Językoznawstwo - doba nowopolska
Pierwsza gramatyka dla Polaków jest podręcznik Początki nauk dla narodowej młodzieży, to jest gramatyka języka polskiego Walentengo Szylarskiego Lwów 1770 (ale to rzecz słaba) ważna są dzieła Onufrego Kopczyńskiego - z polecenia KEN gramatyka j. polskiego i łacińskiego ogłoszona w latach 1778 - 1783 pt. Gramatyka dla szkół narodowych w 3 częściach, dla klas I -III. Pracuje też z innymi przy elementarzu dla szkół parafialnych narodowych (1785) ogłasza również w tym roku Naukę pisania i czytania oraz Układ gramatyki dla szkół narodowych z dzieła już skończonego wyciągniony. Odznaczony przez króla poniatowskiego złotym medalem Merentibus. Od 1802 Kopczyński jest członkiem Towarzystwa Przyjaciół Nauk gdzie odczytuje w 1804 pracę O duchu języka polskiego. Napisał też jedną pracę po francusku i jeszcze Poprawę błędów w mówionej i pisanej mowie polskiej z 1807. napisał gramatykę bo: dzięki językowi nasz naród nie zginie, bo nie mieliśmy gramatyki. Przed pisaniem swych prac zaznajomił się z dziełami o języku m.in. Platona, Kartezjusza, Locke'a, znał tez wcześniejszych polskich gramatyków, też przygotował się dobrze od strony zasobu językowego zrobił tablice gdzie porównywał wyrazy by poznać ich właściwości. Klemens piszę że wartości naukowej gramatyce przyznać nie można bo błędne jest założenie że reguły gramatyczne mogą ukształtować język. On czasami ustala formę która ma być wzorem, ale według własnego widzimisię. Pisze bzdury o fonetyce, o zaimkach etc. Utworzył jednak sporo terminów gram. Np. imiesłów, przyimek, spójnik, wykrzyknik, przecinek, iloczas tryby, etc. On też wymyślił polskie nazwy przypadków
Józef Mroziński krytykuje Kopczyńskiego. Mroziński był wojskowym, ale po napisaniu pracy „Oblężenie i obrona Saragossy” wytknięto mu błędy językowe, więc zaczął studiować gramatykę i się zakochał w tym przedmiocie (hmmmmm), jest bardzo oczytany, interesuje się zwłaszcza współczesnym językiem mówionym. Jego praca zostaje ogłoszona w 1822 - Pierwsze zasady gramatyki języka polskiego - 97 stron - 33 na fonetykę i fonologię (tu zwaną głosownią) 32 na odmianę rzeczownika i zaimka, 32 na słowo. Krytykowany w recenzjach, więc odpowiada Odpowiedzi na umieszczoną w Gazecie Literackiej recenzję pt. Pierwsze zasady gramatyki języka polskiego.
Klemens ocenia Mrozińskiego dobrze, wskazuje że ten sprowadza coś w rodzaju alfabetu fonetycznego - nasz pierwszy nowoczesny gramatyk W 1827 w zbiorze roztrząsań Deputacji ortograficznej pt. Rozprawy i wnioski o ortografii polskiej Mroziński gra pierwsze skrzypce.
Niejaki Mrongowiusz - pierwszy badac kaszubszczyzny i autor podręczników dla Niemców.
Józef Królikowski ogłasza pracę 1821 pt. Prozodia polska czyli o śpiewności i miarach języka polskiego z przykładami w nótach muzycznych.
Jerzy Samuel Bandtkie o głosił szereg najdawniejszych zabytków polszczyzny (pracował w bibliotece na Akademii Krakowskiej) napisał też słownik w którym wymyślał sobie wyrazy.
Klemens wymienia jeszcze mniej ważne prace:
T. Szumski Dokładna nauka języka i stylu polskiego 1809
M. Jakubowicz Gramatyka języka polskiego 1823
I.P. Dworzecki Gramatyka języka polskiego 1824
E. Szopowicz uwagi nad samogłoskami i spółgłoskami w ogólności i w szczególności 1827
S. J. Borodicz Gramatyka dla początkujących 1830
S. Zajączkowski Gramatyka polska 1831
Pomiędzy powstaniami ożywia się działalność na polu gramatycznym - wiele podręczników ale na poziomie elementarno - popularnym bez większej wartości.
