PRAWO MIĘDZYNARODOWE PUBLICZNE
zagadnienia wstępne
definicja prawa międzynarodowego
specyfika prawa międzynarodowego
źródła prawa międzynarodowego
pojęcie źródeł
systematyka
prawo traktatowe (ogólna klasyfikacja umów; budowa umowy międzynarodowej; zawarcie umowy i jej wejście w życie; przestrzeganie umów międzynarodowych; nieważność, wygaśnięcie i zawieszenie umowy)
prawo zwyczajowe
inne źródła
podmioty prawa międzynarodowego
pojęcie podmiotowości w prawie międzynarodowym
państwa
inne podmioty
terytorium
terytorium państwa
zwierzchnictwo terytorialne i jego ograniczenia
zmiany terytorialne
granice
rzeki międzynarodowe
obszary morskie
obszary podbiegunowe
przestrzeń powietrzna i kosmiczna
organizacje międzynarodowe
pojęcie organizacji międzynarodowej
klasyfikacja
charakter uchwał organizacji międzynarodowych
ONZ
elementy prawa dyplomatycznego i konsularnego
prawo morza
prawo lotnicze i kosmiczne
odpowiedzialność międzynarodowa
załatwianie sporów międzynarodowych
prawo konfliktów zbrojnych
Prawo międzynarodowe (dla odróżnienia od prawa prywatnego
międzynarodowego zwaneteż prawem międzynarodowym publicznym) - jedna z gałęzi prawa, obejmująca zespół norm prawnych regulujących stosunki między państwami, organizacjami międzynarodowymi, a także innymi podmiotami prawa międzynarodowego. Jedna z najstarszych dziedzin prawa, znana i rozwijana już w okresie starożytności. Za "konstytucję" współczesnej społeczności międzynarodowej i najważniejszy dokument prawa międzynarodowego uważa się Kartę Narodów Zjednoczonych powołującą do życia ONZ i proklamującą szereg zasad na których opierają się prawo międzynarodowe i stosunki międzynarodowe. Zobowiązania wynikające z Karty Narodów Zjednoczonych (np. zakaz agresji, zakaz grożenia użyciem siły, zakaz mieszania się w sprawy wewnętrzne innych państw, nakaz pokojowego załatwiania sporów) mają pierwszeństwo przed innymi zobowiązaniami państw członkowskich ONZ[1].
Znaczenie prawa międzynarodowego we współczesnym świecie znacznie wzrasta. Relacje wewnątrz społeczności międzynarodowej są coraz intensywniejsze, współpraca bezpośrednia między państwami oraz współpraca poprzez organizacje międzynarodowe obejmuje kolejne dziedziny, przez co pojawiają się nowe regulacje prawne. Z prawa międzynarodowego wyrastają kolejne szczególne porządki prawne: prawo Unii Europejskiej, prawo WTO.
Część norm prawa międzynarodowego może być stosowana (powoływana) bezpośrednio w prawie krajowym, w tym przed sądami i organami administracyjnymi. Tak jest również w polskim systemie prawnym, na podstawie art. 87 ust. 1 Konstytucji RP ratyfikowane umowy międzynarodowe są źródłami prawa w Polsce[2].
Normy prawa międzynarodowego mają w większości charakter ius dispositivum czyli norm względnie obowiązujących. Oznacza to, że na swój użytek dwa państwa lub grupa państwa mogą umówić się odmiennie. Istnieje wąska grupa norm bezwzględnie wiążących (imperatywnych, peremptoryjnych) nazywanych normami ius cogens, z którymi inne normy prawa międzynarodowego nie mogą być sprzeczne.
Pozostałe cechy prawa międzynarodowego:
-brak centralnego (nadrzędnego) ustawodawcy; same podmioty prawa międzynarodowego (przede wszystkim państwa) tworzą normy prawne, które je wiążą. Podstawą obowiązywania prawa międzynarodowego jest zgoda państw.
- brak obowiązkowego sądownictwa międzynarodowego (aby sąd międzynarodowy lub arbitraż mógł sprawę rozstrzygać potrzebna jest na to zgoda stron sporu)
Termin "prawo międzynarodowe" zaczął być stosowany w XVIII wieku. Przyjmuje się, że po raz pierwszy użył go Jeremy Bentham w 1780 roku, zaś na grunt języka polskiego trafił za sprawą krakowskiego prawnika Franciszka Kasparka.
