polityki stabilizacyjnej

Nie tylko Kalecki, ale też inni ekonomiści uważają, że działalność interwencyjna rządu ma na celu zmianę koniunktury gospodarki w odniesieniu do relacji stopa bezrobocia a inflacja. Według Paldoma można wyróżnić trzy okresy związane z cyklem wyborczym:

1. następuje po wyborach - działania rządu mają charakter restrykcyjny i następuje spadek realnego produktu narodowego

2. w środku kadencji - prowadzenie przez rząd ekspansywnej polityki gospodarczej w celu wydobycia się z recesji. Doprowadza to do ożywienia gospodarczego, co ma prowadzić do wzrostu realnego produktu narodowego

3. przed wyborami - ingerencja państwa w cykle gospodarcze ulega zminimalizowaniu

Cykle polityczne są wywołane nie tylko działaniami rządu, ale są też wynikiem strategii polityczno - gospodarczej związków zawodowych i przedsiębiorstw. Celem przedsiębiorstw jest wzrost lub spadek inwestycji, a celem związków zawodowych jest wzrost lub spadek stawki płacy.

W oparciu o te założenia i o teorię gier M. Kraft i B. Waise zbudowali model, w którym wyróżnili oni cztery możliwe sytuacje:

		Strategie związków zawodowych ( ZZ­ )
				Niski poziom płac	Wysoki poziom płac
Strategie przedsiębiorstw ( PS )	Wysoki poziom inwestycji	Wzrost gospodarczy, (1) pełne zatrudnienie, stabilne ceny, niskie płace, wysoka suma wynagrodzeń, korzystne relacje przychód - koszty, wysokie zyski	Wzrost gospodarczy, (2) pełne zatrudnienie, inflacja, wysokie płace realne, wysoka suma wynagrodzeń, korzystne relacje przychód - koszty, niski zyski
		Niski poziom inwestycji	Stagnacja, (3) bezrobocie, stabilne ceny, niskie płace, niska suma wynagrodzeń, korzystne relacje przychód - koszty, bardzo wysokie zyski	Stagnacja, (4) bezrobocie, inflacja, wysokie płace, niska suma wynagrodzeń, niekorzystne relacje przychód - koszty, niskie zyski

Na podstawie tych założeń sformułowali oni teorię, w której za najbardziej optymalne rozwiązanie w sensie korzyści dla strategii przedsiębiorstw przyjęli sytuację: P_S(3)>(1)>(4)>(2), a dla związków zawodowych Z_Z(2)>(1)>(4)>(3).

Koncepcja politycznego cyklu koniunkturalnego jest użyteczna dla tych gospodarek, które są w fazie przejścia z gospodarki planowanej do gospodarki wolno rynkowej.

Teoria endogeniczna.

Zagadnieniom związanym z tą teorią najwięcej czasu poświęcili Keynes i Kalecki. Opublikowali oni niezależne teorie cykli koniunkturalnych, w których dowodzili, że główną ich przyczyną jest charakter inwestycji w danej gospodarce oraz ich rozmiary. Twierdzili ponadto, że inwestycje nie mają jednolitego charakteru i zależą od następujących czynników:

1. politycznych

2. ekonomicznych

3. warunków technicznych

Keynes zwracał bardzo dużą uwagę na relacje między krańcową wydajnością kapitału a stopą procentową w odniesieniu do aspektu psychologicznego, Kalecki natomiast wskazywał na efekty inwestycji w ujęciu popytowym i podażowym i zwracał uwagę na sprzeczności między nimi jako czynniki powodujące cykle koniunkturalne.

Próby pogodzenia czynników egzogenicznych i endogenicznych podjął się w 1912 roku J. Schumpeter, który dokonał syntezy przyczyn zewnetrznych i wewnętrznych oraz stwierdził, że pierwotne przyczyny cykli koniunkturalnych tkwią w przyczynach zewnętrznych takich jak:

1. wynalazki techniczne

2. dynamiczny przedsiębiorca

Twierdzenia te próbował tłumaczyć poprzez zasadę teorii innowacyjności. Wychodził tu z założenia, że mechanizm uruchomienia cykli koniunkturalnych następuje poprzez dynamicznego przedsiębiorcę oraz wprowadzane przez niego innowacje do gospodarki.

W momencie rozpoczynania działalności firmy muszą w drodze podbijania cen przejmować czynniki produkcji od innych przedsiębiorstw działających wcześniej na rynku. Dzięki temu następuje wzrost cen, któremu towarzyszy temu wzrost zapotrzebowania na dobra inwestycyjne, których produkcja ulega rozszerzeniu kosztem dóbr konsumpcyjnych.

Po wejściu na rynek nowych firm przedsiębiorcy:

1. osiągają zyski

2. spłacają kredyty

3. następuje wzrost produkcji konsumpcyjnej i spadają ceny. Proces ten nazywamy autodeflacją.

Wszystkim tym zmianom towarzysz proces niszczenia, gdzie nowe produkty o lepszej jakości wypierają produkty stare.

Na skutek tego w gospodarce obserwuje się:

1. stopniowe nasycenie popytu

2. relacje cen i kosztów stają się mniej opłacalne

3. ryzyko niepowodzenia rośnie

4. słabnie tempo innowacyjności w gospodarce

Z drugiej strony ceny i płace spadają aż do momentu:

1. kiedy kredyty zostaną spłacone

2. nieprzystosowane przedsiębiorstwa zostaną wyeliminowane z rynku

W tej sytuacji na rynku ustala się nowa równowaga przy niskich cenach, ale przy wyższym dochodzie. Jeżeli teraz rozpocznie się nowy proces innowacji to zburzy on bieżącą równowagę i cykl rozpocznie się od nowa.

Współczesne największe kryzysy gospodarcze.

W ciągu ostatniego dwudziestolecia załamania gospodarcze spowodowały:

1. kryzys meksykański lat 1982 - 94, który rozprzestrzenił się na kraje ameryki łacińskiej

2. kryzys azjatycki w 1997 roku, który objął swym działaniem Azję południowo-wschodnią, a następnie przez Rosję rozprzestrzenił się do krajów Europy wschodniej i dotarł do ameryki łacińskiej

Przyczyny tych kryzysów tkwią w czynnikach endogenicznych i egzogenicznych, które razem tworzą wybuchową sytuację gospodarczą.

Panuje opinia, że kryzys azjatycki z 1997 roku został wywołany:

1. zawyżonymi i niestabilnymi kursami walutowymi

2. brakiem nadzoru i kontroli ze strony rządów nad systemem bankowo-finansowym

3. działaniami kapitałów spekulacyjnych, które przy dewaluacji waluty bhata tajlandzkiego zaczęły się wycofywać z Azji do ameryki łacińskiej pogłębiając kryzys

Kryzys ten był też wywołany przyczynami politycznymi oraz nielegalnym transferem dochodów z tych państw za granicę. Dewaluacje walutowe w Azji spowodowały także zwiększenie opłacalności eksportu, co było korzystne dla bilansu płatniczego, lecz kraje te zaczęły konkurować ze sobą i aby pozyskać wymienialne dewizy w eksporcie obniżały ceny towarów stosując praktyki dampingowe, co w efekcie pogarszało saldo obrotu z zagranicą.

W latach 70 do kryzysu przyczyniła się również niedowartościowana pozycja jena japońskiego w stosunku do dolara.

W latach 80 kraje ogarnięte kryzysem ( Meksyk - zadłużenie zewnętrzne 88 mld.$, Argentyna - 40 mld. $, Brazylia - 80 mld. $ ) popadły w ten stan z powodu realizacji nadmiernie rozdętych programów inwestycyjnych i w związku z tym były zmuszone do dodrukowania pieniądza, przez co spadał jego kurs w stosunku do innych walut, co pogłębiało proces ucieczki krótkoterminowych kapitałów i dlatego państwa te musiały zaciągać dodatkowe kredyty, które były przyznawane w momencie opracowania i przyjęcia przez nie programów restrukturyzacyjnych.

O tak olbrzymie kwoty zadłużenia zaczęli wykazywać troskę wierzyciele, gdyż obliczono, że w przypadku niewypłacalności banki w USA musiałyby ogłosić upadłość, co oznaczałoby upadek systemu walutowego dewizowo --złotego z Bretton - Woods ( 1944 - 76 ).

Wielokrotnie programy naprawcze Międzynarodowego Funduszu Walutowego dla krajów objętych kryzysem były zbyt rygorystyczne i powodowały likwidację pewnych gałęzi gospodarki, np.: w Meksyku plan ratunkowy zakładał:

1. podwyższenie stopy procentowej

2. obniżenie importu

3. ograniczenie wydatków rządowych na cele społeczno - socjalne

Po wdrożeniu tego planu okazało się, że :

1. kraj przeżywa recesję gospodarczą

2. wzrasta bezrobocie

3. spada stopa życiowa społeczeństwa

Stopień załamania gospodarki w krajach Azji południowo - wschodniej był jednakowy. Najbardziej jednak był odczuwalny w Indonezji, gdzie w 1997 roku produkt narodowy spadł o 8 %. Dodatkowym negatywnym przejawem załamania gospodarczego był widoczny spadek inwestycji zagranicznych, niezbędnych do wyjścia gospodarki z recesji. Przy wychodzeniu z recesji rządy państw zostały zmuszone do restrukturyzacji bankowości i sektora finansowego. Setki banków zlikwidowano na wskutek bankructwa.

Załamanie gospodarki polskiej w latach 1989 - 92.