Klemens wskazuje jeszcze kilka osób.
J. N. Deszkiewicz - autor Rozpraw o języku polskim i jego gramatykach (1843) jeździ po swoich poprzednikach i współczesnych pisarzach. 1848 ogłosił Gramatykę języka polskiego
Józef Mnuszkowski Gramatyka języka polskiego 1836 - bardzo popularna książka
Dobromysł Łazowski - Gramatyka języka polskiego krytycznie rozbiorowa (1848), Gramatyka języka polskiego i przypisy do starszej literatury polskiej 1861, Pierwsze zasady gramatyki języka polskiego 1862
Feliks Żochowski - Mownia języka polskiego 1852
A. Morzycki Rys gramatyki języka polskiego 1857. Autor - rolnik pisze to „ponieważ mężowie nauki ex professo nie wypełnili dotąd zadania” i „nie mamy jeszcze dostatecznej gramatyki języka polskiego”
S. Gruszczyński Nauka o zdaniu 1861czerpiące z poprzedników ale i z dużą samodzielnością napisane. Wartość języka polskiego jako podstawy wykształcenia (stanowisko dydaktyczne)
Stanowisko dydaktyczne jest też w Myślach o ukształceniu siebie samego Michała Wiszniewskiego - trzeba czytać książki a nie wkuwa gramatykę.
Potem Klemens wymienia innych autorów gramatycznych podręczników tego okresu i tego jest strasznie dużo bez omówień więc podam pięć i sądzę że starczy (jakby co Klemens str. 673)
Teodozy Sierociński Gramatyka polska - 1939
Józef Kokurewicz Nauka czytania - 1841
Alojzy Kozłowski Gramatyka polska rozbiorowa - 1850
Adolf Kudasiewicz Kurs nauki języka polskiego - 1861
Jan Łukomski Praktyczna gramatyka polska - 1862
Po powstaniu praca na polu popularnogramatycznym trwa do I wojny światowej. Oprócz łazowskiego i Deszkiewicz jeszcze czołowi to
Henryk Suchecki - Zwięzła gramatyka polska - 1853 i następne wydania
Antoni Małecki - Gramatyka języka polskiego 1863
Adam Antoni Kryński - Gramatyka języka polskiego 1897
Ignacy Stein i Roman Zawiśliński - Gramatyka języka polskiego dla szkół powszechnych i średnich 1907
Potem znowu wyliczanka innych autorów (tych jest mniej to podam 3)
Franciszek Malinowski - Krytyczny pogląd na zasady głosowni 1863
Piotr Skrzypiński - Mównictwo polskie 1866
August Jeske - Mała gramatyka języka polskiego - 1872
Z działalności językoznawczej:
Ignacy Rakowiecki - Rys historyczny zwyczajów, obyczajów, religii, praw i dawnych słowiańskich i słowiańsko - ruskich narodów 1820 w której zaleca on poznanie SCS (hmmmm)
Hipolit Cegielski rozprawa O słowie polskim 1852
H. Suchecki - prace: Przegląd form gramatycznych języka staropolskiego 1857, Budowa języka polskiego pojaśniona wykładem w zakresie indoeuropejskim 1863, Zagadnienia z zakresu języka polskiego 1871. wykłady O błędach w polszczyźnie potocznych
Bronisław Trzaskowski ogłasza Gramatykę języka polskiego cz. I Głoskowanie 1851 oraz Naukę o pierwiastkach i źródłosłowach języka polskiego ze stanowiska porównawczej gramatyki 1865.
Prace Antoniego Małeckiego - wielki postęp jak na swoje czasy są to prace: Gramatyka języka polskiego 1863, gdzie po raz pierwszy u nas metoda historyczno-genetyczna i porównawcza, opierająca się na zdobyczach Miklosicha twórcy nowoczesnej stylistyki.
