PAŃSTWO, suwerenna organizacja polit. społeczeństwa zamieszkującego terytorium o określonych granicach, której gł. składnikiem jest hierarchiczna władza publ., dysponująca aparatem przymusu i dążąca do monopolu w jego stosowaniu. Według G. Jellinka, klasyka niem. szkoły pozytywizmu prawniczego z przeł. XIX i XX w., państwo składa się z 3 elementów: ludu (Staatsvolk), terytorium (Staatsgebiet) i władzy (Staatsgewalt). W określeniu tym zostały pominięte cechy państwa uważane za istotne przez inne teorie, podkreślające np. suwerenność władzy państw. wobec Kościoła katol., cesarstwa czy innych państw (N. Machiavelli). Państwo jest często narzędziem panowania określonych klas społ. nad innymi klasami (K. Marks) lub ras zwyciężających metodą podboju (L. Gumplowicz). Naukowych teorii państwa, próbujących wyjaśnić powstanie, zmiany i względnie trwałe cechy istotne tej organizacji, jest bardzo wiele i większość z nich jest uwikłana w spory ideologiczne i światopoglądowe, które odradzają się w każdej epoce.

Historia państwa liczy wiele tysięcy lat. Różnorodność jego form jest efektem zróżnicowania kultur w ich hist. ewolucji, konfliktów interesów wielkich grup społ. (klas, grup etnicznych, narodów), a także wojen, podbojów i katastrof żywiołowych. Wojny i rewolucje, chociaż krótkotrwałe, bardziej zmieniały charakter i formy władzy państw. oraz jej stosunki ze społeczeństwem niż długie okresy pokojowej ewolucji. Dlatego niektórzy badacze rozumieli państwo jako organizację walki lub formę gotowości zbiorowej do działań wojennych. Takie cechy państwa, jak monopol stosowania legalnego przymusu (co szczególnie podkreślał M. Weber), suwerenność czy terytorialność w znacznie mniejszym zakresie były przestrzegane w starożytności i w średniowieczu, niż w państwie nowożytnym (XV-XVI w. w Europie) lub współczesnym. W starożytności w Europie (Grecja, Rzym) i Azji (np. Indie, Chiny) władze państwa tylko nieznacznie ograniczały prywatną władzę ojca lub właściciela niewolników w zakresie stosowania przymusu względem osób im podporządkowanych. Nawet cesarz rzym., dysponujący ogromną władzą, legalnie nie mógł zakazać wolnemu obywatelowi ukarania niewolnika śmiercią lub karami fizycznymi. Również w średniowieczu niezależność rodu lub rodziny wobec władzy publ. była znaczna. Kościół katol., jako uniwersalna wspólnota wiernych i kapłanów, był pojmowany jako instytucja władzy publ., dysponująca własnym systemem prawnym (→ kanoniczne prawo) i niezależną od władzy państw. możliwością stosowania przymusu wobec osób, a nawet możliwością prowadzenia wojen (krucjaty, zakony rycerskie). W państwie feudalnym monarcha był właścicielem tylko części terytorium i musiał godzić się na spełnianie funkcji władzy publ. (np. pobór podatków i ceł, bicie monety, sądownictwo nad chłopami i ludnością zależną, prowadzenie wojen i utrzymywanie własnych sił zbrojnych) przez panów feud., którzy władali, niezależnie od władzy król., terytorium będącym ich własnością. Dopóki własność ziemi była podstawą hierarchii władzy publ., granica między prywatnym a publ. oraz między samowolą panów a wolnością obywatelską była nieostra. Rywalizacja między papiestwem i cesarstwem w nowoż. Europie doprowadziła do zakwestionowania wyższości władzy kośc. nad władzą świecką, a później (XV-XVI w.) do niezależności władzy świeckiej od papiestwa i hierarchii kapłanów. Dopiero państwo nowożytne stało się organizacją suwerenną, niezależną od organizacji wyznaniowych i od władzy rodów szlacheckich. Upadek zależności feud. (wasal-suzeren) i rozluźnienie związków między prywatną własnością ziemi a władzą publ. nastąpiło w XVI-XVIII w., w okresie rewolucji mieszczańskich w Europie. Suwerenność państwa była określana jako coś więcej niż niezależność od władzy kośc.; zrodziła się idea państwa liberalnego, które szanuje równość wszystkich obywateli wobec prawa i jest neutralne względem zróżnicowanych wierzeń rel. i przekonań moralnych obywateli. W państwie nowożytnym eur. kręgu kulturowego, pod wpływem rosnącej siły polit. mieszczaństwa i chrześcijaństwa (gł. protestantyzmu), pojawiła się idea wzajemnej niezależności państwa i organizacji rel., które stopniowo traciły charakter władzy publ., zdolnej ograniczać suwerenność władzy państwowej. Demokratyczne idee rewolucji mieszczańskich i rozwój gospodarki rynkowej w formach kapitalist. niszczyły więzi rodowo-plemienne i utorowały drogę nowocz. pojęciu narodu-ludu, który był wspólnotą obywateli o określonej tożsamości narodowej. Państwa starożytne i średniow. nie były państwami narodowymi, w takim rozumieniu jakie nadano temu terminowi w liberalnych doktrynach wyrastających z tradycji oświecenia. W państwie narodowym istniała większa tożsamość i świadomość wielkich zbiorowości ludzi o rozmaitych wyznaniach rel. i pozycjach społecznych. W XIX i XX w. nastąpiło wypaczenie idei państwa narodowego przez ruchy i ideologie nacjonalistyczne i rasistowskie, których skrajną postacią był → nazizm.

Ewolucja państwa między starożytnością a współczesnością doprowadziła do: 1) zmiany koncepcji obywatela wraz z upowszechnieniem i zrównaniem praw obywateli, niezależnie od ich pochodzenia rodowego i etnicznego, wierzeń rel. i pozycji społ.; 2) przejścia od więzi rodowych i plemiennych do klasowych i nar., które są obecnie podstawą społ. władzy państw.; 3) stworzenia i poszerzenia sfery monopolistycznego, wyłącznego stosowania przymusu fiz. przez państwo, które obecnie — w odróżnieniu od wieków dawnych — prawnie zabrania osobom i dobrowolnym zrzeszeniom aktów zemsty rodowej lub osobistej, samosądów i innych form przymusu fiz.; 4) zmiany źródeł uprawomocnienia władzy publ.; uznanie władzy za godną akceptacji i posłuszeństwa następuje coraz częściej w formie demokr. tworzenia struktur władzy (np. wolne wybory, decyzje zgodne z wolą większości) i społ. efektów rządzenia (np. dobrobyt, wzrost gosp., sprawiedliwy podział dóbr); rzadziej źródłem prawowitości władzy jest charyzma przywódców czy powoływanie się na doktryny rel.; 5) wyraźniejszego rozgraniczenia między sferą władzy publicznej państwa a sferą prywatnych interesów obywateli i ich dobrowolnych stowarzyszeń.