Wcześniej powszechnie używano terminu "prawo narodów" (ang. law of nations, fr. droit de gens, niem. Völkerrecht), które pochodziło z czasów cesarstwa rzymskiego i było tłumaczeniem łacińskiego terminu ius gentium - działu prawa rzymskiego regulującego stosunki prawne obywateli Rzymu z cudzoziemcami. Zanim ustalił się termin "prawo międzynarodowe" (ang. international law, fr. droit international; w języku niemieckim nadal używa się terminu Völkerrecht), ów dział prawa próbowano określać różnymi terminami, np. "prawo państw", "prawo międzypaństwowe", "prawo międzysuwerenne", "prawo zewnątrzpaństwowe"[3].
Prawo międzynarodowe początkowo obejmowało przede wszystkim zagadnienia prawa wojny, które określało kiedy (ius ad bellum) oraz w jaki
sposób (ius in bello) wolno prowadzić wojnę. Inne działania międzynarodowe z reguły także powiązane były z wojnami (zawieranie traktatów przymierza i pokoju, wysyłanie poselstw). Zaczęto je łączyć w zbiorowym określeniu "prawo pokoju". Dwupodział na prawo wojny i prawo pokoju jest charakterystyczny dla prawa międzynarodowego przez większą część jego historii[4], przy czym z czasem kolejność uległa odwróceniu i prawo międzynarodowe dzielono na prawo pokoju i prawo wojny.
Współcześnie działy prawa międzynarodowego określa się przede wszystkim poprzez dziedzinę regulacji. Do tak wyodrębnianych działów zalicza się:
Poza tym nauka prawa międzynarodowego zajmuje się także teorią prawa międzynarodowego i jego podstawowymi pojęciami, a także historią tej dziedziny prawa.
Prawo międzynarodowe ma własne źródła prawa, inne niż prawo krajowego (konstytucja, ustawa, rozporządzenie). Tradycyjnie należą do nich:
- umowa międzynarodowa, obecnie podstawowe źródło prawa międzynarodowego. Największa liczba norm powstaje poprzez zawieranie umów międzynarodowych.
- zwyczaj międzynarodowy, kiedyś podstawowe źródło prawa międzynarodowego, tworzone poprzez jednolitą praktykę państw, które w podobnych sytuacjach zachowywały się podobnie. Z czasem taka praktyka nabierała charakteru prawnie wiążącego (opinio iuris), państwa jej przestrzegały w przekonaniu, że tego wymaga od nich prawo.
Do tych dwu podstawowych źródeł prawa międzynarodowego dodaje się ogólne zasady prawa. Zostały one wymienione jako jedna z podstaw wyrokowania Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej, a później przejęte w Statucie Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości.
Do źródeł prawa międzynarodowego od połowy XX wieku zalicza się także wiążące, prawotwórcze uchwały organizacji międzynarodowych. Niektórzy autorzy do źródeł prawa międzynarodowego zaliczają także akty jednostronne państw (notyfikacja, zastrzeżenie, uznanie).
Prawo międzynarodowe cechuje brak hierarchii źródeł prawa, która jest charakterystyczna dla prawa krajowego (konstytucja jest nadrzędna nad ustawami, te z kolei mają pierwszeństwo przez rozporządzeniami). Umowa międzynarodowa może zmienić zwyczaj, ale także (choć znacznie rzadziej) zwyczaj międzynarodowy może zmienić umowę międzynarodową.
Wszelkie spory muszą być rozwiązywane środkami pokojowymi.[5]. To co dziś wydaje się oczywiste, w przeszłości oczywistym nie było. Wojna była dopuszczalnym przez prawo środkiem rozwiązywania sporów, a prawo do prowadzenia wojny (ius ad bellum) uznawano za atrybut podmiotowości prawa międzynarodowego.
Prawo międzynarodowe wśród środków rozwiązywania sporów wyróźnia środki dyplomatyczne i sądowe. Do tych pierwszych zalicza się: negocjacje, dobre usługi, mediację, komisje badania faktów oraz koncyliację. Środkami sądowymi są: arbitraż międzynarodowy oraz sąd międzynarodowy.
Terytorium państwowe - część powierzchni Ziemi należąca do określonego państwa, ograniczona wytyczoną granicą państwową. Terytorium obejmuje zarówno ląd (z wodami wewnętrznymi), jak i przybrzeżne wody terytorialne wraz z przestrzenią położoną pod powierzchnią i nad powierzchnią lądu i wody. W skład terytorium państwa wchodzą niekiedy wyspy, enklawy lądowe, a także grunt pod ambasadami danego kraju. Za ruchomą część terytorium państwa uważa się statki morskie i pokłady samolotów
Zwierzchnictwo terytorialne oznacza najwyższą władzę, pełną i wyłączną, sprawowaną przez państwo nad danym obszarem oraz zamieszkującą go ludnością
Rzeki międzynarodowe, rzeki przepływające przez kilka państw lub stanowiące granicę między nimi, uchodzące do morza, na których ustanowiono wolność żeglugi w celach gospodarczych dzięki zawarciu porozumień międzynarodowych. Rzeki międzynarodowe to np.: Ren, Dunaj, Amazonka.