Bardzo ważny dla Polski jest rok 1989, kiedy to prawie we wszystkich dziedzinach gospodarki występowała nierównowaga, która w połączeniu z inflacją przekształciła się w hiperinflację. Wystąpiły tu też inne negatywne tendencje:

1. deficyt budżetowy wyniósł 24% - tzn. nie było pokrycia na te wydatki )

2. pogorszyła się sytuacja płatnicza przedsiębiorstw przemysłowych

3. lawinowo wzrastały zatory płatnicze między przedsiębiorstwami

4. nastąpiło przerwanie ciągłości dostaw kooperacyjnych między przedsiębiorstwami

5. rosnąca inflacja zmniejszyła skłonność do oszczędzania, a w gospodarce zaczął wzrastać proces dolaryzacji

6. rozpad RWPG

W okresie tym gospodarka Polska została zmuszona do przeorientowania realizowanego eksportu z kierunku wschodniego na zachód, z czym wiązało się:

1. pokonanie słabej bariery konkurencyjności polskich wyrobów

2. pokonanie barier handlowych stosowanych wobec polskich towarów przez kraje Unii Europejskiej

Podstawowe przyczyny narastającej trudności w polskiej gospodarce można określić:

1. przyczyny instytucjonalne związane z dziedzictwem przeszłości - wiązały się one z brakiem instytucji koordynujących w nowej sytuacji całość procesów gospodarczych oraz z brakiem przepisów legislacyjnych, co powodowało pustkę prawną

2. na początku procesu transformacji przystąpiono do likwidacji nawisu inflacyjnego co wiązało się z ograniczeniem popytu. Towarzyszyła temu stopa inflacji liczona metodą punktową, która w stosunku do 1989 roku wyniosła 250 punktów

3. wystąpił proces stopniowej eliminacji produkcji, gdyż przedsiębiorstwa zostały pozbawione dotacji budżetowych

4. do pogłębienia sytuacji kryzysowej przyczynił się fakt braku polityki państwowej, wobec przedsiębiorstw, gdyż stosowano zasadę „najlepszą polityką jest brak polityki”

5. recesję tę przyspieszał też rozpad byłego ZSRR

Prawo A.Okuna.

Jego poglądy wywarły wpływ na łagodzenie kryzysów i ich skutków w gospodarce USA z uwzględnieniem procesów inflacyjnych. Cały czas poszukiwał on rozwiązań gospodarczych idących w kierunku ograniczenia inflacji bez konieczności zwalniania ludzi. Przeciwstawił się on też praktyce państwa, która poszukiwała dla złagodzenia cykli wzrostu dochodów do budżetu poprzez wzrost stopy podatkowej.

W swoich badaniach doszedł on do wniosku, że spadek realnego produktu narodowego o 2 % wywoła wzrost bezrobocia o 1 %.

System pieniężno - kredytowy.

Pieniądz jest to powszechny towar, przy pomocy którego dokonujemy płatności za dostarczony towar lub też wywiązujemy się z naszych zobowiązań. Funkcje pieniądza:

1. jako środek wymiany

2. jako jednostka rozrachunkowa - służy wyrażeniu wartości towaru w cenach oraz używany jest do przeprowadzenia rozliczeń tej funkcji

3. przechowywanie wartości - przy pomocy pieniądza można dokonać zakupów w przyszłości. Funkcja ta nie oznacza, że pieniądz ten najlepiej ją wypełnia, gdyż przy inflacji funkcja towaryzacji jest lepiej wypełniana np.: przez posiadanie nieruchomości, dzieł sztuki, itp.

4. funkcja odroczonych płatności

Początki systemu bankowego.

Można je odnieś do momentu kiedy kruszec typu złoto, srebro zaczęto pozostawiać w depozycie, natomiast otrzymywano w zamian za to dokumenty depozytowe, które pełniły rolę czeków. Ich posiadacze chętnie wymieniali się nimi między sobą nie naruszając kruszców. Na tej podstawie banki zaczęły udzielać kredytów pod zastaw rezerw kruszcowych i zaczęto używać pojęcia stopy rezerw, rozumianej jako stosunek rezerwy do wielkości wkładu i im wyższa stopa rezerw tym wyższa pula kredytowa do dyspozycji bankierów. Od zostawionych w depozycie kruszców ich właściciele otrzymywali zysk w postaci stopy procentowe, przy czym im wyższa była stopa procentowa tym większe było prawdopodobieństwo osiąganego zysku. Każdorazowo jeżeli bank udziela pożyczki, a stopa rezerw spada poniżej 100 %, to zaspokojenie roszczeń osób, które zdeponowały swój kapitał w banku staje się niemożliwe i dochodzi do paniki finansowej, którą określa się też jako samo spełniającą się prognozę. Polega to na tym, że ludzie dochodzą do wniosku, że bank nie będzie w stanie wypłacić wkładów i zaczynają oni wycofywać swoje wkłady.

Istotne jest określenie podaży pieniądza w gospodarce, którą rozumiemy jako całkowitą wielkość zasobów pieniężnych, które występują w roli środka wymiany, przy czym zasoby mogą zostać zwiększone przez kredyty. Podaż pieniądza jest tym większa im większa jest ilość kredytów zaciąganych.

Współczesne systemy bankowe.

Pośrednikami finansowymi są banki oraz:

1. towarzystwa ubezpieczeniowe

2. fundusze emerytalne

3. towarzystwa budowlane

Pośrednicy ci mają prawo do przyjmowania depozytu i udzielania pożyczek. Pośrednika traktuje się jako instytucję pośredniczącą między kredytodawcą a kredytobiorcą. Najbardziej rozpowszechnionymi pośrednikami są banki komercyjne działające w oparciu o licencje państwowe. Najpoważniejszą grupę pośredników stanowią banki clearingowe, w których ostateczne rozliczenie między nimi następuje po zakończeniu pewnego okresu czasu i jest to wielkość netto.

W funkcjonowaniu bankowości ważne jest pojęcie płynności i dotyczy ono szybkości i płynności z jaką aktywa mogą być zamienione na gotówkę w dowolnym miejscu i czasie na żądanie ich posiadacza.

W działalności bankowej jest ważna funkcja ekonomiczna banków, która polega na przejmowaniu wkładów od gospodarstw domowych i przekształcaniu ich w kredyty udzielane

1. rządom państw na załatanie deficytu budżetowego

2. na bieżącą działalność przedsiębiorstw

3. osobom prywatnym na działalność gospodarczą

Załóżmy, że bank centralny dokonał emisji banknotów i monet, tym samym doszło do zmiany bazy monetarnej lub zasobu pieniądza wielkiej mocy, którą określa się jako ilość banknotów i monet będących w obiegu i będących w posiadaniu systemu bankowego. Powiązanie bazy monetarnej z podażą pieniądza określa mnożnik kreacji pieniądza, który obrazuje zmiany wywołane zmianą bazy monetarnej o jedną jednostkę. Dlatego podaż pieniądza jest równa mnożnikowi kreacji pieniądza pomnożonemu przez bazę monetarną.

Wielkość mnożnika kreacji pieniądza zależy od:

1. planowanej przez banki wielkości stopy rezerw gotówkowych, tzn. stosunku rezerw do wielkości wkładów

2. planowanego stosunku gotówki w obiegu poza bankowym do wartości wkładów w bankach

Zależność tę można przedstawić na rysunku:

Baza monetarna

gotówka w rezerwy

obiegu gotówkowe

banków

wkłady na żądanie

Podaż pieniądza

Schemat ten pokazuje, że wielkość wkładów w stosunku do rezerw gotówkowych jest ich wielokrotnością, stąd też mnożnik kreacji pieniądza jest zawsze większy od 1. Mnożnik będzie tym większy im:

1. niższa jest planowana przez sektor bankowy stopa gotówki ( wkłady na żądanie )

2. niższa jest planowana przez banki stopa rezerwy gotówkowej

W niektórych krajach ważne są tzw. agregaty pieniężne.

Inflacja a podaż pieniądza.

Dla rozpatrzenia tego zagadnienia należy uwzględnić zmiany poziomu cen w relacji do zmiany popytu i podaży na dany pieniądz.

Kształtowanie się popytu na pieniądz.

W makroekonomii są trzy podstawowe pojęcia, które rozstrzygają tę zależność:

1. stwierdza się, że ludzie chcą trzymać mniej pieniędzy gdy stopa procentowa jest wysoka oraz odwrotnie, co dowodzi, że intensywność oszczędzania zależy od stopy procentowej

2. ludzie chcą trzymać więcej pieniędzy gdy mają wyższe dochody oraz odwrotnie

3. ludzie chcą trzymać więcej pieniędzy gdy jest wyższy poziom cen oraz odwrotnie, co dowodzi, że popyt na pieniądz jest funkcją wzrostu cen

Najczęściej wielkość popytu na pieniądz oblicza się wzorem:

M = ( k * Y - h * R ) * P

k - współczynnik określający wzrost popytu na pieniądz wraz z wzrostem dochodu

h - współczynnik określający spadek popytu na pieniądz wraz z wzrostem stopy procentowej

Y - wielkość dochodu narodowego

R - wielkość stopy procentowej

P - poziom cen

Według Keynesa są trzy motywy określające popyt na pieniądz:

1. motyw transakcyjny

2. motyw przezorności

3. motyw spekulacyjny

Inni znani ekonomowie zwracają uwagę na to, że popyt na pieniądz zależy od kosztów przechowywania gotówki w banku. Ponadto popyt jest skorelowany z poziomem cen, dochodu oraz produkcji.