Państwa współczesne, powstające lub działające po II wojnie świat., są nadal organizacjami przymusowymi, gdyż posługują się przymusem systematycznie (np. policja, prokuratura, sądy), jawne oraz wobec większej liczby ludzi i ich spraw niż jakiekolwiek inne organizacje, a ponadto czynią to na ogół na podstawie norm prawa stanowionego przez własne organy. Innym przejawem przymusowości jest niedobrowolne nabywanie (np. przez fakt urodzenia na terytorium określonego państwa lub przez automatyczne dziedziczenie obywatelstwa swych rodziców) lub utrata obywatelstwa. Tylko naturalizowani imigranci mogą nabyć dobrowolnie obywatelstwo wybranego państwa, ale jedynie wówczas, gdy właściwe organy (na ogół decyzją głowy państwa) na podstawie prawa tego państwa przyznają im obywatelstwo. Państwa dążą do utrzymania możliwie najwyższego stopnia suwerenności; przyjmuje się, że suwerenność wewn. to możność decydowania i działania niezależnego od sił i nacisków powstających wewnątrz granic tego państwa, a suwerenność zewn. to niezależność decyzji państwa od woli, interesów innych państw. Państwo jest suwerenne wobec wszystkich ludzi żyjących na jego terytorium, także wobec tych obywateli państw obcych, którzy nie są chronieni przez immunitet dyplomatyczny. Przejawem zewn. suwerenności jest rzeczywista możność swobodnego kształtowania formy państwa i jego ustroju społ.-gosp. oraz dobrowolnego nawiązywania stosunków z innymi państwami i wstępowania do organizacji międzynar.; formalnym wyrazem takiej suwerenności jest uznanie państwa za podmiot stosunków międzynar. i utrzymywanie z nim kontaktów dyplomatycznych, konsularnych, gosp. i kulturalnych. Rosnąca współzależność państw, regionalne formy integracji (np. Unia Eur.) oraz wpływy mocarstw na liczne państwa słabsze prowadzą do faktycznego ograniczenia ich suwerenności; jednak jest ona nadal powszechną zasadą prawa międzynar.; państwa formalnie suwerenne mają faktycznie w różnym stopniu ograniczoną suwerenność. Tendencja ta modyfikuje również ideę państwa narodowego i prawo narodów do samostanowienia, zmuszając państwa do trudnych kompromisów między własną niezależnością i zgodną współpracą z innymi państwami, między interesami nar. a międzynar. równowagą i bezpieczeństwem. Współczesne państwa ma swoisty charakter społ.: jest organizacją przymusowo scalającą wszystkie osoby i grupy żyjące na określonym terytorium, czyli powszechną wspólnotą dla wszystkich swych obywateli, którzy są formalnie równi wobec prawa; jednak państwo nie w takim samym stopniu reprezentuje interesy każdej grupy społ.; jako organizacja panowania polit. realizuje interesy grup silniejszych (np. warstw bogatszych, innych klas, grup nacisku, określonych grup etnicznych lub rel.). Ta dwoistość państwa umożliwia mu pod pewnym względem łączenie funkcji integracji całego społeczeństwa z funkcją ochrony panowania interesów grup silniejszych. Państwa różnią się nie tylko treścią polityki, która jest dziełem grup rządzących, lecz gł. swą formą, która ma 3 zakresy: ustrój terytorialny (państwa unitarne i federalne), forma rządzenia, czyli stosunki między głową państwa, rządem i parlamentem, oraz styl rządzenia, czyli zasady i metody rządzenia stosowane przez grupy rządzące. Ze względu na formę rządzenia rozróżnia się monarchie (głową państwa jest dziedziczny lub wybierany król) i republiki (głową państwa jest prezydent, wybierany przez parlament lub bezpośrednio przez ogół obywateli); ten podział jest coraz mniej istotny; ważniejszy jest podział na demokr. i dyktatorskie formy państwa. Wśród demokracji współcz. można wyróżnić systemy → parlamentarno-gabinetowe (np. W. Brytania), → prezydenckie (np. USA), → rządów zgromadzenia (np. Szwajcaria). Dyktatury również mają wiele odmian: totalitarną (np. nazizm w Niemczech 1933-45, komunizm w ZSRR) i autorytarną (np. Hiszpania gen. F. Franco, dyktatury wojsk. lub policyjne w niektórych państwach Afryki i Ameryki Łac.). Tendencją dominującą w ostatnich latach jest przechodzenie od form dyktatorskich do różnych odmian demokracji, ulepszanie prawnej ochrony wolności obywateli i ich bezpiecznej egzystencji.

Przedmiotem sporów ideowych i polit., zwł. w kulturze Europy i obu Ameryk, jest zakres ingerencji państwa w życie społ.-gosp. oraz w sferę wartości, wierzeń rel. i przekonań kulturowych. Liberałowie na ogół sądzą, że państwo powinno jak najmniej ingerować w gospodarkę, nie powinno być właścicielem ani bezpośrednim zarządcą organizacji gosp., aby nie zakłócało spontanicznej regulacji i swobodnej konkurencji na rynku. Pojęcie „państwa-nocnego stróża” lub państwa minimalnego wyraża liberalny punkt widzenia. Obowiązki państwa liberalnego to zapewnienie bezpieczeństwa życia i majątku obywateli, obrona terytorium przed agresją i utrzymywanie porządku wewn.; w gospodarce państwo powinno tylko chronić własność i tworzyć ogólne ramy instytucjonalne dla swobodnej inicjatywy przedsiębiorców i pracowników.

Konserwatywne nurty ideowe, w odróżnieniu od myśli liberalnej, dopuszczają głębszą ingerencję państwa w sferę wartości, wierzeń i przekonań obywateli, której celem jest zachowanie wartości moralnych, tradycji kult. i wierzeń rel. istotnych dla stabilności struktur życia społ.; zakładają, że państwo może i powinno wychowywać swoich obywateli odwołując się do takich wartości, jak: naród, rodzina, wiara rel., hierarchiczny ład i równowaga społ.; ideologie konserwatywne są na ogół niechętne ingerencji państwa w gospodarkę — stąd możliwość łączenia nurtu konserwatywnego w prawodawstwie i liberalnego w polityce gospodarczej. Część konserwatystów, o orientacji chrześc.-demokr. aprobuje interwencjonizm gosp. w imię równowagi społecznej. Politykę społ.-gosp. socjaldemokratów oba te nurty uważają za przyczynę stagnacji gosp., rozrostu biurokracji i korupcji.

Koncepcje socjaldemokr. zakładają, że rynek i prywatna przedsiębiorczość dążąca do maks. zysków wywołują złe skutki społ., np. niesprawiedliwe nierówności szans i dochodów, zniszczenie środowiska naturalnego, bezrobocie, zagrożenie bezpieczeństwa socjalnego. Dlatego postulują, aby państwo prowadziło aktywną politykę społ., przem., rolną, handl. i nauk.-techniczną. W odróżnieniu od konserwatystów nie przypisują państwu roli strażnika tradycji kult. i wierzeń rel., co zbliża ich do poglądów liberalnych. Socjaldemokratyczne państwo powinno być neutralne w kwestiach etycznych i światopoglądowych, powstrzymywać się od propagowania doktryny rel. lub moralnej; powinno być aktywnym czynnikiem zmian w strukturach gosp., dążąc do kompromisu między ideałem sprawiedliwego podziału dóbr a koniecznością efektywnego pomnażania dochodu narodowego. Spory ideologiczne o zadania i obowiązki państwa są zjawiskiem trwałym, wyrażają pluralizm interesów i wartości.