Obszary morskie są dzielone na następujące strefy w kierunku od lądu do morza pełnego:
- morskie wody wewnętrzne,
- wody archipelagowe,
- morze terytorialne,
- strefa przyległa,
- strefa wyłącznego rybołówstwa,
- szelf kontynentalny,
- morze pełne.
Przestrzeń powietrzna to obszar powietrzny rozciągający się nad terytorium lądowym i morskim państwa, bądź nad morzem otwartym lub terytoriami nie podlegającymi żadnemu państwu. Przestrzeń powietrzna jest otwarta dla wspólnego użytkowania przez wszystkich. Natomiast przestrzeń powietrzna przynależna określonemu państwu, tzn. przestrzeń rozciągająca się nad terytorium państwa podlega jego całkowitej suwerenności. Oznacza to, że żadne statki powietrzne nie mają prawa naruszać jej obszaru bez zgody danego państwa. Kwestie te regulują obecnie: konwencja chicagowska z 1944 r., układ o tranzycie międzynarodowych służb powietrznych oraz o międzynarodowym transporcie lotniczym. Międzynarodowa żegluga powietrzna wymaga korzystania z obcej przestrzeni powietrznej. Uprawnienie do takiego korzystania może wynikać z umowy międzynarodowej (wielostronnej lub dwustronnej), albo z aktu wewnętrznego państwa, którego sprawuje zwierzchnictwo nad daną przestrzenią powietrzną (zezwolenie lub koncesja).
Przestrzeń kosmiczna, łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi, jest wolna dla badań przez wszystkie państwa bez żadnej dyskryminacji, na zasadach równości i zgodnie z prawem międzynarodowym. Przestrzeń ta nie podlega zawłaszczeniu przez żadne państwo, choć każde państwo może sprawować władzę nad obiektami, które wysyła w przestrzeń kosmiczną.
Przestrzeń kosmiczna może być użytkowana tylko w celach pokojowych. Zakazane jest zatem przez prawo międzynarodowe zakładanie baz wojskowych i fortyfikacji na ciałach niebieskich, dokonywanie na nich prób z jakimikolwiek rodzajami broni oraz przeprowadzanie manewrów wojskowych.
Przestrzeń kosmiczna, która jest wolna, częściowo zdemilitaryzowana i zneutralizowana rozciąga się od wysokości 90-100 km od powierzchni ziemi.
Organizacja międzynarodowa
Organizacja międzynarodowa, organizacja zrzeszająca przynajmniej trzy podmioty, utworzona dla realizacji wspólnego celu, który ma charakter międzynarodowy lub realizowany jest przez działalność międzynarodową. Zależnie od rodzaju ww. podmiotów można wyróżnić:
-organizacje rządowe (międzyrządowe, państwowe, międzypaństwowe, publiczne, GO) - zrzeszają państwa, ew. państwa i obok nich organizacje międzyrządowe:
-powszechne (np. ONZ) lub partykularne (np. OPA),
-ogólne (np. ONZ,UA) lub specjalne (wyspecjalizowane, funkcjonalne) (np. FAO, OPEC)
-organizacje pozarządowe (niepaństwowe, prywatne, NGO) - zrzeszają osoby fizyczne lub/i osoby prawne tudzież związki tych osób, ew. obok nich członkami NGO mogą być też państwa bądź ich organy, np. Czerwony Krzyż
Inny podział wyróżnia:
-organizacje rządowe - zrzeszają państwa, ew. obok nich organizacje międzyrządowe
-organizacje pozarządowe - zrzeszają osoby fizyczne lub/i osoby prawne tudzież związki tych osób
- organizacje mieszane - zrzeszają osoby fizyczne lub/i osoby prawne tudzież związki tych osób, obok nich również państwa bądź ich organy
Jest kwestią dyskusyjną to, czy za organizację międzynarodową można uznać organizacje międzyrządowe nie posiadające podmiotowości prawnej, takie jak Unia Europejska (UE) czy Ruch Państw Niezaangażowanych. UE jest często kwalifikowana jako organizacji międzynarodowa, ponieważ coraz częściej korzysta z podmiotowości prawnej Wspólnot Europejskich i jest uznawana za podmiot prawa międzynarodowego.