Fischer w 1971 roku wysunął tezę, że popyt na pieniądz jest uzależniony od okresu pomiędzy płatnościami wynagrodzeń i stwierdził on, że jeżeli występuje krótszy okres między płatnościami to zmniejsza się zasób utrzymywanego pieniądza. Jest to szczególnie istotne w warunkach wysokiej inflacji.

Natomiast Friedman uważał, że popyt na pieniądz zależy też od wielkości bogactwa społeczeństwa ( im wyższy popyt, tym większe bogactwo ). Poziom bogactwa obejmował też zasoby ludzkie oraz stopień ich wykształcenia i one dopiero w połączeniu z gotówką tworzyły tzw. dochód permanentny.

Friedman zakładał, że popyt zależy też od wielkości stopy zwrotu od kapitału. Przywiązywał też wagę do funkcjonujących systemów bankowych, ich poziomu i sprawności. Twierdził on, że popyt zależy też od rozwiązań instytucjonalnych w bankowości.

Podaż pieniądza.

Podaż pieniądza jest określana jako zmienna monetarna. Jej rozmiary wytycza polityka banku centralnego.

Stwierdza się, że poziom cen zrównuje wielkość popytu i podaży na pieniądz i doprowadza do poziomu równowagi pieniężnej określonej wzorem:

P =

Uważa się, że dany rynek pieniężny jest w równowadze, jeżeli ilość pieniądza jest równa zapotrzebowaniu na pieniądz. Przy rozpatrywaniu podaży pieniądza można rozważyć zależności:

1. jeżeli bank centralny zwiększy podaż pieniądza o 10 % to poziom cen wzrośnie o 10 %, przy czym jeżeli wzrasta po stronie podaży ilość pieniądza to oznacza to, że jego siła nabywcza zmniejsza się i z biegiem czasu wzrośnie poziom cen

2. jeżeli poziom produktu narodowego brutto wzrasta, a zasób pieniądza nie ulega zmianie to siła nabywcza pieniądza wzrasta

3. jeżeli wydatki rządowe ulegają zmniejszeniu to aby zrekompensować popyt na pieniądz, stopa procentowa równowagi oraz poziom cen ulegają obniżeniu

Dowiedziono, że w długookresowym modelu wzrostu gospodarczego, poziom wzrostu cen jest proporcjonalny do wielkości zasobu pieniądza. Tym samym podaż pieniądza nie ma wpływu na produkcję i stopę procentową, a ta właściwość jest określana jako neutralność pieniądza. W badaniu tych problemów nie ma idealnych rozwiązań, gdyż są spory jaka powinna być inflacja a jaka stopa procentowa. Jest to istotne, gdyż ograniczenia podaży pieniądza wywołują recesję gospodarczą.

Najważniejsze czynniki charakteryzujące podaż pieniądza:

1. zależy wprost proporcjonalnie od wielkości bazy monetarnej

2. zależy od stopnia ubytku gotówki z systemu bankowego, która jest poza kontrolą banku centralnego i zależy od zwyczajów ludności ( skłonność do trzymania gotówki przez ludzi obniża podaż pieniądza )

3. zależy od poziomu rezerw gotówkowych, które powinny utrzymywać banki i które są pod kontrolą banku centralnego ( zwiększenie tej stopy zwiększa rezerwy, co obniża podaż pieniądza )

4. zależy od wielkości stopy procentowej i im ona wyższa tym wyższe są koszty banków utrzymania rezerw dobrowolnych, co zwiększa podaż pieniądza

W zakresie utrzymywania rezerw, w bankach wprowadzono różne rozwiązania i tak od 1970 roku w Wielkiej Brytanii istnieje zasada utrzymywania poziomu rezerw na poziomie 1 - 2 % wielkości zgromadzonych wkładów.

W Stanach Zjednoczonych zgodnie z zaleceniem rezerwy federalnej, poziom rezerw musi wynosić 10 %.

Rola banku centralnego.

Bank centralny jest nazywany bankiem banków lub też bankiem państwowym, gdyż reprezentuje on jego interesy i jest jedyną instytucją upoważnioną do nieograniczonej kreacji gotówki. Jest on ostatnią instancją kredytową, tzn. w roli tej bank centralny jest ostatnią instancją, która udziela pomocy bankom komercyjnym, jeżeli został zagrożony system finansowy tych banków. Funkcja banku centralnego pozwala zwiększyć zaufanie do funkcjonującego systemu finansowego w świecie, przy czym do najczęstszych narzędzi, które używa bank centralny dla realizacji podaży pieniądza są:

1. kształtowanie poziomu rezerw obowiązkowych

2. kształtowanie poziomu stopy dyskontowej

3. ma możliwość prowadzenia operacji otwartego rynku

Stopą rezerw obowiązkowych nazywamy minimalną relację rezerw do wkładów jaką

muszą utrzymywać banki komercyjne na podstawie decyzji banku centralnego. W praktyce, gdy w bankach spada zasób gotówki poniżej tej stopy, banki są zobowiązane do zaciągnięcia kredytu w banku centralnym. Najczęściej stopa rezerw w bankowości pełni podobną funkcję jak podatki w przedsiębiorstwach.

W Wielkiej Brytanii przyjęto rozwiązanie nakładające na banki komercyjne obowiązek utrzymywania rezerw specjalnych, które są częścią rezerw obowiązkowych, ale są utrzymywane na specjalnym rachunku banku centralnego i mają charakter obowiązkowy. Rozwiązanie to umożliwia bankowi centralnemu zwiększenie kontroli nad płynnością banków komercyjnych oraz nad wielkością mnożnika kreacji pieniądza.

Stopę dyskontową uważa się jako stopę procentową nałożoną przez bank centralny przy udzielaniu pożyczek bankom komercyjnym, przy czym jeżeli dojdzie do sytuacji, że stopa procentowa jest równa stopie dyskontowej, to mówi się że ma ona charakter karny.

Operacje otwartego rynku występują, jeżeli bank centralny zmienia wielkość bazy monetarnej prowadząc skup lub sprzedaż papierów wartościowych na otwartym rynku. Operacje te wpływają na podaż pieniądza na rynku, przy czym bank centralny poprzez operacje na papierach wartościowych wpływa na zmiany:

1. rezerw gotówkowych banków

2. bazy monetarnej

3. rozmiarów akcji kredytowej banków

4. podaży pieniądza

W świecie istnieje przekonanie, że celem banku centralnego jest stabilizacja pieniądza i polityki pieniężnej, chociaż bankom centralnym przypisuje się też wiele celów cząstkowych:

1. dążenie do utrzymania stabilnego wzrostu gospodarczego

2. utrzymanie niskiego bezrobocia

3. dążenie do stabilności cen

Jego podstawowe funkcje poza podażą pieniądza wiążą się z tym, że jest to „bank banków” i jako bank centralny udziela on bankom komercyjnym:

1. pożyczek

2. określa stan rezerw obowiązkowych

3. sprzedaje i skupuje papiery wartościowe

Ze względu na te funkcje przyjmuje się, że bank centralny pełni funkcję stabilizatora systemu finansowego w danym państwie. Ustalono też, że im większa samodzielność banku centralnego tym silniejsza jest waluta i bardziej stabilny jest jej kurs.

Na potencjał banku centralnego wpływają:

1. państwowe papiery wartościowe

2. pożyczki udzielane bankom

3. kapitał rzeczowy państwa

Wszystkie te funkcje są traktowane jako funkcje usługowe w stosunku do państwa i systemu bankowego. Wśród regulacji i narzędzi jakimi dysponuje bank centralny jest stopa redyskontowa, którą można uważać za stopę procentową pobieraną przez bank centralny od banków komercyjnych w procesie sprzedaży weksli, przy czym przez weksel rozumiemy dokument wystawiony zgodnie z prawem, który zobowiązuje wystawcę do zapłaty określonej kwoty w określonym miejscu i czasie.

Do najbardziej popularnych weksli należą weksle handlowe wystawiane w związku z realizacją zapłaty z odroczonym terminem płatności. Poza nimi istnieją też weksle finansowe, a ich celem jest uzyskanie pożyczki.

Oddzielną sprawę stanowi proces dyskonta weksli:

A kupuje towar od B za 500.000 z odroczonym terminem płatności. Odsetki wynoszą 100.000

Bank komercyjny kupuje od B weksel za 540.000 i jest to dyskonto weksli.

Bank centralny kupuje weksel od banku komercyjnego za 580.000 i jest to redyskonto weksli.

W analizie funkcjonowania banku centralnego udowodniono, że banki centralne prowadzą ostrożną politykę wykorzystywania zbyt restrykcyjnej stopy redyskontowej, gdyż gdy jest ona niekorzystna dla banków komercyjnych, to wolą one lokować środki finansowe w krótkoterminowych papierach wartościowych, które dają większy zysk.

Współcześnie bank centralny może poprawić standing finansowy banku komercyjnego udzielając mu kredytów lombardowych. Przy kredytach tego typu występuje zabezpieczenie w formie zastawu krótkoterminowych papierów wartościowych, dlatego kredyt ten jest krótkoterminowy. Z kredytu tego banki komercyjne korzystają bardzo rzadko, tj. w sytuacjach kiedy dochodzi do krótkoterminowego zachwiania ich płynności finansowej.

W Polsce kredyt ten udzielany jest przez NBP i jest on zawsze mniejszy od 90 % wartości zdeponowanych papierów wartościowych. Zmiana oprocentowania tego kredytu wpływa na podaż pieniądza podobnie jak zmiana stopy redyskontowej.

Bank centralny wpływa też na podaż pieniądza poprzez stopę rezerw obowiązkowych.

