BAROK
Daty Graniczne:
koniec lat osiemdziesiątych XVI wieku, po lata 20 XVII wieku - prebarok
lata trzydzieste XVII wieku, po rok 1700 - rozkwit baroku
lata 1700 - 1730 - „schyłek” epoki, czasy saskie
Dwa wzory kultury:
Nurt dworski - rozwijał się na dworach królewskich i magnackich. Nurt ten reprezentują Jan Andrzej Morsztyn oraz Daniel Naborowski. Ten typ literatury uprawiany był na typ europejski, zwłaszcza modna była poezja włoskiego Marina, którego naśladowali także i polscy poeci. Poezja dworska miała więc zaskakiwać odbiorcę, dowodzić mistrzostwa autora, wreszcie, bawić i uatrakcyjniać uczty i rozmaite dworskie spotkania. Był to nurt kosmopolityczny, czyli czerpiący z wzorów zachodnich, im składający uznanie, a z niechęcią odnoszący się do klasycznych polskich tradycji.
Nurt ziemiański - sarmacki, opanował polskie dworki szlacheckie. Zwany jest także „swojskim”, bo ta właśnie literatura, odmiennie niż nurt dworski, przykładała ogromną wagę do rodzimych tradycji, wręcz tworzyła własną szlachecka ideologię i swój polski rodowód uznawała za najważniejszy. Twórcami tego nurtu są Władysław Potocki, Jan Chryzostom Pasek. Nurt ten nazywany jest także sarmackim , od słynnej teorii o Sarmatach, bardzo rozpowszechnionej w XVII wieku i oddziaływującej na późniejsze epoki
Podział literatury baroku jest wygodny, lecz nie jest pełny. Dwa nurty jest łatwo zapamiętać, ponieważ były dwory - więc dworski, były siedziby szlacheckie - więc ziemiański, lecz nie wolno nam zapominać że istniały także miasta, rozwijał się więc także nurt „literatury plebejskiej” ze słynnym bohaterem Sowizdrzałem. Mówimy oględnie: poezja dworska, lecz już Morsztyn i Naborowski, są poetami, którzy znacznie się różnią - można więc mówić o co najmniej kilku nurtach poetyckich
Nurt dworski |
nurt sarmacki |
nurt plebejski |
Jan Andrzej Morsztyn |
Jan Chryzostom Pasek |
Jan z Kilan |
Daniel Naborowski |
Władysław Potocki |
W. Roździeński |
Sarmatyzm - Literatura sarmacka jest odwrotnością nurtu dworskiego. Tamta - ulegająca modom zza granicy, postulująca wielkie wymagania co do formy, jest zupełnie odwrotna do magnackiej, która postulująca polską tradycję, niechętna do zagranicznych wzorów wytworzyła ideał Sarmaty. Twórcami sarmatyzmu byli, nie tylko w literaturze lecz w całości obyczajów i sposobie życia, była szlachta funkcjonująca w kręgach wiejsko - sąsiedzkiego środowiska. Głosiła wolność jednostki szlacheckiej, aż do skrajnego Liberum Veto. Głosiła kult tradycji, włącznie ze swoim tradycyjnym strojem - kontuszem. Wyznawała religię katolicką. Niekiedy popadała w dewocję i nietolerancję, co stało się przyczyną, nazywania ich przez nurt oświecenia przejawem zacofania, ciemnoty i dewoty. Oczywiście taka etykietka wydaje się być dziś jednostronna. Skąd wziął się jednak cały mit o Sarmatach. Otóż według XVI wiecznych historyków - Miechowity i Bielskiego, polska szlachta wywodziła się od starożytnych Sarmatów, dzielnych wojowników, spokrewnionych ze Scytami, którzy przybyli na ziemie polskie, w okolicach Wisły, i tam właśnie się osiedlili i dali początek polskiemu rycerstwu. Oczywiście rodowód tego typu przypadł szlachcie do gustu , stał się źródłem całej formacji kulturowej, od poczucia narodowej potęgi, aż po strój na styl wschodni. Sarmatyzm był bardzo silną ideologią, oddziaływującą na epoki późniejsze, np. romantyzm, a w literaturze baroku reprezentują ten nurt Jan Chryzostom Pasek (Pamiętniki) oraz Wacław Potocki (Poezja).
Sarmata, ideał Sarmaty - Najlepszym przykładem sarmaty jest Onufry Zagłoba z trylogii autorstwa Henryka Sienkiewicza. Można także przywołać Cześnika i Rejenta z Zemsty Aleksandra Fredry, Sędziego czy Jacka Soplicę z Pana Tadeusza Mickiewicza. Konkretny przykład z epoki baroku to sam Jan Chryzostom Pasek - autor i bohater Pamiętników. Sarmata kojarzy się z postawnym szlachcicem, dumnym walecznym, lecz kłótliwym, skorym do bójek, zwad, i miodu, kultywującym tradycję, przekonanym o świetności polskiego ustroju, „Złotej szlacheckiej wolności” . Wzór sarmaty, wrysowany jest w Pamiętniki Paska. Oczywiście należy podejrzewać autora o idealizowanie pewnych faktów. Na kartach bowiem Pamiętników sarmata jawi nam się jako waleczny odważny rycerz w części o wojnach , a dobry gospodarz w części o życiu ziemiańskim. Sarmata był tam dzielnym żołnierzem patriotą, obrońcą przywilejów szlacheckich i wiary katolickiej, wobec którego nawet król odczuwa szacunek. Tę idealną i świetlaną wizję przyćmiewa jednak fakt iż jest to również szlachcic chciwy łupów, dbały o własne wygody, fanatyk w kwestiach wolności szlacheckiej - negujący i krytykujący obce zwyczaje. Sam Pasek zresztą, co wiadomo z biografii, był awanturnikiem i prowadził wieczne procesy z sąsiadami, zaś dwa razy skazany był na banicję
Kontrreformacja - Jeszcze przed fatalnymi wojnami, na kulturze polskiej zaciążyła kontrreformacja - prąd powstały w kościele wobec zagrożenia reformacją. Zwołany wobec przeciwstawienia się postępom różnowierstwa sobór trydencki ( 1545 - 1563), wydał szereg dekretów, a kościół uformował się wówczas jako organizm polityczny i wypracował na swój użytek ścisłą strategię postępowania. Dbając o nieskażoność dogmatów, o prawomyślność wiary, wyraźnie określił co należy uznawać za katolickie w dziedzinach nauki, rygorów i zwyczajów kościelnych, wytyczył też jasno zasady sztuki, zwłaszcza sakralnej. Przeciwstawiając się swobodzie legend, zmyślonym i poszerzonym o cudowne dodatki fabułom hagiograficznym i biblijnym, Kościół nawiązał jednak, jednoznacznie do średniowiecza, jako wielkiej epoki wzorów chrześcijańskich. Stąd wzięła się w baroku popularność hagiografii, na przykład Żywoty Świętych Piotra Skargi, która upowszechniała, oparte na źródłach żywoty świętych wyznawców i męczenników (zwłaszcza współczesnych, ginących z rąk różnowiernych oprawców). Te wzory osobowe uczyły heroizmu, wytrwałości w dążeniu do zbawienia, strzegąc czystości wiary, Kościół po trydencki postulował wierność pismu świętemu i odrzucenie wszelkich wartości pozabiblijnych.