Prawo morza to dział prawa międzynarodowego publicznego, określający status prawny obszarów morskich oraz statków morskich. Prawo morza wciąż w dużej mierze opiera się na zwyczaju międzynarodowym, a najważniejszym aktem prawnym regulującym ten dział jest Konwencja Prawa Morza ONZ z 1982 roku, która częściowo kodyfikuje wcześniejsze normy zwyczajowe, a częściowo wprowadza nowe rozwiązania.
Morskie wody wewnętrzne - wody znajdujące się między lądem a wewnętrzną granicą (linią podstawową) morza terytorialnego.
Zalicza się do nich zatoki morskie o określonej szerokości, zatoki historyczne oraz wody portów morskich (akwatoria). Podlegają całkowitej i wyłącznej władzy państwa nadbrzeżnego rozciągającej się również na przestrzeń powietrzną i dno akwenu
Wody archipelagowe to jeden z reżimów terytorialnych wyznaczonych przez prawo morza, stanowiący wraz z obszarem podziemnym pod wodami archipelagowymi i przestrzenią powietrzną ponad nimi część terytorium państwa nadbrzeżnego.
Na wodach archipelagowych państwu nadbrzeżnemu przysługuje suwerenność (art. 49), ograniczona prawem nieszkodliwego przepływu (art. 52) oraz prawem przejścia archipelagowymi szlakami morskimi (art. 53). Prawo nieszkodliwego przepływu obowiązuje tak, jak na morzu terytorialnym, łącznie z możliwością jego czasowego zawieszenia przez państwo nadbrzeżne
Wody terytorialne - pas wód przybrzeżnych, na którym obowiązuje prawodawstwo i władza państwa, do którego należy dany odcinek wybrzeża. Szerokość pasa wód terytorialnych jest różna, od kilku do kilkunastu mil, i ustalana jest przez dane państwo (nie może jednak przekroczyć 12 mil morskich - art. 3 konwencji o prawie morza). W pasie wód morza terytorialnego zarówno statki handlowe jak i okręty wojenne mogą korzystać z prawa nieszkodliwego przepływu
Strefa przyległa liczy sobie 12 mil morskich i razem z morzem terytorialnym ma szerokość 24 mil morskich. Strefa przyległa liczona jest od tzw. linii podstawowej
Linia podstawowa to granica od której mierzy się szerokość morza terytorialnego danego państwa. Jest nią linia wybrzeża lub granica zewnętrzna wód wewnętrznych, w państwach archipelagowych jest to granica wód archipelagowych
Strefa wyłącznego rybołówstwa - obszar, na którym państwo nadbrzeżne ma odnośnie rybołówstwa takie same uprawnienia jak na morzu terytorialnym. Może więc zastrzec wyłączność rybołówstwa dla własnych obywateli.
Szelf kontynentalny (półka kontynentalna) - część kontynentu zalana wodami płytkiego morza - morza szelfowego. Szelf stanowi podwodne przedłużenie kontynentów i wyznacza granicę ich powierzchni, jak również przybliżoną granicę wpływu morza na kontynent.
Szelf sięga do głębokości około 200 m poniżej poziomu morza, gdzie gwałtownym załomem przechodzi w stok kontynentalny. Szerokość szelfu jest zmienna, od 15-20 km do nawet 1400 km.
Wyłączna strefa ekonomiczna - w prawie międzynarodowym obszar rozciągnięty poza morzem terytorialnym.
Państwo nadbrzeżne posiada suwerenne prawa do:
eksploatacji (jak w szelfie kontynentalnym)
ochrony
gospodarowania zasobami żywymi jak i mineralnymi, wodami morskimi, dnem morskim i jego podziemiem
Morze otwarte, morze pełne - zgodnie z konwencją o morzu pełnym, są to wszelkie części morza, które nie są morzem terytorialnym, ani wodami wewnętrznymi żadnego państwa. Strefa, gdzie żadne państwo nie sprawuje zwierzchności.
Obowiązują na nim następujące uprawnienia:
wolność żeglugi
wolność rybołówstwa
wolność przelotu
wolność układania kabli podmorskich i rurociągów
wolność badań naukowych
wolność budowania wysp i innych instalacji.
Dno oceaniczne, dno morza - część skorupy ziemskiej pokryta wodami mórz i oceanów. Dno ocean obejmuje szelfy, głębie i rowy oceaniczne, a także grzbiety śródoceaniczne