A. ANTOSZEWSKI, R. HERBUT Systemy polityczne demokracji zachodnioeuropejskich, Wrocław 1992;

S. FILIPOWICZ Mit i spektakl władzy, Warszawa 1992;

W. LAMENTOWICZ Państwo współczesne, Warszawa 1993. Wojciech Lamentowicz

POLITYKA [gr.], ogół działań związanych z dążeniem do zdobycia i utrzymania władzy państw. (tj. dysponującej legalnymi środkami przymusu fiz.), jej wykonywaniem oraz z wytyczaniem kierunku rozwoju państwa w różnych dziedzinach (polityka społeczna, polityka zagraniczna itp.); polit. sferę życia społ. tworzą: system organów państw., system partyjny, system prawny, ideologie polit. i nar., kultura polit. społeczeństwa; potocznie często przez politykę rozumie się: 1) program albo kierunek działalności państwa lub określonego polityka; 2) sztukę kierowania sprawami publ., zwł. umiejętność działania w granicach istniejących możliwości; 3) grę partyjną lub samą walkę o władzę i związane z nią korzyści. W szerszym znaczeniu terminu polityka używa się także na oznaczenie konsekwentnego stosowania przez kierownictwo zorganizowanych grup (rzadziej jednostek) zespołu zasad i metod zmierzających do osiągnięcia określonych celów (polityka mieszkaniowa, polityka personalna itp.).

W nauk. refleksji najczęściej są spotykane 2 ujęcia polityki. W pierwszym, szerszym polityka jest określana jako rządzenie i kierowanie sprawami wspólnoty, państwa (prawno-adm. koncepcja polityki). Polityka to sfera wzajemnych oddziaływań między państwem a zorganizowanymi grupami społ., dotyczących celów i środków działalności państwa. Państwo nie tylko reguluje współżycie ludzi należących do zbiorowości (stanowiąc i stosując prawo), ale także organizuje i kieruje działalnością różnych instytucji usługowych i produkcyjnych, np. świadomie wpływa na kierunek rozwoju życia społ., m.in. przez zapewnienie porządku wewn. i bezpieczeństwa zewn., reprezentowanie nar. interesów polit. i ekon. na arenie międzynar., popieranie postępu techn. itp.; państwo wpływa na życie gosp. przez tworzenie jego ram prawnych i przez podatki oraz planowanie budżetu; poglądy i postulaty odnoszące się do tej sfery w dużej mierze determinują kształt życia politycznego. Państwo harmonizuje interesy partykularno-grupowe z interesem ogólnospoł. w warunkach współdziałania, współzawodnictwa i walki różnych grup społecznych. Źródłem polityki jest bowiem sprzeczność i rozbieżność interesów oraz aspiracji grupowych, wynikająca ze zróżnicowania społeczeństwa (na grupy zaw., klasy i warstwy, obozy polit. itp.). Ogólnospołeczna doniosłość polityki polega na integrowaniu społeczeństwa pluralistycznego, na tworzeniu warunków do zorganizowanego współdziałania obywateli. W tej koncepcji zaciera się granica między polit. a ekon. sferą życia społ., ponadto między działaniami administracji państw. w sensie ścisłym (tj. odwołującym się przynajmniej potencjalnie do środków legalnego przymusu fiz.) a administrowaniem w skali całego społeczeństwa (np. między kierowaniem edukacją nar. a stosowaniem przymusu szkolnego). W węższym rozumieniu polityka jest określana jako prawomocne stosowanie środków publ. regulacji (legalnego przymusu fiz.). Polityka to: działania ludzi, które polegają na wyznaczaniu sfery stosowania przemocy publ. w społeczeństwie, na kierowaniu sposobem jej stosowania przez stanowienie i egzekwowanie prawa (parlament i rząd), działania ludzi bezpośrednio obsługujących środki przymusu (policja, wojsko, służba celna, aparat fiskalny) oraz działania osób określających rodzaj i wymiar stosowanego przymusu (wymiar sprawiedliwości). Przemoc fiz. ma charakter publ., m.in. dlatego, że jej środki nie są obiektami własności prywatnej, lecz publ.; ma charakter monopolistyczny, a zakres i sposób jej stosowania jest uregulowany prawnie. Środki przymusu są stosowane do zapewniania bezpieczeństwa zewn., utrzymywania ładu wewn. oraz instytucjonalnych ram własności. Każdy obywatel jest podmiotem polityki w omawianym ujęciu, przede wszystkim przez udział w wyborach i referendach, a ponadto za pośrednictwem swych reprezentantów w najwyższych organach władzy państw. oraz udział w ruchach politycznych. Posługiwanie się przez specjalną grupę ludzi środkami publ. regulacji stanowi specyficzną cechę polityki. Zgodnie z tą koncepcją uprawianie polityki polega na czynieniu użytku z uprawnień władzy: stanowieniu prawa na mocy kompetencji prawodawczej, wydawaniu aktów adm., wymierzaniu sankcji (m.in. Th. Hobbes, J. Locke, K. Marks, M. Weber, F. Znaniecki). Nie ma ona nic wspólnego z deprecjacją roli praworządności i demokracji polit. w życiu społecznym.

S. OSSOWSKI Władza polityczna i władza ekonomiczna, w: O strukturze społecznej, Warszawa 1982;

M. WEBER Polityka jako zawód i powołanie, Warszawa 1989;

J. LOCKE Dwa traktaty o rządzie, Warszawa 1992;

F. RYSZKA O pojęciu polityki, Warszawa 1992. Tadeusz Klementewicz

DEMOKRACJA [gr.], ludowładztwo, ustrój polit., w którym władzę sprawuje społeczeństwo; termin wprowadzony w starożytności prawdopodobnie przez gr. → sofistów, upowszechniony przez Demokryta, potem przez krytyków demokracji ateńskiej: Platona i Arystotelesa. Obecnie termin demokracja używa się w 4 znaczeniach: 1) władza ludu, narodu, społeczeństwa; 2) forma ustroju polit. państwa, w którym uznaje się wolę większości obywateli jako źródło władzy i przyznaje się im prawa i wolności polit. (→ prawa , wolności i obowiązki jednostki) gwarantujące sprawowanie tej władzy; 3) synonim samych praw i wolności polit., których podstawą jest równość obywateli wobec prawa oraz równość ich szans i możliwości; 4) ustrój społ.-gosp. zapewniający powszechny i możliwie równy udział obywateli we własności i zarządzaniu nar. majątkiem produkcyjnym, dostęp do dóbr kultury, oświaty i ochrony zdrowia; jest to tzw. demokracja społeczna i ekon., na której znaczenie kładą nacisk różne odmiany ruchów i ideologii lewicowych, np. socjalistyczne. Stosując kryterium zakresu udziału obywateli w wykonywaniu władzy, rozróżnia się demokrację pośrednią (reprezentacyjną) i demokrację bezpośrednią. Demokracja pośrednia jest dominującym systemem władzy w państwie współcz., opiera się na periodycznej wymianie przynajmniej części członków polit. aparatu państw., gł. w formie → wyborów powszechnych do → parlamentu; system ten polega raczej na kontroli działania aparatu państw. przez obywateli niż na faktycznym i stałym braniu przez nich udziału w podejmowaniu decyzji państw.; w większości państw jest to zdeterminowane wielkością ich obszaru i liczbą ludności; uzupełniająco występują w nich instytucje demokracji bezpośredniej, np. → referendum. Demokracja bezpośrednia polega na bezpośrednim podejmowaniu decyzji państw. przez ogół obywateli; do aparatu państw. należy przygotowanie projektów decyzji o znaczeniu zasadniczym i podejmowanie decyzji wykonawczych lub o charakterze techn.; demokracja bezpośrednia jest swoistym ideałem demokracji, trudnym do zrealizowania w państwach większych, toteż występuje w ograniczonym zakresie (np. w Szwajcarii); jest także znana w innych krajach, gł. w formie referendum. Zarówno w demokracji pośredniej, jak i bezpośredniej władze są powoływane na określony czas, decyduje większość głosów, ale prawa mniejszości muszą być przestrzegane i → opozycja polityczna może legalnie działać; najwyższym organem władzy ustawodawczej jest parlament (→ parlamentaryzm ), który ma prawo do krytyki rządu, a w systemie → parlamentarno-gabinetowym może rząd odwołać; w demokracji ważnym czynnikiem jest niezależne od rządu sądownictwo, istnienie → partii politycznych, które zmieniają się u władzy. We współcz. teorii demokracji pojawiła się koncepcja demokracji jako współzawodnictwa i wymiany → elit władzy; obywatele wpływają na politykę przez wybór określonej elity (przywódców i programu). W kategoriach teorii → suwerenności demokracji odpowiada zasada suwerenności ludu lub narodu, określa ona lud czy naród jako jedyny podmiot władzy państw. sprawowanej bezpośrednio lub przez przedstawicieli.