W Polsce jeżeli NBP ustali rezerwy obowiązkowe na poziomie 20 % to wskaźnik kreacji pieniądza będzie wynosić 5, tzn. że system bankowy może wykreować kredyt pięciokrotnie większy od wkładów pierwotnych. Gdy NBP zmniejszy rezerwy do 10 %, będzie to znaczyć, że kredyty przy tych samych wkładach mogą być podwojone. Wzrost podaży kredytu powinien doprowadzić do spadku stopy procentowej, a tym samym do wzrostu inwestycji, dochodu narodowego i spadku bezrobocia.

Funkcjonowanie giełdy papierów wartościowych.

Giełdy są traktowane jako rynek kapitałowy, na którym przedmiotem obrotu są papiery wartościowe. Giełdy są traktowane jako rynki doskonałe ze względu na:

1. przejrzystość rynku

2. płynność obrotów

Zwraca się też uwagę na powszechną dostępność różnych informacji.

Cechą giełdy jest to, że obroty dokonują się bez fizycznej obecności towaru, ma ona stałą siedzibę oraz określoną częstotliwość sesji. Transakcje na giełdzie mogą dotyczyć:

1. dokumentów - akcje, obligacje

2. zapisów na rachunkach depozytowych

Na większości giełd są stosowane notowania:

1. punktowe - wszystkie transakcje są ewidencjonowane według tzw. kursu jednolitego. Ustalanie ceny odbywa się na zasadzie maksymalizacji obrotów

2. ciągłe - transakcje mogą być zawierane przy różnych cenach, ale na początku sesji ustalany jest kurs otwarcia na podstawie złożonych zleceń i kursu jednolitego. Cena, po której dokonywana jest ostatnia transakcja na giełdzie nazywana jest ceną zamknięcia

Do najważniejszych funkcji giełdy zalicza się:

1. mobilizację kapitału, a więc jego transfer od dysponentów do użytkowników

2. ułatwia transformację kapitału tzn. stwarza możliwość transformacji jednego papieru wartościowego w inne, co wiąże się z przesunięciem kapitałów do najbardziej rentownych branż w gospodarce

3. wycena kapitału - giełda decyduje o ostatecznej cenie papierów wartościowych i cena ta może różnić się od pierwotnej ceny emisyjnej

4. dokonuje korekty możliwości rozwojowych przedsiębiorstw, gdyż kursy ich akcji odzwierciedlają ich bieżący standing finansowy, ale też określa ich perspektywy rozwojowe

5. traktowana jest jako barometr wydarzeń politycznych i gospodarczych, gdyż pogorszenie koniunktury lub jej niestabilność przynosi spadek notowań i odwrotnie

Poziom notowań na giełdzie służy do podejmowania decyzji makroekonomicznych przez rządy państw.

Ze względu na tak istotne funkcje giełdy na początku przemian gospodarczych w Polsce odtworzono giełdę 16.IV.1991 roku i zanotowano tu akcje 12 spółek publicznych. W następnych latach następował rozwój giełdy, a najbardziej przełomowym rokiem był rok 1997 kiedy to na giełdę weszło 96 różnych spółek, a łączna ich ilość przekroczyła 200.

Równolegle ze wzrostem ilościowym firm notowanych na giełdzie następował wartościowy wzrost obrotów, który w 1991 roku wynosił 30 mld. $, a w 1997 roku wzróśł do 97 mld. $

Tradycje giełdowe w Polsce sięgają 1817 roku, kiedy to powstała giełda warszawska działająca do 1939 roku. W okresie międzywojennym istniały też giełdy lokalne ( Lwów, Kraków, Łódź ). Aktualnie giełda warszawska funkcjonuje jako spółka akcyjna, w której głównym akcjonariuszem jest skarb państwa. Giełda w swej działalności obejmuje rynki:

1. podstawowy

2. równoległy

3. wolny

Zasadą jest to, że dopuszczenie spółek do tych rynków wymaga spełnienia przez nie kryteriów zgodnie ze statutem giełdy, nad przestrzeganiem których czuwa Rada Giełdy.

Rynek podstawowy jest przeznaczony dla największych spółek, które mają największy udział w kapitale akcyjnym, czy też mają największe zyski.

Rynek równoległy przeznaczony jest dla spółek średnich, a rynek wolny obejmuje najmniejsze spółki.

Przestrzeganą zasadą jest to, że spółki funkcjonujące na rynkach podlegają prawu o publicznym obrocie papierów wartościowych. W ramach tego prawa są one zobowiązane do przekazywania bieżących informacji do publicznej wiadomości, które dotyczą ich sytuacji gospodarczej. Za ukrywanie takich informacji lub ich fałszowanie grożą im kary, łącznie z wyeliminowaniem z giełdy.

Polityka fiskalna i monetarna państwa.

Polityka fiskalna to polityka państwa ograniczająca się do problematyki wydatków oraz podatków. Polityka fiskalna państwa to proces kształtowania:

1. wielkości podatku w państwie

2. wielkości wydatków państwa

3. deficytu budżetowego

Jest ona prowadzona w celu:

1. złagodzenia dotkliwości wynikających z cykli koniunkturalnych

2. utrzymania tempa wzrostu gospodarczego przy niskim poziomie bezrobocia zbliżonym do poziomu bezrobocia naturalnego oraz niskiej inflacji

Polityka stabilizacyjna państwa sprowadza się do utrzymania wzrostu gospodarczego

na poziomie wynikającym z pełnego wykorzystania czynników produkcji.

W analizie polityki fiskalnej ważny jest deficyt budżetowy ( relacje dochodów i wydatków państwa ). Jeżeli w państwie występuje deficyt to państwo celem jego uzupełnienia może:

1. pozyskiwać środki finansowe poprzez sprzedaż papierów wartościowych ( obligacje, bony skarbowe )

2. zadłużanie się państwa we własnym społeczeństwie ( do 60 % PKB )

Zadłużenie wewnętrzne państwa uwidoczniło się zarówno w krajach wysokorozwiniętych i w Europie Środkowo-Wschodniej. Również USA od wielu lat ma wysoki deficyt budżetowy, który wzrósł w latach 1964 - 74 z poziomu 1,1 % PKB do 4,1 % PKB w latach 1984 - 94. Deficyt budżetowy można określić wzorem:

Deficyt budżetowy = G + N + F - T

G - wielkość wydatków rządowych;

T - wielkość stopy podatkowej ( wielkość podatków );

F - wielkość płatności wobec społeczeństwa, które są określone jako płatności transferowe do

sektora prywatnego;

N - wielkość odsetek od zaciągniętego długu publicznego państwa

Stwierdza się, że wartości te stanowią podstawy realizowania polityki fiskalnej państwa i tak: wzrost wydatków rządowych przyczynia się do wzrostu produkcji i zwiększenia dochodów uzyskiwanych z podatków. Natomiast wzrost podatków przy danym poziomie wydatków rządowych prowadzi do ograniczenia produkcji i spadku dochodów z podatków.

Mówiąc o równowadze budżetowej ujmuje się ją jako równowagę pomiędzy oszczędnościami i podatkami netto oraz wydatkami rządowymi i inwestycjami.

S + T = G + I

Podatki netto są różnicą pomiędzy wielkością podatków i transferami zmniejszającymi dochody rozporządzalne ludności, tzn. sumy przeznaczone na wydatki lub oszczędności w gospodarstwach domowych i można je ująć jako:

Y_D = Y - T

W analizie tej ważny jest budżet państwa, który należy rozumieć jako zapis planu dochodu oraz wydatków i sposobów ich finansowania w odniesieniu do określonej osoby, państwa, przedsiębiorstwa. Przyjęło się uważać, że budżet państwa opisuje:

1. dobra i usługi, które państwo chce kupić

2. jakich płatności transferowych i na jaką wielkość chce dokonać państwo i jak państwo chce za nie zapłacić

W budżetach większości państw finansowanie wydatków państwa odbywa się poprzez podatki. Stwierdza się, że stan budżetu jest określony przez:

1. stopę podatkową

2. wydatki państwa

3. wielkość osiągniętego dochodu narodowego

Istotne jest tu określenie wielkości budżetu równoznacznego ze stanem pełnego zatrudnienia. W tym układzie wykorzystuje się budżet państwa jako jeden ze wskaźników określających charakter polityki fiskalnej państwa, ale stwierdza się, że deficyt budżetowy nie należy do wskaźników określających charakter polityki fiskalnej, gdyż może się on zmieniać z powodów, które z polityką fiskalną nie mają nic wspólnego.

Zaobserwowano, że nawet gdy wydatki rządowe i stopa podatkowa nie zmieniają się to w przypadku obniżenia popytu inwestycyjnego obniży się też dochód narodowy, co spowoduje zmniejszenie wpływów podatkowych netto oraz zwiększy się deficyt budżetowy. W tej sytuacji państwo osiąga spadek wpływów z podatków, a ponieważ spadła produkcja jest ono zmuszone do przekazywania coraz to większych płatności transferowych do prywatnej sfery, czyli na rzecz ludności.

Dodając budżety różnych państw stwierdzono, że największy deficyt budżetowy osiągają one gdy gospodarka jest w recesji i odwrotnie.

Uważa się, że przyczyną, z której powodu nie należy traktować deficytu budżetowego jako miary polityki fiskalnej państwa jest fakt występowania różnic między nominalną i realną stopą procentową, gdyż w warunkach inflacji mogą być tutaj duże różnice. Dlatego też przy deficycie budżetowym bardziej zasadne byłoby uwzględnienie stopy procentowej pozostającej do spłaty długu narodowego.