Lucjan Malinowski - początek polskim badaniom dialektologicznym (np. Studia śląskie. I samogłoski nosowe 1882) ogłasza cały szereg starannie opracowanych zabytków, skupia w utworzonym po raz pierwszy w Polsce (1888) seminarium filologii słowiańskiej grono uczniów, których dzięki swojej wiedzy u zapałowi pedagogicznemu kształci na pierwszy zastęp uczonych zapewniających trwały odtąd rozwój polskiego językoznawstwa (m.in. Jan Bystroń, Kazimierz Nitsch, Jan Rozwadowski.) Tworzy tez Malinowski stały organ dla naukowych wyników swojej szkoły: „Sprawozdania Komisji Językowej Akademii Umiejętności w Krakowie”
Antoni Kalina - historyczne ogarnięcie przemian w polskim systemie gramatycznym - Historia języka polskiego, t. I. Formy gramatyczne języka polskiego do końca XVIII w. (1883)
Adam Antoni Kryński - Artykuły (ok. 100) z zakresu językoznawstwa w Wielkiej encyklopedii powszechnej ilustrowanej, współpracował przy Słowniku warszawskim, stworzył pierwszy organ polonistyczny pt. „Prace Filologiczne” wychodzące od 1884. Napisał też: Gramatyka języka polskiego (1897)
Antoni Krasnowolski pierwszy badacz składni w dziele Systematyczna składnia języka polskiego 1897 działania w kierunku praktyczno normatywnym Słowniczek frazeologiczny. Poradnik dla piszących. (1899) Najpospolitsze błędy językowe (1903)
Aleksander Bruckner - ogłoszenie i zbadanie zabytków takich jak Kazania świętokrzyskie (1895), Dzieje języka polskiego (1906) oraz Słownik etymologiczny języka polskiego 1926-1927 i wiele innych prac
Jan Ignacy Niecisław Baudouin de Courtenay - bada język jako twór psycho-socjalny, porównawcza gramatyka języków słowiańskich. Prace: Charakterystyka psychologiczna języka polskiego; Zarys historii języka polskiego (1922) i wiele innych prac.
Jan Michał Rozwadowski - zasługi dla językoznawstwa ogólnego, ogłosił De morte prolohus, bullę z r. 1136, Szkic wymowy (fonetyki) polskiej; Historyczną fonetykę, czyli głosownię, zebranie artykułów i wykładów w pracy O zjawiskach i rozwoju języka 1921.
Jan Łoś - zajmował się historią języka: Przegląd językowych zabytków staropolskich do r. 1543 (1915), Gramatyka polska. I. Głosownia historyczna (1922) II. Słowotwórstwo (1925) III. Odmiennia (fleksja) historyczna (1927), zajmował się też składnią: Stosunek zdania do innych typów morfologicznych (1910) Składnia zdani (encyklopedia polska) (1915); Syntaktyczne użycie form gramatycznych (też w Encyklopedii),. Zajmował się też przygotowywaniem materiałów do Słownika staropolskiego.
Kazimierz Nitsch - zbierał materiał językowy wędrując po Polsce, prace: Próba ugrupowania gwar polskich (1910); Mowa ludu polskiego (1911), Polska fonetyka międzywyrazowa. Studium z geografii językowej (1912), Wybór polskich tekstów gwarowych (1929)Atlas językowy polskiego Podkarpacia (1934) razem z Mietkiem Małeckim , zajmował się też innymi tematami z zakresy gramatyki współczesnej polszczyzny, , historii języka, ortografii, wersyfikacji, językoznawstwa słowiańskiego, redaktor naczelny (od 1920) „Języka Polskiego”
Stanisław Szober - Gramatyka języka polskiego pełny podręcznik gramatyki o charakterze opisowym kilka wydań ciągle uzupełniana. Napisał I część Zarysu językoznawstwa ogólnego (1924). Zajmował się też dydaktyką języka, wskazania metodyczne etc. w pracach Zasady nauczania języka polskiego w zakresie szkoły powszechnej i gimnazjum niższego (1921), Wskazówki metodyczne do programu gimnazjum państwowego. Język polski rozdział Nauka o Języku (1923).interesował się tez poprawnością i kulturą językową.
Klemens wymienia jeszcze innych badaczy działających w międzywojniu takich jak choćby Witold Doroszewski, Stanisław Rospond, Mikołaj Rudnicki, Witold Taszycki, Tadeusz Lehr- Spławiński (o sobie też wspomina)
Wspomina jeszcze dużą, zbiorową publikację Język polski i jego historia z uwzględnieniem innych języków na ziemiach polskich (1915).