W hist. rozwoju demokracji ukształtowała się w starożytności (→ demokracja antyczna) w licznych gr. miastach-państwach oraz w pewnym okresie w republ. Rzymie; wzorcowym przykładem demokracji był ustrój Aten w V w. p.n.e. W średniowieczu elementy demokracji pojawiły się w ustrojach niektórych miast (np. wł. republik miejskich) jako wyraz uniezależnienia się od feud. możnowładców — świeckich i duchownych; od późnego średniowiecza, a następnie w okresie odrodzenia rozwijała się forma przedstawicielska jako wyraz woli narodu w Anglii, Polsce i niektórych innych krajach, stanowiąc jednak wyjątek w stosunku do panującego w większości państw absolutyzmu monarszego. W demokracji szlacheckiej w Polsce w XV i XVI w. suwerenem był stan szlachecki, realizujący swe władztwo polit. w ramach monarchii przez → sejmiki oraz → sejm i korzystający z szerokich przywilejów i swobód polit.; ustrój, w związku z przerostem swobód i rozwarstwieniem ekon. społeczeństwa, stopniowo przybierał formę oligarchii magnackiej. Rozwój ustrojów demokr. na świecie był spowodowany skutkami rewolucji ang. w XVII w., powstaniem Stanów Zjedn. oraz rewolucją franc. 1789. Ideowo proces ten był związany z upowszechnieniem idei oświec. oraz ugruntowaniem się liberalizmu polit. i ekon.; w dziedzinie prawodawstwa decydujące znaczenie miały: stworzenie → konstytucji pisanej, reforma prawa wyborczego, polegająca m.in. na zniesieniu wyborczych → cenzusów; otwarły one drogę do dominacji form demokr., tworząc wzorzec państwa nowocz., w którym prawo nie jest narzędziem przemocy, ale chroni obywatela przed przemocą państwa. Obecnie wzorzec ten jest powszechnie akceptowany, co nie oznacza istnienia wielu wyjątków. Pełnej i rzeczywistej realizacji demokracji w danym państwie sprzyja istnienie licznej klasy średniej oraz rozwinięta, ustabilizowana gospodarka i oświata. Od demokracji, należy odróżnić systemy, które chociaż posługują się terminem demokracji, nie mają z demokracją nic wspólnego; demokracja kierowana — system, w którym istnieją wolne wybory, ale ostateczne decyzje należą do grupy (rządzącej zwykle przy pomocy armii) lub jednostki (występuje często w państwach postkolonialnych); tzw. demokracja socjalistyczna — system kierowniczej roli partii komunist., kreującej narzucone przez siebie władze, przy zachowaniu formalnych cech ustroju demokr. (np. ograniczony lub formalny system wielopartyjny); system ten został ukształtowany w teorii marksist. i był realizowany w ZSRR i państwach bloku sowieckiego (w pierwszym etapie p.n. demokracja ludowa).

A. de TOCQUEVILLE O demokracji w Ameryce, Warszawa 1976;

M. KRÓL Słownik demokracji, Kraków 1989;

P. ŚPIEWAK Ideologie i obywatele, Warszawa 1991;

G. SARTORI Teoria demokracji, Warszawa 1994;

F. BEALEY Democracy in the Contemporary State, Oxford 1988.

FEDERACJA [łac.]:

1. państwo związkowe (np. USA, Niemcy, Australia, Szwajcaria); forma organizacji terytorialnej państwa, którego człony (stany, kraje, republiki, kantony, prowincje) dysponują pewnym zakresem samodzielności w tworzeniu prawa i sprawowaniu władzy wykonawczej oraz sądowniczej na własnym terytorium; niektóre najważniejsze zadania i kompetencje władcze (np. w dziedzinie polityki zagr., obrony, finansów, bezpieczeństwa) są realizowane przez organy ogólnozwiązkowe; zob. też konfederacja

KONFEDERACJA [łac.]:

Związek państw powołany w celu realizacji określonych zamierzeń; organy konfederacji wykonują władzę za pośrednictwem organów państw-członków konfederacji; konfederacjami były np. Stany Zjedn. 1776-87, Szwajcaria 1291-1798 i 1815-48, Niemcy 1815-66. konfederacja jest zwykle formą przejściową przy tworzeniu → federacji.