Mnożnik zrównoważonego budżetu.

Jest to mechanizm polegający na tym, że wzrost wydatków rządowych państwa, któremu towarzyszy taki sam wzrost podatków powoduje zwiększenie produkcji, gdyż w rozrachunku działania państwa powoduje to wzrost popytu. Mnożnik ten ilustruje poziom zmian w autonomicznym popycie w stosunku do dochodu jak i produkcji w punkcie równowagi.

Zbadano, że im większa będzie stopa podatkowa, to tym słabsze będzie oddziaływanie mnożnika na wzrost produkcji. Udowodniono, że proporcjonalna stopa podatkowa jest automatycznym stabilizatorem, który zmniejsza wpływ produktu narodowego na wstrząsy powstające w trakcie realizacji cykli gospodarczych. Do najważniejszych automatycznych stabilizatorów gospodarki zalicza się:

1. wielkość podatku dochodowego

2. wielkość podatku od wartości dodanej ( VAT )

Zaobserwowano, że gdy spada produkcja, a tym samym i dochód narodowy, rząd musi wypłacić większe zasiłki dla bezrobotnych, a dochody państwa z tytułu wielkości podatku dochodowego i podatku od wartości dodanej ulegają zmniejszeniu.

Automatyczne stabilizatory mają ważne zalety:

1. działają w sposób automatyczny co oznacza, że nikt nie musi decydować o ich uruchomieniu

2. zmniejszają podatność gospodarki na załamania i wstrząsy

3. zabezpieczają gospodarkę przed spadkiem produkcji do zbyt niskiego poziomu

W praktyce działanie stabilizatorów nie oznacza, że rządy państw nie mogą prowadzić aktywnej i autonomicznej polityki fiskalnej, gdyż rząd może stymulować popyt poprzez:

1. obniżanie podatków

2. zwiększanie wydatków rządowych

3. równoczesne stosowanie obu tych czynników

W sytuacji, gdy inne składniki popytu są na zbyt wysokim poziomie rząd zwiększa podatki i zmniejsza wydatki rządowe. Jako złoty wiek polityki fiskalnej określa się przełom lat 50 i 60, kiedy to zatrudnienie i produkcja były na poziomie prawie, że pełnego wykorzystania czynników produkcji.

Na wielkość i formę polityki fiskalnej wpływa też rozmiar długu publicznego, a jego rozmiary niepokoją ekonomistów, gdyż:

1. jeżeli jego rozmiary są wysokie w stosunku do PKB to rząd zwiększa podatki lub też jest zmuszony pokryć zwiększone koszty obsługi długu. W niektórych przypadkach wielkość zadłużenia wewnętrznego jest antybodźcem rozwoju gospodarczego

2. jeżeli rząd nie jest w stanie podnieś stopy podatkowej ponad pewien poziom, to wzrost zadłużenia wewnętrznego spowoduje wzrost deficytu budżetowego, które państwo będzie zmuszone do finansowania poprzez różne pożyczki lub przez dodrukowanie pieniędzy

Do jednych z najważniejszych ograniczeń w polityce fiskalnej należy zaliczyć opóźnienia czasowe, gdyż stwierdzono, że aby zebrać dane na temat produktu narodowego państwo po zakończeniu roku potrzebuje na to około 6 miesięcy.

Stwierdzono, że skutków zmiany polityki fiskalnej nie uda się uzyskać od razu, gdyż ujawnienie się skutków zmian potrzebuje czasu.

Kolejnym ograniczeniem jest niepewność, która wiąże się z dwoma jej źródłami:

1. trudno jest ustalić jaka jest wielkość podstawowych wskaźników w gospodarce i ich wielkość jest szacowana na podstawie danych z przeszłości

2. ponieważ efekty polityki fiskalnej mogą ujawnić się dopiero po pewnym czasie, rząd w danym momencie nie jest w stanie ocenić wielkości przewidywanego efektywnego popytu.

Wpływ polityki fiskalnej na realny produkt narodowy brutto w długim okresie czasu.

W długim okresie czasu na tempo wzrostu PKB oddziaływają:

1. produkt

2. kapitał

3. technologia

Polityka fiskalna może zwiększyć produkt narodowy poprzez:

1. pobudzanie podaży pracy

2. prowadzenie nowych inwestycji

Wydatki państwa,

podatki równowaga budżetowa

nadwyżka budżetowa

200

deficyt

Dochód, produkcja

Na tempo wzrostu duże znaczenie ma funkcja inwestycji, którą można określić jako:

I = e - d * R

Inwestycje

Stopa procentowa

Z funkcji tej wynika, że w miarę wzrostu stopy procentowej następuje spadek inwestycji, a zależy to od:

1. wskaźnika, który ukazuje o ile obniży się poziom inwestycji w kraju, gdy stopa procentowa wzrośnie o 1 % ( d )

2. wielkości stopy procentowej ( R )

3. parametru stałego ( e )

W modelu długiego wzrostu gospodarczego zwiększenie zakupów państwa spowoduje:

1. wzrost stopy procentowej

2. spadek inwestycji i eksportu netto oraz wzrost kursu walutowego

Deficyt w budżecie ogólnym jest powiązany z deficytem w budżecie handlowym. Stopa procentowa stanowi jeden z najistotniejszych czynników analizy polityki fiskalnej.

Wpływ handlu zagranicznego na dochód narodowy.

Po II wojnie światowej w gospodarce wielu krajów wysokorozwiniętych nastąpił wzrost udziału handlu zagranicznego w tworzonym dochodzie narodowym, przy czym wskaźnik ten przybierał największe wartości w Europie. Bardzo duże znaczenie miał też ten wskaźnik w małych i średnich krajach, np.: w Wielkiej Brytanii udział eksportu i importu w tworzeniu PKB wzrósł z 20 % w 1950 roku do 40 % w latach 90.

Stwierdza się, że rola handlu zagranicznego w tworzeniu PKB jest większa w Europie. Wielkość eksportu i importu oraz bilansu handlowego można rozpatrywać w 2 sytuacjach:

a) Import

Eksport,

Import deficyt

Eksport

nadwyżka

Dochód narodowy

b)

Nadwyżka

handlowa

Deficyt

handlowy

Dochód

W sytuacji jak na rysunku a wielkość eksportu jest stała i nie zależy od dochodu narodowego. Wraz ze wzrostem dochodu narodowego następuje wzrost importu, który przy eksporcie równym importowi równoważy bilans handlowy.

Odmienną sytuację pokazuje rysunek b, tzn. że ze wzrostem dochodu narodowego spada eksport.

Wykres ten ukazuje także wielkość nachylenia krzywej popytu na import, która traktowana jest jako krańcowa skłonność do importu, która mówi nam jaką część każdej dodatkowej jednostki dochodu narodowego podmioty krajowe chcą wydawać na dodatkowy import.

W analizach wpływu wymiany z zagranicą na dochód narodowy ważne jest też pojęcie mnożnika, którego wartość obliczamy z wzoru:

Mnożnik =

MPC - krańcowa skłonność do konsumpcji

MPI - krańcowa skłonność do inwestycji o charakterze importowym

Ostateczna zależność ukazująca równowagę w gospodarce z uwzględnieniem stopnia jej otwartości na wymianę międzynarodową

S + NT + Z = I + G + X

Z - wielkość importu

X - wielkość eksportu

Wzór ten wykazuje, że wzrost popytu na eksport prowadzi do wzrostu planowanego importu, który odpowiada warunkom równowagi, ale import ten prowadzi też do ograniczenia ilości miejsc pracy w kraju, więc wpływa na stopę bezrobocia. Żeby temu zaradzić ogranicza się jego wielkość poprzez stosowanie kwot kontyngentowych.

Konkurencyjność w gospodarce światowej, jej tło ekonomiczne oraz jej składniki.

Konkurencyjność odnosi się do:

1. przedsiębiorstw

2. państw lub grupy państw i ich gospodarek narodowych

Udowodniono, że w gospodarce światowej dominujące państwa zachowują swą pozycję od około 150 lat. W poprzednich dekadach do największych gospodarek zaliczane były Indie i Chiny. Jednak według najnowszych prognoz w ciągu 30 lat przodującą gospodarką mogą ponownie stać się Chiny.

W analizach tych zaobserwowano, że Japonia, Włochy, Korea Południowa osiągnęły wysoki standard życia pomimo występujących tam deficytów budżetowych i mimo wysokich stóp procentowych.

W przypadku innych krajów zaobserwowano, że wysoki stopień konkurencyjności został osiągnięty dzięki unikaniu interwencji w koszty gospodarowania.

W przypadku krajów azjatyckich ocenia się, że ich szybki wzrost gospodarczy został osiągnięty dzięki wystarczającej ilości siły roboczej oraz niskich jej kosztów.

Ekonomiczne aspekty konkurencyjności.

Kryzys naftowy lat 70 zakończył proces ustabilizowanego wzrostu gospodarczego. Na poszczególnych obszarach gospodarczych pojawiły się dwa pasy rozwoju gospodarczego określane jako pasy rdzy i słońca. Po tym okresie w świecie zaczęła się wykształcać drabina rozwoju co oznacza, że w krajach wysokorozwiniętych branżami schyłkowymi stały się branże przemysłu:

• stalowego

• odzieżowego

• włókienniczego

• okrętowego

• samochodowego

Branże te przejmowane są przez kraje rozwijające się, gdzie stają się branżami przodującymi, np.: Hiszpania i Brazylia wyparły Japonię i Szwecję w przemyśle okrętowym, a USA utraciła konkurencyjność na rzecz krajów azjatyckich w przemyśle stalowym, odzieżowym i częściowo w samochodowym.

