PRĄDY/UGRUPOWANIA ARTYSTYCZNE
KONTRREFORMACJA
Kontrreformacja to prąd powstały w Kościele katolickim wobec zagrożenia reformacją. Zwołany w celu przeciwstawienia się postępom różnowierstwa sobór trydencki (1545 - 1563) wydał szereg dekretów, a Kościół uformował się wówczas jako organizm polityczny i wypracował na swój użytek ścisłą strategię działania. Dbając o nieskażoność dogmatów, o prawomyślność wiary, wyraźnie określił, co należy uznać za katolickie w dziedzinie nauki, dyscypliny i zwyczajów kościelnych; wytyczył też jasno zasady sztuki, zwłaszcza sakralnej.
MARINIZM
Nazwa ta pochodzi od nazwiska włoskiego pisarza Gimbattista Marino; marinizm to inaczej kwiecisty barok; odrzucał renesansową harmonię między treścią a formą i kładł nacisk na formę; lubował się w olśniewających konceptach, wymyślnych epitetach i metaforach; stosowano następujące środki artystyczne:
- inwersja czyli szyk przestawny;
- paradoks - twierdzenie lub rozumowanie sprzeczne z przyjętym ujęte w
błyskotliwą wypowiedź;
- alegoria - obrazowe przedstawienie pojęć oderwanych;
- anafora - rodzaj powtórzenia polegający na rozpoczynaniu kolejnych zdań
i wersów od tych samych wyrazów;
- gradacja - (stopniowanie) figura będąca odmianą wyliczenia, polegająca
na nagromadzeniu określeń, pojęć lub obrazów i uszeregowaniu ich wg.
stopnia nasilenia lub osłabienia jakiejś cechy;
- hiperbola - przesadnia; metafora polegająca na wyolbrzymieniu i
przesadnym uwypukleniu pewnych cech;
- antyteza - przeciwstawienie; zestawienie pojęć i sądów społecznych lub
kontrastowych;
- koncept - wyszukane, niezwykłe i zaskakujące pomysły kompozycyjne,
obrazowe lub słowne;
- oksymoron - związek frazeologiczny obejmujący dwa przeciwstawne
znaczeniowo wyrazy;
- parafraza - omówienie; zastępowanie zwykłych określeń i nazw
równoważnikami znaczeniowymi;
- pointa - nieoczekiwane i zaskakujące zakończenie.
SARMATYZM
Sarmatyzm głosił, że Polacy pochodzą od słowiańskiego plemienia Sarmatów. Ich potomkami miałaby być szlachta. Ideał szlachcica-sarmaty to człowiek prawy, uczciwy, dobroduszny, odważny, patriota. Powinien dbać o równość wewnętrzną stanu, być chrześcijaninem. Nie musi być wszechstronnie wykształcony, ale dbać o wolności szlacheckie, mówić o szkolnictwie. Polska była na pograniczu chrześcijaństwa i religii orientalnych. Polacy byli narodem wybranym do obrony chrześcijaństwa, z tego rodziła się nietolerancja religijna. Hasło obrony przed nawałnicą turecką - skutkiem tego była izolacja kulturowa, pojawia się niechęć do wszystkiego co nie było rdzennie polskie (przestano wysyłać młodzież na zagraniczne uniwersytety). Z idealnego wzorca sarmacja stała się pojęciem negatywnym, ze szlacheckiego umiłowania wolności rodzi się anarchia, niechęć do pracy. Następnie obniżenie kultury umysłowej i obyczajowej w wyniku przekonania szlachty o jej rzekomej wyższości nad innymi narodami. Miejsce cnót szlacheckich zajmują obojętność wobec losów ojczyzny, warcholstwo, pijaństwo, rozluźnienie obyczajów, wyzysk chłopa. To w dużym stopniu powoduje, że II połowa XVII w. jest dla Polski okresem wielkiego kryzysu. Typowym przykładem Sarmaty jest J.Ch. Pasek. Ten wzorzec opisał w "Pamiętnikach". Ich bohater realizuje ten ideał szlachcica, żołnierza, ziemianina. Wykształcenie bohater, narrator i autor jednocześnie zdobył u jezuitów. Nie jest ono więc zbyt gruntowne czy wielostronne. Takie wykształcenie wywierało wpływ na konserwatyzm myślowy, który przejawiał się w niechęci do wszystkiego co w jakikolwiek sposób mogłoby zmienić istniejący stan rzeczy. Według Paska nie potrzeba żadnych zmian ani reform, jedyne niebezpieczeństwo zagrażające ojczyźnie to najazdy nieprzyjacielskie i przed nimi należy się bronić. Walcząc w obronie kraju nigdy nie zapominał o własnym interesie - wielu ludzi bogaciło się na wojnie. W imię "złotej wolności" potępiał senatorów, którzy domagali się dziedziczności tronu polskiego i ukrócenia szlacheckiej anarchii. Nie dostrzegał nędzy ludu - naród utożsamiał ze szlachtą. Pasek wysoko ceni odwagę, męstwo i dzielność wyżej niż mądrość i rozwagę. Często mówi o honorze rycerskim dopuszczając się czynów zupełnie nierycerskich. Bicie czy torturowanie poddanych nie wykraczało jego zdaniem poza ramy honoru. Pasek pochwala ideały ziemiańskie, spokojne życie na wsi, bliskość natury - ale ich nie realizuje. Podobnie ustosunkowuje się do ideałów obywatelskich - dostosowuje je do własnych potrzeb. Wyśmiewa inne narody chwaląc kraj rodzinny. Chwali w nim to co najmniej zasługuje na poparcie - samowolę szlachecką, słabość władzy królewskiej, bezrząd, pusty skarb, całkowitą zależność poddanych od panów - to zgodnie z tym co pisze miałoby świadczyć o przewadze Polski nad innymi państwami. Mówi także o teorii, że Polska jest "przedmurzem chrześcijanstwa". Idee mesjanistyczne głosiły wiarę w opatrzność Boga, który Polaków obdarzył szczególną miłoscią. Ideały katolickie uległy u Paska spłyceniu i prymitywizacji. Bohater "Pamiętników" często chodzi do kościoła, bierze udział w pielgrzymkach, a przy tym dokonuje najazdów na cudze domy, katuje poddanych. Taki katolicyzm usprawiedliwiał nietolerancję i przesądy, był powierzchowny - jego źródeł można dopatrywać się w jezuickim wychowaniu.