LIBERALIZM [łac.], koncepcja teoret. i postawa światopoglądowa oparta na indywidualistycznej koncepcji człowieka i społeczeństwa, głosząca, że wolność [łac. liberalis `dotyczący wolności'] i nieskrępowana przymusem polit. działalność jednostek mają wartość nadrzędną i są najpewniejszym źródłem postępu we wszystkich sferach życia zbiorowego; także doktryna partii i ruchów polit.-społ. wychodzących z założeń ideologii liberalnej i dążących do zagwarantowania wolności w poszczególnych sferach życia społ., zwł. w dziedzinie polit. (liberalizm polityczny) i ekon. (→ liberalizm gospodarczy); mianem liberalizmu określa się również postawę życiową odznaczającą się tolerancją i otwartością na poglądy i postępowanie innych osób i zbiorowości, przeciwstawianą dogmatyzmowi, fanatyzmowi, autorytaryzmowi. Termin liberalizm pochodzi od nazwy hiszp. stronnictwa Liberales [`wolnościowcy'], które w pocz. XIX w. domagało się oparcia rządów na podstawach konstytucji, gwarantującej wolność jednostki. Z czasem stało się określeniem szerokiego prądu myślowego i ruchów społ. wyrosłych na jego gruncie. Początki liberalizmu jako ideologii sięgają XVII w. i wywodzą się z twórczości Th. Hobbesa i J. Locke'a. Liberalizm rozpowszechnił się najbardziej w myśli społ. XIX w. (wcześniej Ch.L. de Montesquieu, A. Smith, następnie F. Bastiat, J. Bentham, B. Constant, J.S. Mill, J. Spencer). Wybitnymi kontynuatorami tradycji liberalnej w XX w. są m.in.: I. Berlin, S. de Madariaga, K. Popper, R. Dahrendorf, R. Aron, F. von Hayek. Liberalizm za fakt podstawowy przyjmuje istnienie praw naturalnych; za najważniejszą funkcję państwa uważa ich ochronę. Liberałowie głoszą, że wszyscy ludzie są równi, mają te same uprawnienia oraz, że żadna władza nie może tych uprawnień człowiekowi odebrać. W pierwszej kolejności wymieniają prawa do wolności i do własności. Wśród praw wolnościowych znajdują się wolność sumienia, przekonań, słowa, zgromadzeń, zrzeszeń i wolność wyboru własnego stylu życia. Prawo posiadania i dysponowania własnością pojmują jako rozszerzenie prawa człowieka do swobodnej działalności gosp., a zarazem jako gwarancję polit. niezależności jednostki. U podstaw liberalnego państwa stoi równość wszystkich podmiotów życia zbiorowego wobec prawa. Liberałowie uważają, że władza państw. musi być ograniczona, jej pozycja wyznaczona przez konstytucję (zasada konstytucjonalizmu i rządów prawa) oraz musi być odpowiedzialna przed obywatelami. Najwyższą władzę przyznają sądom, zwł. sądowi najwyższemu lub konstytucyjnemu, badającemu zgodność praw z konstytucją oraz → prawami człowieka. Praktyczna zasada sprawowania władzy sprowadza się wg nich do zasady równowagi sił, najwcześniej wyrażonej w konstytucji amer., umożliwiającej kontrolę poszczególnych instytucji państwa oraz ograniczanie ich prerogatyw. Ma to na celu uniknięcie sytuacji, w której jakaś siła polit. uzyskuje pozycję monopolisty. Zasada ta odnosi się również do instytucji prywatnych, z których żadna nie może uzyskać pozycji prawnie uprzywilejowanej, oraz do sfery ekonomii. Rola państwa polega na stanowieniu i ochronie praw we wszystkich dziedzinach ludzkiej aktywności, państwo pozostawia jednocześnie poszczególnym podmiotom życia zbiorowego określenie celów i sposobów swego działania. Liberałowie są przekonani, że jednostka jest źródłem inicjatywy, bogactwa i zmiany. Widzą człowieka jako istotę twórczą, poszukującą, choć nie bezkonfliktową. Dominująca jest wśród liberałów postawa racjonalistyczna; przeciwstawiają się oni tradycji, zwyczajom, przesądom. Racjonalna jednostka ma myśleć i decydować samodzielnie, biorąc w pełni odpowiedzialność za swe czyny i słowa. Wolność stojąca u podstaw liberalizmu ma charakter „negatywny”, określa granice wszelkiej władzy bez rozstrzygania, co ze swą wolnością uczyni dana jednostka. Liberalizm wyraża się postawą antypaternalistyczną — nikt nie może i nie powinien narzucać dorosłej osobie, co ma robić i w co wierzyć. Różnorodność stanowisk ideowych, stylów życia, postaw, ekon. przedsięwzięć jest wg. liberalizmu zjawiskiem pożądanym. Nieuchronnymi zjawiskami są współzawodnictwo oraz konflikt, który powinien być rozwiązywany w duchu kompromisu i tolerancji, zgodnie z przepisami prawa. Liberalizm próbuje określić warunki pokoju zbiorowego, jednostce pozostawia natomiast wybór sposobu osiągania własnego szczęścia.

Rozróżnia się 2 fazy rozwoju liberalizmu. Pierwsza, zw. klasyczna, obejmuje okres od XVII do końca XIX w. Liberalizm przyjął wówczas postać walki o wolność rel., tolerancję, zasady konstytucyjne (rządy prawa, trójpodział władz, prawa opozycji), o polit. oraz gosp. uprawnienia jednostki. W 1. poł. XIX w. w Europie Zach. powstały liberalne partie i ugrupowania głoszące hasła liberalizmu politycznego, np. bryt. → Partia Liberalna. Ruch polit. i doktryna liberalizmu miały wówczas gł. charakter negatywny — wskazywały na konieczność ochrony obywateli przed arbitralną władzą. W polityce gosp. zwyciężały zasady liberalizmu gospodarczego. Najszersze poparcie liberalizm zyskał w W. Brytanii i USA. Na kontynencie eur. doktryna liberalna z trudem torowała sobie drogę. Zasady wolnego rynku zyskały uznanie we Francji dopiero w III Republice, we Włoszech po zjednoczeniu państwa. Ani w Niemczech, ani w Rosji liberalizm nie miał szerszego polit. i intelektualnego poparcia.

Zmiana doktryny liberalizmu dokonała się na pocz. XX w., m.in. pod wpływem krytyki ze strony socjalistów i ruchów katolickich. Zmieniło się też otoczenie społ. i ekonomiczne. Klasyczny liberalizm był zdecydowanie indywidualistyczny, minimalizował rolę zorganizowanej władzy, był przeciwny → etatyzmowi i → interwencjonizmowi państwowemu; współczesny liberalizm (→ neoliberalizm) uwzględnia rolę organizacji i mówi o współodpowiedzialności społeczeństwa za los jednostki. Neoliberałowie wskazują, że warunkiem korzystania z wolności przez wszystkich obywateli jest równość szans w dostępie do edukacji, kultury oraz zagwarantowanie wszystkim minimum socjalnego. Przypisują państwu znaczną rolę w ochronie elementarnych uprawnień społ. i ekonomicznych. Kwestionują klas. zasadę → laissez-faire. Nowy liberalizm wysunął program sterowania ekon. siłami w celu zapewnienia społ. sprawiedliwości i stabilizacji. W ten sposób przejął część haseł reformistycznego socjalizmu. Obie tradycje liberalizmu są dziś żywe i ze sobą współzawodniczą. Obecnie klasyczny liberalizm nazywany jest niekiedy neokonserwatyzmem.

Europejskie partie liberalne podjęły nieregularną współpracę w 1. poł. XIX w., ale dopiero 1924 powstało Międzynar. Porozumienie Partii Radykalnych i Podobnych Partii Demokr. (franc. Entente Internationale des Partis Radicaux et des Partis Démocratiques Similaires; zakończyło działalność 1934). W 1947 powstała → Międzynarodówka Liberalna — Światowa Unia Liberalna; 1976 partie liberalne państw członkowskich EWG utworzyły federację Liberalnych, Demokr. i Reformatorskich Partii Współpracy Eur. (ang. Federation of Liberal, Democratic and Reform Parties); 1986 organizacją stowarzyszoną Międzynarodówki Liberalnej została Federacja Partii Liberalnych i Centrystowskich Ameryki Środk. i Karaibów (hiszp. Federatión de Partidos Liberales y Centristas de Centro America y del Caraibe).

ETATYZM [franc.], działalność gosp. państwa, polegająca na zakładaniu przedsiębiorstw państw., tworzeniu udziałów państwa w przedsiębiorstwach prywatnych oraz na regulowaniu życia gosp. za pomocą środków adm.; w szerszym znaczeniu etatyzm oznacza wszelką ingerencję państwa w życie gosp., w węższym — bezpośrednie podejmowanie zadań w produkcji i handlu.

KONSERWATYZM [łac.]: 1) Postawa, którą charakteryzuje przywiązanie do istniejącego stanu rzeczy (wartości, obyczajów, praw, ustroju polit. itp.) oraz niechętny stosunek do gwałtownych zmian, do nowości.