Stwierdza się, że deindustralizacji w krajach wysoko uprzemysłowionych towarzyszy reindustralizacja w krajach rozwijających się. Dlatego też Niemcy tworząc swą pozycję w budowie statków przestawiły się na produkcję silników okrętowych wysokoprężnych i na remonty statków. Podobnie było w Japonii.

Od lat 80 nastąpiło w gospodarce szaleństwo połączeń i fuzji różnych firm, a w Japonii rozpoczęto wprowadzać proces out - sourcing. Na tym tle pojawiło się wiele sieci, które próbują zachować charakter przedsiębiorstw przemysłowych, ale bez organizowania produkcji. Ich głównym zadaniem jest wyszukiwanie niży rynkowych i organizowanie produkcji w oparciu o nowe technologie zagraniczne poprzez tanią siłę roboczą.

Pomimo wielu zalet system ten prowadzi wprost do procesu deindustralizacji państw wysokorozwiniętych.

Inny typ powiązań przemysłowych w latach 90 pojawia się w USA i jest określany jako wirtualne korporacje. Ich działalność polega na tym, że najwięksi konkurenci udostępniają własne rynki w celu:

1. obniżki kosztów produkcji

2. wyprodukowania w sposób optymalny danego wyrobu

Współpraca ta trwa aż do momentu do póki wyrób osiąga sukcesy na rynku. W tej strukturze organizacyjnej nie występuje aparat zarządzający, a współpraca przedsiębiorstw oparta jest na różnych umowach. Według tej zasady działają firmy: IBM, Apple, Motorola.

Zwraca się uwagę, że rozwój tych form gospodarczych jest wynikiem wzrastających procesów stabilizacji w skali świata, a pod jej wpływem następuje przenikanie związków handlowych.

Te nowe formy powiązań gospodarczych i produkcyjnych doprowadziły także do tego, że nawet w największych gospodarkach świata udział w handlu zagranicznym w PKB na przełomie lat 90 i 2000 osiągnął poziom około 20 %, ale pod wpływem tego procesu przedsiębiorstwa utraciły dominującą pozycję na rynku wewnętrznym w odniesieniu do wielu branż, np.: w latach 90 udział w produkcji samochodów w USA spadł z 90 do 70 %. Podobne spadki dotyczyły branży elektronicznej i stalowej. Z drugiej strony kraje rozwijające stały się źródłem wzrostu dla krajów uprzemysłowionych i obliczono, że w ciągu najbliższych 25 lat import krajów trzeciego świata będzie stanowić 2/3 wzrostu światowego importu.

Ustalono, że w latach 90 USA zaczęły kierować na ten obszar około 42 % ich eksportu globalnego, Japonia 48 %, a Europa 20 %. Obliczono, że tempo wzrostu eksportu USA na tym kierunku było kilkakrotnie większe niż tempo wzrostu globalnego eksportu USA.

W ciągu ostatnich lat na konkurencyjność państw i przedsiębiorstw wpływają usługi, których udział wzrósł w wytwarzanym PKB jak i w obrotach handlu międzynarodowego. Najnowsze szacunki podają, że wielkość obrotu usługami w handlu międzynarodowym jest na poziomie 4,3 - 4,5 biliona $.

Usługi również w wysokorozwiniętych państwach mają największy udział w tworzonym PKB i tak w USA stanowią one około 70 - 72 % PKB, a w Unii Europejskiej około 60%. Tak znaczący wzrost usług w skali świata świadczy o tendencji do kurczenia się przemysłu przetwórczego. Ocenia się, że średnio jego udział w tworzeniu PKB waha się od 20 do 30%. Konsekwencją tego jest spadek siły roboczej w tym przemyśle, który w USA kształtuje się na poziomie 18 %. Proces ten określany jest jako deindutralizacja siły roboczej, przy czym ten spadek zatrudnienia nie oznacza zmniejszenia wydajności. Sytuacja ta upodabnia się do sytuacji występującej w sektorze rolnym, gdzie pracuje około 3% siły roboczej.

Zaobserwowano też, że zmiana w kierunku usług i odchodzenie od przemysłu przetwórczego nie oznacza zwiększenia się bezrobocia w tych państwach, gdyż udowodniono, że w latach 1974 - 86 cały przyrost zatrudnienia nastąpił w odniesieniu do stanowisk nierobotniczych. Proces ten wiązał się też z większym wprowadzeniem wysokich technologii i udowodniono, że wyprodukowanie kostki półprzewodnikowej wiąże się z nakładami pracy na poziomie 70% całości kosztu wytworzenia, przy czym ograniczają się one do tzw. B + R (badania+rozwój). Pod wpływem tych tendencji profesor P. Drücken stwierdził, że w ciągu 20 lat odsetek siły roboczej zatrudnionej w przemyśle przetwórczym nie będzie większy niż w przypadku rolnictwa, o czym świadczy spadek w gospodarce światowej w rolnictwie i przemyśle.

Głębokość tych zmian w strukturze gospodarki światowej oraz wprowadzanie nowych technologii wpłynęły na ceny surowców, które wykazywały tendencję spadkową. Ponadto obliczono, że zużycie surowców pod koniec lat 90 było o 40% niższe niż w połowie XX wieku. Te technologie związane z przemysłem informatycznym i elektronicznym wykazywały, że udział surowców w kosztach produkcji nie wynosił 3 - 5 % kosztów.

Proces ten jest wynikiem nacisków w skali świata, aby utrzymać wzrost produkcji w połączeniu z efektem odwróconego wskaźnika wielkości skali produkcji, co oznacza, że małe i średnie firmy lepiej przystosowują się do zmieniającej się sytuacji niż koncerny.

Elementy konkurencyjności.

Konkurencyjność należy rozumieć jako zdolność do przystosowywania się i rozwoju jak i unikanie zagrożeń oraz wykorzystywanie wyzwań rozwojowych.

Za miernik konkurencyjności przyjmuje się wydajność pracy w odniesieniu do całej gospodarki jak i poszczególnych jej regionów.

Problem konkurencyjności jest przedmiotem oceny przy pomocy około 300 wskaźników. Jednak Międzynarodowy Instytut Zarządzania stwierdza, że do dokonania oceny rankingowej poszczególnych państw wystarczające jest uwzględnienie 8 wskaźników:

1. wskaźnik wewnętrznej siły gospodarki

2. wskaźnik internacjonalizacji gospodarki

3. wskaźnik skuteczności działań rządu

4. wskaźnik sprawności funkcjonowania sektora finansowego

5. wskaźnik poziomu infrastruktury w zakresie zabezpieczenia potrzeb biznesu

6. wskaźnik sposobu zarządzania oraz sposobu zorientowania na klienta i na produkt

7. wskaźnik oceny poziomu wydatków na naukę i badania techniczne

8. wskaźnik zasobów ludności, który dotyczy jej struktury, motywacji do pracy

Biorąc pod uwagę te wskaźniki ustalono, że największą konkurencyjność w latach 80 miały: Japonia, RFN, Szwajcaria, USA i Wielka Brytania. Z gospodarek z poza obszaru OECD do najbardziej konkurencyjnych należały gospodarki: Singapuru, Malezji, Korei Południowej.

W celu zapobieżenia kolonizacji technicznej przez Japonię i USA wobec Unii Europejskiej, komisja Unii powołała specjalne programy koordynacyjne, których celem było wspieranie fuzji i współpracy technologicznej różnych przedsiębiorstw z obszaru piętnastki. Programy te zaczęły funkcjonować w latach 80 i przybrały nazwy:

1. EUREKA - dotyczył najnowszych technologii cywilnych

2. ESPIRT - dotyczył najnowszych technologii informatycznych

3. RACE - dotyczył najnowszych technologii telekomunikacyjnych

4. BRITE - dotyczył nowoczesnych materiałów i technologii dla przemysłu przetwórczego

5. JET - dotyczył fuzji termojądrowej

Wprowadzenie tych programów opierało się na przeświadczeniu, że podniesienie konkurencyjności w skali świata odnoszą te przedsiębiorstwa, które mogą wdrożyć nowe technologie. Jednak dane i nakłady, które przewidziano w Unii Europejskiej oraz dane w skali świata w dziedzinie B + R są traktowane jako niepełne, gdyż wiele przedsiębiorstw ukrywa najnowsze technologie jak i koszty związane z ich badaniami. Tym niemniej wydatki w państwach najwyżej rozwiniętych mają aspekt ekonomiczny.

Przeprowadzone rankingi sklasyfikowały Polskę na 45 miejscu, ponieważ stwierdzono, że w gospodarkę i jej mechanizmy w sposób nadmierny ingeruje rząd. Ponadto spadł udział gospodarki polskiej w obrotach handlu międzynarodowego, który w latach 70 wynosił 1 % aż do poziomu 0,4 % w połowie lat 90. Oceniono też, że w Polsce w dalszym cięgu branże o największej dynamice wzrostu otrzymują tylko 17 % wielkości całych nakładów inwestycyjnych, a ponad 50% tych nakładów pochłania przemysł ciężki, na rozwój którego w latach 70 przeznaczono większość kredytów.

Koncepcja konkurencyjności M. Portera.