2) Konserwatyzm polityczny — kierunek polit. nawiązujący do konserwatywnej filozofii społ.; przyjmuje postać właściwą epoce i środowisku, w którym występuje, odwołuje się do zespołu wartości, które powinny zostać zachowane i najczęściej wskazuje na grupy społ. lub instytucje, mające je chronić. W XIX w. różne odmiany tego kierunku stały się podstawą działalności konserwatywnych partii politycznych. W Anglii pierwsze grupy konserwatystów (→ torysi ) powstały po rewolucji 1688, pełny ich rozwój nastąpił w wyniku reakcji na rewolucję franc. 1789, a po 1832 stały się trzonem → Partii Konserwatywnej. We Francji na pocz. XIX w. konserwatyści dążyli do odbudowy ustroju przedrewol., zachowania dawnych przywilejów szlacheckich, wzmocnienia pozycji Kościoła katol.; nabrali znaczenia w okresie → restauracji . W Niemczech konserwatyzm stapiał się z niem. romantyzmem i wyrażał się w kulcie niem. tradycji feud.; 1830-48 ukształtowały się polit. ugrupowania niem. konserwatystów. konserwatyzm rosyjski ujawnił się w ruchu słowianofilskim, podkreślał niepowtarzalną drogę rozwoju Rosji, ze szczególnym sposobem władania ziemią i odrębną w porównaniu z Zachodem postacią religijności. Po I wojnie świat. partie konserwatywne straciły na znaczeniu we wszystkich krajach eur., poza W. Brytanią; ich zwolenników wchłonęły inne partie prawicowe. Obecnie za konserwatywne (→ neokonserwatyzm ) są uważane partie i ruchy polit., które głoszą uznanie dla podstawowych norm i wartości kultury eur., dla religii oraz inspirowanych przez nią praw i obyczajów, niechęć do → „państwa dobrobytu”, wiarę w skuteczność nieskrępowanych mechanizmów rynkowych. Tego typu organizacje polit. są zjednoczone w → Międzynarodowej Unii Demokratów oraz w → Europejskiej Unii Demokratycznej, do której należą m.in.: bryt. Partia Konserwatywna, niem. i wł. partie chadeckie, skand. partie konserwatywne, z partii pol. — Porozumienie Centrum oraz Kongres Liberalno-Demokratyczny (do 1994). Wśród najbardziej reprezentatywnych polityków konserwatywnych doby powojennej można wymienić K. Adenauera, Ch. de Gaulle'a, M. Thatcher, R. Reagana.

3) Konserwatyzm filozoficzny — filozofia społ. stworzona na przeł. XVIII i XIX w. przez przeciwników → oświecenia , rewolucji franc. 1789 i → liberalizmu; znalazł klas. wyraz w twórczości E. Burke'a, J. de Maistre'a, L. de Bonalda. W XX w. wybitnymi przedstawicielami konserwatyzmu filozoficznego są: R. Altman, A. Gehlen, A. Glucksmann, G.K. Kaltenbruner, W. Kendal, R. Kirk, B.H. Levy, A. Mohler, J. Ortega y Gasset, M. Oakeshott, R. Nisbet, H. Schelsky, C. Schmitt, R. Spaemann, L. Strauss, E. Voegelin. Podstawą konserwatyzmu filozoficznego jest przekonanie o nieusuwalności zła i cierpienia z historii i życia ludzkiego, ponieważ ich źródłem jest skażona natura ludzka. Odpowiednie wychowanie, religia, reformy społ. mogą je jedynie ograniczyć. Przyjęcie takiego założenia decyduje o odrzuceniu teorii, które głoszą tezę o samodoskonaleniu i samozbawieniu człowieka, które przekonują, że człowiek własnym wysiłkiem, pracą, rozumem, nauką, rewol. czynem jest w stanie wyzwolić się od trapiących ludzkość nieszczęść i ograniczeń.

Konserwatyści odrzucają racjonalistyczne przekonanie, że jest możliwe poznanie praw życia zbiorowego i planowanie społeczne. Uważają, że nie jest wystarczające czysto racjonalne wyjaśnienie życia społ. i natury ludzkiej. Zdaniem konserwtyzmu człowiek jest istotą zdolną do kierowania własnym losem, ale nie ma żadnej pewności, że będzie tego chciał i że będzie to robił dla dobra swego i społeczeństwa. Konserwatyści wskazują na niezbędną w wychowaniu każdego człowieka rolę religii, tradycji i tych instytucji, które swoim hist. doświadczeniem gwarantują, że będą służyć zarówno równowadze społ., jak i kształtowaniu postawy moralnej człowieka. Za naturalne uważają różnice temperamentów, wiedzy, bogactwa, przywilejów. Są przeciwni → egalitaryzmowi, twierdzą, iż dobre społeczeństwo to takie, które opiera się na zasadzie hierarchicznej, dając pierwszeństwo naturalnym elitom pochodzenia (arystokracja), wykształcenia, doświadczenia. Ostoją życia zbiorowego nie jest wg nich równość, ale sprawiedliwość i słuszność. W wypadku konfliktu między równością a wolnością bez wahania opowiadają się po stronie wolności. Mimo że akceptują reguły demokr., są uczuleni na niebezpieczeństwa płynące z tyranii większości. Wzorem dla konserwatystów jest człowiek stawiający obowiązki przed przyjemnościami, samopoświęcenie przed uleganiem słabościom. Wolność kojarzą z wyborem życia zgodnego z cnotą, życia odpowiedzialnego. Dla konserwatysty pierwotne jest zobowiązanie wobec siebie jako istoty duchowej, na drugim miejscu stoją obowiązki wobec zbiorowości. Społeczeństwo przyrównują do żywego organizmu, który wyrasta na podłożu przeszłości i tradycji. Człowiek jest postrzegany jako istota społ. związana z naturalnymi grupami (rodziną, wspólnotą sąsiedzką, regionalną). Dzięki uczestnictwu w życiu zbiorowym zostają zaspokojone jego podstawowe potrzeby — bezpieczeństwa, zakorzenienia, statusu, identyfikacji. Konserwatyści nie są przeciwnikami zmian. Uważają, że wszelkie reformy muszą mieć charakter stopniowy i cząstkowy tak, by nie zburzyć równowagi całości. Są przeciwnikami projektów przemian opartych na ideologicznych podstawach; zdecydowanie niechętnie odnoszą się do rewolucji. Podkreślają, że w działaniach polit. należy zawsze wychodzić od empirycznej i niepowtarzalnej sytuacji, unikając moralistyki i spekulacji ideologicznych. Dla konserwatystów polityka jest domeną siły i, jak głoszą, nie wolno nikomu, nawet w imię najszlachetniejszych zasad etycznych, zapominać o trwałych regułach życia zbiorowego. W polityce nie ma miejsca na eksperymenty oraz nie można wierzyć, że w wyniku reform dokona się przemiana ludzkiej natury.

Według konserwtyzmu naród i państwo są dziełem wieków; będą lepiej służyły życiu jednostki, gdy w obyczajach, prawach, instytucjach zostaną zachowane doświadczenia przeszłości. Państwem dobrym jest państwo ograniczone i reprezentujące nie tylko wolę większości, ale również tradycję i dalekowzroczny interes zbiorowy. Dla konserwatyzmu własność prywatna jest nieodzownym warunkiem zachowania wolności. Obecnie konserwatyści (neokonserwatyści) są zdecydowanymi rzecznikami gospodarki wolnokonkurencyjnej i przeciwnikami → etatyzmu . Konserwatyzm zwalcza → centralizm; krytykuje liberalizm za to, że propagując indywidualizm, przyczynia się do rozbicia życia wspólnotowego i socjalizm — że forsując egalitaryzm, służy umocnieniu państwa

DEFLACJA [franc. < łac.], ekon. zmniejszanie się obiegu pieniężnego samoczynne (w następstwie zastoju lub recesji gosp.), bądź dokonane przez władze monetarne w celu przeciwdziałania → inflacji. Zazwyczaj deflacja powoduje spadek ogólnego poziomu cen, często produkcji i zatrudnienia; wzrasta siła nabywcza jednostki pieniężnej i kurs giełdowy waluty krajowej, w rezultacie maleje zadłużenie zagr. w przeliczeniu na tę walutę. Polityka deflacyjna bywa stosowana do celów wewn. (przeciwdziałanie zwyżce cen i przywracanie równowagi rynkowej) lub zewn. (obrona bądź przywrócenie wartości jednostki pieniężnej w stosunku do walut zagr.). Ujemną stroną deflacji jest m.in. wzrost cen produktów krajowych na rynkach zagr. i malejący eksport oraz wzrost importu (zniżka cen produktów zagr. w przeliczeniu na walutę krajową).

Hiperinflacja

INFLACJA, ekon. stały wzrost przeciętnego poziomu cen. Przeciętny poziom cen jest konstrukcją statyst., którą z pewnym przybliżeniem można traktować jako średnią ważoną cen wybranego koszyka dóbr i usług. Może to być koszyk dóbr i usług konsumpcyjnych, wtedy miarą inflacji jest wskaźnik cen detalicznych (WCD). Wskaźnik ten wyraża zmiany przeciętnego poziomu cen, które gospodarstwa domowe płacą za dobra i usługi. Procentowy wzrost WCD w skali roku (stopa inflacji) jest najczęściej stosowanym miernikiem inflacji. Stopa inflacji zależy nie tylko od procentowych zmian cen pewnej liczby różnych dóbr i usług, lecz także od znaczenia przydanego każdemu dobru i każdej usłudze, odpowiadającego ich udziałowi w całkowitych wydatkach przeciętnego gospodarstwa domowego. Stopa inflacji informuje zatem co dzieje się z wartością (siłą nabywczą) pieniędzy wydawanych przez przeciętną rodzinę. Kiedy ceny rosną, wówczas siła nabywcza pieniądza maleje: za taką samą ilość pieniądza można kupić coraz mniej dóbr i usług. Inflacja może więc być określona jako sytuacja, w której wartość pieniądza maleje. Ze względu na tempo wzrostu przeciętnego poziomu cen wyróżnia się inflację: pełzającą — 3-4% rocznie, kroczącą — 4-10%, galopującą — 10-50% i znajdującą się poza wszelką kontrolą hiperinflację — powyżej 50%. Najbardziej jest znana hiperinflacja w Niemczech 1923, kiedy ceny rosły w astr. tempie: w końcu 1923 były miliard razy wyższe niż na początku tego roku (wysłanie listu kosztowało 20 mld marek). Po II wojnie świat. kraje wysoko rozwinięte nie przeżywały hiperinflacji, doświadczyły jej kraje latynoamer., a także Polska w 2 poł. 1989. Obserwuje się jednak proces względnie powolnego, stale postępującego i nieodwracalnego wzrostu ogólnego poziomu cen. W 1961-70 przeciętna stopa inflacji wynosiła 2,7% w USA, 2,9% w RFN, 3,9% w W. Brytanii, 4,3% we Francji, 5,6% w Japonii; 1971-80 odpowiednio: 7,2%, 5,2%, 13,3%, 9,8%, 8,6%; 1981-90: 4,6%, 2,6%, 5,9%, 6,2%, 1,8%. Długoletnia inflacja sprawiła, że ludzie uwzględniają w swoich działaniach przyszły wzrost cen: pracownicy opierają swoje żądania płacowe nie tylko na wzroście cen z przeszłości, ale także na ich oczekiwanych podwyżkach. Również przedsiębiorstwa podnoszą ceny, aby pokryć zarówno przeszły, jak i przyszły wzrost cen. Te oczekiwania inflacyjne zwiększają stopę inflacji. Równocześnie inflacja wpływa na podział dochodu nar. — najczęściej tracą grupy bierne (renciści, emeryci) i słabiej zorganizowane (np. farmerzy). W krajach wysoko rozwiniętych, o niskiej stopie inflacji, przesunięcia w strukturze podziału dochodu są niewielkie. Jest to konsekwencją działania państwa, które wprowadza systemy indeksacji dochodów, czyli automatycznego uwzględniania wzrostu kosztów utrzymania w wysokości świadczeń społecznych.

Teoretycy ekonomii różnią się w ocenie przyczyn inflacji. Niektórzy uważają, że to nadmierny popyt ciągnie ceny do góry. Inni twierdzą, że ich wzrost jest powodowany rosnącymi kosztami. Monetaryści utrzymują, że przyczyną inflacji jest nadmierna emisja pieniądza przez bank centralny. Zwolennicy teorii inflacji popytu dowodzą, że ceny rosną wtedy, gdy łączny popyt na dobra i usługi oferowane po cenach bieżących jest większy od możliwości podaży całej gospodarki. Ta koncepcja tłumaczy inflację, gdy gospodarka znajduje się w stanie pełnego wykorzystania czynników produkcji: pracy oraz kapitału. Nadwyżka popytu, to luka inflacyjna. W warunkach „usztywnionej” podaży dóbr i usług, luka wypełnia się wzrostem cen. Inflacja kosztów oznacza sytuację, w której mimo braku nadwyżki popytu ceny rosną, a źródłem procesów inflacyjnych są „czynniki produkcji”, które dążą do zwiększenia swojego udziału w dochodzie nar. przez podwyższenie „cen” (płac oraz zysków). W myśl tej koncepcji winę za inflację ponoszą albo związki zaw., domagające się nadmiernych płac (tj. większych niż wzrost wydajności pracy), albo też wielkie przedsiębiorstwa, które podnoszą ceny swoich produktów w celu utrzymania wysokiej stopy zysku. Koszty i ceny mogą też być pchane do góry przez wzrost świat. cen surowców, zwiększanie podatków pośrednich (takich jak VAT), a także przez podnoszenie cen towarów importowanych. Monetaryści uważają, że wzrost podaży pieniądza (tj. ilości pieniądza w obiegu) zwiększa całkowite wydatki, gdyż tempo, w jakim pieniądz zmienia właściciela (czyli szybkość obiegu pieniądza), jest niemal stałe; sądzą oni, że inflacja występuje, gdy bank centr. zwiększa podaż pieniądza szybciej od wzrostu podaży dóbr i usług; pojawia się nadmierny popyt, spowodowany zbyt szybkim wzrostem podaży pieniądza; ponieważ podaż pieniądza znajduje się pod kontrolą banku centr., przyczyną inflacji jest błędna polityka pieniężna państwa.