Koncepcja ta została oparta na wieloletnich badaniach gospodarek najwyżej rozwiniętych państw świata. Według Portera przewaga konkurencyjności tych państw jest wynikiem walki konkurencyjnej, w której główną rolę odgrywają innowacje. Potrzeba innowacji wynika stąd, że nowy pomysł jest naśladowany na rynkach światowych, co oznacza, że dane przedsiębiorstwo powinno traktować swe wyroby jako przestarzałe już w momencie odnoszenia przez nie sukcesów rynkowych.

O stopniu konkurencyjności decydują warunki na rynkach, które można sprowadzić do czterech podstawowych elementów, które tworzą diament przewagi konkurencyjnej.

Strategia i struktura firmy.

Konkurencja.

Czynniki produkcji Cechy popytu

Branże pokrewne i

wspierające

Według Portera w tym układzie najważniejsze są czynniki produkcji. Twierdził on, że celem polityki gospodarczej państwa powinno być tworzenie warunków dla powstawania nowych czynników produkcji w różnych branżach gospodarki. Brak jednego czynnika produkcji powinien stać się przyczyną poszukiwania zastępczych czynników produkcji. Według Portera pozytywnym przykładem rozwoju jest rozwój przemysłu stalowego, który został oparty na technologii wytopu stali ze złomu w małych hutach o rodzimym kapitale, a negatywnym jest rozwój przemysłu elektronicznego w USA, kiedy to produkcja była przenoszona za granicę, a na jej miejsce weszli producenci z Japonii, którzy dokonali głębokich procesów pod względem automatyzacji i robotyzacji.

Cechy popytu determinują w jaki sposób firmy dostosowywują się do potrzeb nabywców, np.: w Szwecji rozwijają się firmy produkujące sprzęt dla inwalidów ze względu na duże nakłady z budżetu państwa na opiekę społeczną.

Strategia i struktura firmy decyduje o sukcesie firmy, podobnie jak system zarządzania jaki funkcjonuje w państwie, np.: w Niemczech menadżerami firm przemysłowych są inżynierowie i technicy, we Włoszech o konkurencyjności decydują firmy średnie i małe o charakterze rodzinnym. Dlatego też według Portera model zarządzania w państwie jest wynikiem kultury przedsiębiorczości jaka występuje w kraju. Twierdził on, że dla wykształcenia strategii i struktury firmy duże znaczenie ma jakość konkurencji, a obecność silnych partnerów w danej branży wpływa stymulująco na rozwój firm. Dowodził on też, że obawa przed przegraną w wyścigu konkurencyjności jest silniejsza niż chęć osiągnięcia zysku. Dowiódł on, że największe sukcesy osiągnęły firmy, które działały w warunkach najsilniejszej konkurencji.

Według założeń Portera konkurencyjności nie można osiągnąć poprzez decyzje administracyjne, gdyż o konkurencyjności decyduje:

1. zaplecze techniczne i technologiczne

2. poziom specjalistów

Konkurencyjność jest możliwa do osiągnięcia jeżeli wokół wytwarza się grono konkurencyjnych przedsiębiorstw, czyli tzw. cluster.

Polityka konkurencyjności powinna polegać na:

1. rozwoju czynników produkcji

2. państwo powinno unikać ingerencji w koszty produkcji przedsiębiorstw

3. państwo powinno wspierać politykę wdrażania wysokich technologii, która będzie poparta działaniami proinwestycyjnymi zarówno w zakresie rozbudowy środków trwałych jak i zasobów ludzkich

4. państwo powinno znosić ograniczenia administracyjne krępujące rozwój innowacyjności

Gospodarka Polski wykazuje systematyczny spadek stopnia konkurencyjności, który

mierzony jest poprzez poziom udziału w handlu międzynarodowym, np.: w latach 70 poziom ten wynosił ok. 1%, a obecnie zbliża się do poziomu 0,4 %. Pogorszenie się tego wskaźnika można tłumaczyć:

1. spadkiem nakładów z budżetu państwa na B + R

2. około 70% polskich wyrobów jest przestarzałych o 5 lat, a reszta o 10 lat

Z tych powodów głównym źródłem innowacji stają się inwestycje zagraniczne.

Procesy integracyjne we współczesnej gospodarce światowej.

Procesy te zachodzą wówczas, jeżeli sąsiadujące kraje mają:

1. zbliżoną strukturę gospodarczą

2. podobny poziom i tempo rozwoju gospodarczego

W trakcie badań dowiedziono, że kraje najwyżej rozwinięte mogą liczyć na zbyt wysoko przetworzonych towarów przemysłowych, głownie na ich rynkach, bo w krajach rozwijających się gdzie występuje niski dochód narodowy i duże zadłużenie zewnętrzne, zapotrzebowanie na dobra przemysłowe ogranicza się do tańszych maszyn. Z tego powodu procesy integracyjne w krajach rozwijających się przebiegają wolniej i napotykają na duże trudności. Fiaskiem skończyły się także procesy integracyjne w ramach RWPG.

Istota międzynarodowej integracji gospodarczej.

Integracja gospodarcza jest to proces gospodarczego scalania, który może dokonać się też w obrębie danego kraju i dotyczyć może jednej gałęzi gospodarki lub też może przebiegać w różnych regionach państwa, ale proces ten może odbywać się też w skali międzynarodowej i może obejmować kilka państw. Dlatego międzynarodowa integracja gospodarcza polega na wewnętrznym dostosowaniu struktur gospodarczych w poszczególnych państwach oraz spojenie ich w jedną całość tak, aby powstał jednolity organizm gospodarczy. Aby tak postawiony proces integracji został osiągnięty muszą być spełnione warunki:

1. struktura gospodarcza powinna być komplementarna. W strukturze tej ważny jest poziom rozwoju gospodarczego oraz udział przemysłu w tworzonym PKB i jeżeli ten udział jest większy to proces integracji jest szybszy i bardziej dynamiczny

2. osiągnięcie niezbędnych warunków technicznych, tak aby możliwe było przemieszczenie między państwami zwiększonej masy towarowej przy istnieniu sieci komunikacyjnej

3. prowadzenie polityki prointegracyjnej o charakterze ekonomicznym przez państwa. W krajach integrujących się powinna ona zmierzać do zniesienia barier i ograniczeń w zakresie wymiany międzynarodowej.

Metody międzynarodowej integracji.

Do jednej z najbardziej znanych metod integracji należy metoda funkcjonalna.

Jej zwolennicy uważają, że funkcje instytucji integracyjnych powinny ograniczać się do:

1. likwidacji barier w zakresie obrotów międzynarodowych

2. likwidacji ograniczeń, które utrudniają przepływ towarów i czynników produkcji

Pozostałe elementy integracji powinny zostać ukształtowane przez swobodną grę sił popytu i podaży na rynku międzynarodowym. Tak ujęta integracja funkcjonalna ma zapobiec wydzieleniu się z gospodarki światowej gospodarek krajów integrujących się i ma na celu nie dopuścić do dezintegracji rynku światowego.

Druga metoda integracyjna to metoda instytucjonalna, która opiera się na założeniach, że regionalna integracja gospodarcza jest możliwa pod warunkiem skoordynowania i integrowania grupy państw tzn. że przekazują oni pewne swoje funkcje i kompetencje ekonomiczne wspólnym lub ponad narodowym instytucjom integracyjnym.

Metoda ta sprowadza się do koordynacji, unifikacji, centralizacji polityki ekonomicznej oraz procesów integracyjnych w państwach dążących do integracji.

Międzynarodowe ugrupowania integracyjne mogą mieć charakter formalny, tzn. występują pod postacią międzynarodowych organizacji integracyjnych, które mają odpowiednie struktury organizacyjne. Do najważniejszych ugrupowań integracyjnych zaliczamy:

• Unię Europejską

• EFTA ( Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu )

• LAFTA

• NAFTA ( Północno Amerykańskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu )

W praktyce zdarza się i tak, że ugrupowania integracyjne mają charakter nieformalny i tworzą je kraje, które współpracują ze sobą gospodarczo, a między nimi zachodzą związki gospodarcze, co miało miejsce np.: w przypadku współpracy gospodarczej USA i Kanady, aż do powstania NAFTY.

Integracja ekonomiczna w Europie w latach 90.

Do typowych ugrupowań integracyjnych lat 90 należy EFTA. Organizacja ta została powołana do życia na podstawie porozumienia ze Sztokholmu z dnia 1. I. 1976 roku i przystąpiły do niej: Austria, Dania, Norwegia, Portugalia, Szwajcaria, Szwecja i Wielka Brytania.

Celem EFTY była liberalizacja wymiany handlowej artykułów przemysłowych, a artykuły rolne miały być uzgadniane w ramach umów dwustronnych. Zakładano tu:

1. likwidację ceł

2. znoszenie ograniczeń ilościowych

3. eliminację niehandlowych barier wymiany międzynarodowej

Pod koniec 1967 roku do EFTY przystąpiła Finlandia, w 1970 roku Islandia, a w 1991 roku Lichtenstein.

Z powodu niespełnienia oczekiwań do krajów członkowskich 1. I. 1995 roku do Unii Europejskiej przystąpiły: Austria, Finlandia i Szwecja.

W EFCIE można zaobserwować zacieśnienie więzi gospodarczych, a szczególnie obrotów handlowych między EFTĄ i Unią Europejską i np.: w 1990 roku 82 % wymiany w imporcie oraz 83 % wymiany w eksporcie odbywało się między tymi ugrupowaniami.

Stwierdza się, że w latach 90 strategia EFTY została zdominowana w dziedzinie stosunków zewnętrznych:

1. poprzez układ o Europejskim Obszarze Ekonomicznym

2. poprzez umowy zawarte między EFTĄ a Czechosłowacją, Polską i Węgrami w 1992 roku, Bułgarią i Rumunia w 1993 roku oraz Litwą, Łotwą i Estonią w 1991 r.