Każda z tych koncepcji inflacji ma zalety i ograniczenia. Najbardziej rozpowszechniony pogląd, wyznawany nie tylko przez monetarystów, głosi, że wysoka inflacja jest wynikiem deficytów budżetowych. Badania empiryczne wskazują, że nie ma bezpośredniego, oczywistego związku pomiędzy rozmiarami deficytu budżetowego (jako procentu produktu nar. brutto, PNB) a stopą inflacji. W Japonii wielki deficyt występuje w połączeniu z niską stopą inflacji; w W. Brytanii i Francji stopy nflacji są dużo wyższe, czemu towarzyszą mniejsze deficyty budżetowe w stosunku do PNB; Niemcy mają niewielki deficyt i niską inflacją. Jest możliwy pewien zakres nieinflacyjnego finansowania deficytu; deficyty można także finansować pożyczkami; istnieje też łańcuch przyczynowy, biegnący w odwrotnym kierunku — od inflacji do deficytów. Do narzędzi polityki antyinflacyjnej należą: 1) działania monetarne i budżetowe, prowadzące do zmniejszenia popytu; 2) działania zmierzające do podniesienia efektywności przemysłu w celu zwiększenia podaży; 3) polityka dochodowa, która ma na celu utrzymanie równowagi tempa wzrostu dochodu nominalnego i realnego (dochody pieniężne ludności nie powinny wzrastać szybciej od podaży dóbr i usług, na które dochody te są wydawane).

W Polsce inflacja stańcze pieniądze papierowe stopniowo traciły na wartości. Podobna sytuacja wystąpiła w Księstwie Warsz. i w Galicji w 1 poł. XIX w. oraz w okresie I wojny światowej. Najsilniejsze procesy inflacyjne wystąpiły w Polsce po odzyskaniu niepodległości XI 1918. Były spowodowane przede wszystkim wielkim deficytem budżetowym, który rząd równoważył emisjami marki pol.; dodatkowym czynnikiem inflacjogennym było udzielanie przez państw. bank centr. (Pol. Krajową Kasę Pożyczkową) kredytów na cele odbudowy kraju uzyskiwanych z emisji marek polskich. Inflacja stopniowo rosła, aby w poł. 1923 przekształcić się w hiperinflację: w końcu 1918 za 1 dolara USA płacono 9 marek pol., w końcu 1919 — 110, 1920 — 590, 1921 — 2922, 1922 — 17 800, 1923 — 6 375 000, a IV 1924 — 9 250 000. Kres hiperinflacji położyły reformy skarbowe i walutowe W. Grabskiego, w których wyniku osiągnięto 1924 formalną równowagę budżetową, a marki pol. zastąpiono złotym. W 1925 nastąpiło nieznaczne załamanie jego kursu, określane jako druga inflacja lub inflacja bilonowa (rząd pokrywał swe wydatki nadmierną emisją bilonu). Stabilizacja złotego nastąpiła w 1 poł. 1926, a X 1927 przeprowadzono ustawową stabilizację złotego na podstawie obniżonego w stosunku do 1924 parytetu złotego. Ponownie zjawiska inflacyjne wystąpiły na ziemiach pol. w GG 1939-45 i na ziemiach okupowanych przez ZSRR 1939-41. Po II wojnie światowej inflacja wystąpiła ponownie, co początkowo było związane z deficytem budżetowym, a następnie

z forsowną industrializacją. Państwo starało się przeciwdziałać tym procesom: 1945 przeprowadzono ograniczoną wymianę pieniędzy okupacyjnych na nowe złote, emitowane przez Nar. Bank Pol., 1950 dokonano wymiany pieniędzy, w której wyniku ludność straciła 66% posiadanej gotówki, a 1953 zmieniono relacje płac i cen, podwyższając te ostatnie w stopniu wyższym od płac. Zjawiska inflacyjne w mniejszych lub większych rozmiarach występowały w całym okresie PRL, szczególnie nasilając się w końcowym okresie lat 80. Rozmiary inflacji w gospodarce państw komunist. są trudne do oceny, gdyż występowała ona również w postaci niejawnej. Podaż pieniądza była większa od produktu nar. wyrażonego w cenach bieżących. W gospodarce rynkowej wywoływało to wzrost cen (inflacja popytu); w gospodarce centr. kierowanej ceny były ustalane w sposób adm. i nie rosły w wystarczającym stopniu, aby wypełnić lukę inflacyjną. Konsekwencją tego były przymusowe oszczędności i kolejki w sklepach, odzwierciedlające niedobory rynkowe. Inflacja niejawna została wyeliminowana dopiero 1990, wraz z wprowadzeniem programu stabilizacyjnego L. Balcerowicza. Jawna inflacja 1971-80 wynosiła 4,6%, 1981-90 — 112,4%; w latach 90. inflacja utrzymuje się na poziomie kilkudziesięciu procent rocznie i wykazuje powolną tendencję spadkową.

PLURALIZM [łac.], politol.:

1) Doktryna polit. głosząca potrzebę stworzenia warunków ustrojowych do swobodnego ujawniania różnorodnych opinii dotyczących życia zbiorowego oraz tworzenia partii, stowarzyszeń itd.; w rezultacie kształtuje się sieć względnie autonomicznych organizacji reprezentujących różne interesy grupowe i koncepcje ideologiczno-programowe; równi partnerzy, o wspólnym systemie podstawowych wartości, dochodzą — w drodze uzgodnień i kompromisów — do zharmonizowania rozbieżnych interesów; dzięki temu jest możliwe porozumienie społ. w sferze zaspokajania potrzeb; kierunki pluralistyczne biorą początek od Arystotelesa, J. Locke'a i Ch.L. de Montesquieu; w program polit. przetworzyła je myśl liberalna.

2) Zespół zasad i rozwiązań ustrojowych bezpośrednio urzeczywistniających doktrynę pluralizmu; do najważniejszych należą: zasada wolności słowa i druku — warunek nie skrępowanej cenzurą lub obawą o represję karną czy prawno-cyw. krytyki ustroju, rządu i osób sprawujących władzę; zasada wolności stowarzyszania się, prowadząca do wielopartyjności i bogactwa grup interesu (ciał pośredniczących); zasada konkurencyjności (swobodnej gry) partii w życiu polit., zarówno w walce wyborczej, jak i w sprawowaniu władzy — szczególna rola przypada partii opozycyjnej, która nie tylko stanowi instytucję kontroli społ. nad rządem, ale również rozwija alternatywny program polit. i w razie wygrania wyborów staje się partią rządzącą; zasada podziału władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą, polegająca nie tylko na ich ograniczaniu, ale również uzupełnianiu i współpracy.

3) Teoria socjol., która głosi, że w państwach demokr.-liberalnych następuje równoważenie się konkurujących interesów grupowych w wyniku współpracy i rywalizacji grup interesu, partii polit. oraz administracji państw. i żaden z nich nie ma nad innymi decydującej przewagi; krytycy wskazują dominującą pozycję bądź elit władzy (korporacyjnej, wojsk. i funkcjonariuszy administracji), bądź „niewidzialnej władzy” ekspertów i biurokracji, bądź skoncentrowanej własności wielkiego kapitału.

HOLOCAUST [łac.], Holokaust [gr.]: 1) religiozn. całopalenie, ofiara spalona całkowicie na ołtarzu, składana zwł. w starożytności przez Żydów; 2) termin przyjęty w języku ang. na określenie zagłady Żydów w Europie, dokonanej przez III Rzeszę; kwestionowany przez wielu badaczy, zwł. żyd. teologów, interpretujących „całopalenie” jako męczeństwo, ofiarę, przyjmujących natomiast dla ludobójstwa Żydów jednoznacznie negatywne określenie Szoa (Szoah) — zagłada

obozy koncentracyjne

obozy zagłady

obozów pracy przymusowej

Obozy przesiedleńcze i przejściowe

 gettach dla ludności żydowskiej,

więzienia policyjne

obozy dla dzieci i młodzieży

obozy jenieckie

---