Na szczególną uwagę zasługuje umowa Polski z EFTĄ, która przewiduje:

1. liberalizację handlu towarami przemysłowymi

2. liberalizację handlu towarami rolnymi na zasadzie umów bilateralnych.

Główne postanowienia tej umowy:

1. EFTA zobowiązuje się zliberalizować cła i znieść ograniczenia importowe na 80% masy towarowej dostarczanej przez Polskę na ten obszar.

2. Polska zobowiązuje się znieść cła na 25 % importowanych towarów przemysłowych z obszaru EFTY.

3. Kraje EFTY zobowiązują się, że po wejściu umowy przestaną stosować wobec polskiego eksportu na ten obszar kontyngenty ilościowe.

4. Przyjęto założenie, że całkowita liberalizacja dostaw z Polski towarów spożywczych przetworzonych i towarów przemysłowych zostaje zakończona do końca 2001 roku.

5. Przyjęto dodatkowe porozumienie w zakresie ochrony własności intelektualnej.

6. Określono też zasady konkurencyjności pomiędzy przedsiębiorstwami polskimi a z krajów EFTY.

7. Przyjęto zasady pomocy ze strony EFTY dla rządu polskiego, co do przekształceń strukturalnych polskiej gospodarki po 1990 roku.

Kontrowersje budziła tu kwestia artykułów rolnych, którą skwitowano zapisem, że wzajemne dostawy między Polską a EFTĄ muszą być zrównoważone. W celu zabezpieczenia się przed nieprzewidzianymi zdarzeniami gospodarczymi dozwolono, że obu stronom przysługuje prawo przywrócenia ceł i ograniczeń ilościowych.

Drugim ważnym ugrupowaniem integracyjnym w latach 90 był EOE ( Europejski Obszar Ekonomiczny ).

Ugrupowanie to zostało utworzone w 1992 roku i objęło ono obszar wszystkich państw Unii Europejskiej i 7 krajów EFTY. Do ugrupowania tego nie przystąpiła Szwajcaria, gdyż społeczeństwo tego kraju nie wyraziło zgody na uczestnictwo w tym obszarze gospodarczym w trakcie referendum.

Powstanie tego ugrupowania i związanie się z Unią Europejską potwierdziło, że 68 % wymiany międzynarodowej odbywa się w ramach tego ugrupowania. Ponadto o randze tego ugrupowania może świadczyć fakt, że w 1990 roku na obszar ten przypadało 47 % zrealizowanego eksportu oraz 46,7 % zrealizowanego importu. Stąd też potwierdza się fakt, że kraje z obu tych ugrupowań stały się wobec siebie najlepszymi partnerami handlowymi i rynkami inwestycyjnymi.

Kolejnym ważnym ugrupowaniem była CEFTA ( Środkowo Europejskie porozumienie o wolnym handlu ), które powstało 1. I. 1994 roku i zostało oparte na wcześniejszych umowach z 1992 roku z Krakowa podpisanych przez Polskę, Węgry, Czechosłowację. Ugrupowanie to zostało utworzone w oparcie o zasady GATU.

W ramach porozumienia głównego założono, że celem ugrupowania jest:

1. całkowita liberalizacja w zakresie towarów przemysłowych

2. selektywna liberalizacja towarów rolnych

W ramach tego porozumienia założono też likwidację wszelkich barier o charakterze poza celnym według zasad jakie zawarto w umowie stowarzyszeniowej z Unii Europejskiej.

Obserwacja wielkości wymiany handlowej między tymi krajami wskazuje na:

1. duże uzależnieni się od wymiany z krajami Unii Europejskiej

2. zaobserwowano też w pierwszej połowie lat 90 spadek handlu wzajemnego

Aby zapobiec tym szkodliwym tendencjom doszło do podpisania w 1995 roku w Warszawie protokołu, którego celem było zwiększenie liberalizacji ceł, gdyż nie udało się przełamać konkurencyjności w zakresie artykułów rolnych i rolno - spożywczych, gdyż kraje te stanowią wobec siebie duże możliwości konkurencyjne, gdyż są one samowystarczalne w zakresie artykułów rolnych i mają nadwyżki eksportowe w tej dziedzinie.

Aby ograniczyć ten proces 21. XII. 1995 roku podpisano kolejny protokół, którego celem było dalsze liberalizowanie wymiany artykułów rolnych. Dalsza liberalizacja nastąpiła dnia 1.I.1996 roku, kiedy to kraje członkowskie postanowiły znieść cła na towary wzajemnego handlu w odniesieniu do artykułów przemysłowych. Ponadto zgodzono się co do konieczności ograniczenia ceł w zakresie towarów wrażliwych na towary z importu.

Współpraca integracyjna w Europie po II wojnie światowej.

Po II wojnie światowej procesy integracyjne w Europie zostały ujęte w ramach ugrupowania OEEC, które powstało w 1948 roku ( Europejska Organizacja Współpracy Gospodarczej ). Jej celem było odbudowanie zniszczonej Europy w ramach wykorzystania środków jakie stwarzał plan Marshala.

Kolejną organizacją, która miała ułatwić wielostronne rozliczenia handlowe była Europejska Unia Płatnicza, która funkcjonowała do 1958 roku, czyli do momentu wejścia w życie traktatu rzymskiego.

Na uwagę zasługuje też powołane w 1952 roku EWWiS ( Europejska Wspólnota Węgla i Stali ), która miała funkcjonować przez 50 lat. Porozumienie to zostało podpisane przez kraje beneluksu oraz Francję, Niemcy i Włochy. Jego celem było zniesienie barier celnych oraz ograniczeń ilościowych w odniesieniu do asortymentu węgla i stali. Zakładano też, że będzie ono popierać swobodny przepływ kapitału inwestycyjnego w tych dziedzinach produkcji. Te same kraje w 1957 roku w Rzymie podpisały traktat o utworzeniu EWG (Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej ). Również w latach 50 te same kraje powołały do życia organizację pomocniczą pod nazwą EuroAta. Jej znaczenie nie było tak duże jak EWWiS i EWG. Powołując ją zakładano, że jej celem będzie stworzenie Europejskiego Centrum Energii Atomowej i współpraca państw członkowskich nad jej pokojowym wykorzystaniem.

Instytucjonalne połączenie EuroAtomu, EWWiS i EWG nastąpiło w 1967 roku i od tego moementu mówi się o powstaniu wspólnoty europejskiej.

Obecnie Unia Europejska jako kontynuatorka UWG funkcjonuje od momentu podpisania traktatu z Mastricht, który obejmuje 15 państw członkowskich.

Rozwój integracji gospodarczej w Ameryce Północnej.

Pierwsze porozumienie o współpracy USA podpisała w 1984 roku z Izraelem.

USA po II wojnie światowej opierała swoją współpracę na zasadach GATU, a także zacieśniały w sposób szczególny porozumienia handlowe z Kanadą. W 1985 roku zostało podpisane porozumienie z Meksykiem, którego celem było:

1. zliberalizowanie polityki celnej

2. zniesienie ograniczeń poza taryfowych

Formalne zamknięcie rokowań gospodarczych między USA, Meksykiem i Kanadą nastąpiło w 1992 roku na podstawie porozumienia podpisanego przez prezydentów tych państw. Na tej podstawie zaczęła działać NAFTA, która przewidywała:

1. zniesienie barier handlowych i ograniczeń w swobodnym przepływie kapitału i siły roboczej

2. ochronę dorobku każdego z krajów związanego z własnością intelektualną oraz patentami i licencjami

Poza korzyściami wynikającymi z integracji gospodarczej dla tego obszaru zakładano też, że celem NAFTY jest przeciwstawienie się innym ugrupowaniom gospodarczym ( Unii Europejskiej i Japonii ).

Korzyści w NAFCIE widziały USA, które sądziły, że powołanie NAFTY umożliwi im dalszą ekspansję gospodarczą, natomiast kraje takie jak Kanada i Meksyk przystępują tu uważały, że w ten sposób unikną polityki protekcyjnej USA w wymianie międzynarodowej.

Zarządzanie długiem i finansowanie deficytu.

Potrzeby pożyczkowe sektora publicznego ( deficyt sektora publicznego ) są ujmowane jako suma deficytu budżetu centralnego oraz budżetów terenowych, a także deficytu w gałęziach znacjonalizowanych.

Istnieją dwa sposoby finansowania deficytu sektora publicznego, przy czym sposoby te funkcjonują jeżeli państwo nie zaciąga kredytów zagranicą:

1. państwo pożycza pieniądze od własnego społeczeństwa i w tym celu sprzedaje papiery wartościowe ( bony skarbowe, obligacje państwowe ). Proces ten przebiega tak, że państwo emituje papiery wartościowe i sprzedaje je bankowi centralnemu, ten zaś odsprzedaje je bankom komercyjnym i pokrywa powstałe z tego tytułu koszty

2. dodrukowanie pieniądza

Zarządzanie długiem jest ujmowane jako zestaw opinii na podstawie, których bank centralny podejmuje decyzje związane z emisją papierów wartościowych, przy założeniu, że państwo określi termin ich wykupu oraz sprecyzuje wysokość stopy procentowej dla nabywców.

Gospodarstwa domowe

Przedsiębiorstwa

Z₀ Zatrudnienie

K₀ Kapitał

45^O

10 50 Dochód narodowy

50

10

100 130 Dochód narodowy

10 80 100 120 Dochód narodowy

26

20

---