Średniowiecze 476 - 1492
Termin ten określa epokę historii i kultury europejskiej między czasami starożytnymi a nowożytnymi.
Początek średniowiecza wiąże się z 476 r.n.e., tj. upadkiem cesarstwa zachodnio - rzymskiego, schyłek zaś z wydarzeniami historycznymi XV w. (1453 rok - upadek cesarstwa bizantyjskiego oraz 1492 rok - odkrycie Ameryki).
Ówczesna feudalna Europa tworzyła swoistą jedność, wspólnotę spojoną religią chrześcijańską i nadrzędną władzą Kościoła, reprezentującego powszechną, łacińską, ponadczasową kulturę. Wszyscy władcy europejscy, z wyjątkiem cesarzy niemieckich, podporządkowali się papieżowi i uznali hegemonię Kościoła. Powszechnie panował światopogląd religijny, który ukształtował myślenie, odczuwanie, postępowanie i twórczość ludzką. Znaczną rolę w formowaniu ówczesnego światopoglądu odegrały poglądy św. Augustyna i św. Tomasza z Akwinu.
O ile w Europie epoka trwała około 1100 lat, to w Polsce tylko 500 (X - XVw.). Przyjęte określenie “średniowiecze” było wyrazem pewnego lekceważenia żywionego dla tej “pośredniej” epoki, okresu jakby “bezpłodnego, mrocznego i ciemnego”. Zarzucano odejście od ducha wielkiej kultury antyku, jej zniekształcenie, a ponadto sprzeniewierzenie się ideałom pierwotnego chrystianizmu; rewizja ujemnych sądów rozpoczęła się dopiero w XVIII w., kiedy to zauważono wielkość i potęgę jej sztuki, zwłaszcza późnośredniowiecznej.
Epoka ta dała światu szkolnictwo trwające do dziś z uniwersytami włącznie, dwa style w sztuce: romański i gotycki, a także wynalazek druku.
CECHY LITERATURY ŚREDNIOWIECZNEJ
rękopiśmiennictwo - książka średniowieczna krążyła jako kodeks rękopiśmienny, do którego można było dopisywać na pozostałych pustych kartach inne teksty, i to w różnym czasie, nie zawsze oznaczonym. Jej społeczny zasięg, z uwagi na jednoegzemplarzowość, był ograniczony. Koszt związany z nakładem pracy przy jej sporządzaniu był niezmiernie wysoki (np. równowartość kilku wsi).
anonimowość - twórcom średniowiecza obca była “próżna chwała”, powszechne było ukrywanie się poza dziełem, nieujawnianie swej podmiotowej obecności.
moralizatorstwo - wychowanie i pouczenie człowieka, skierowanie go na właściwą drogę
kompilacja - średniowieczna praktyka twórcza nie tylko dopuszczała, ale wręcz doradzała korzystanie z nie swoich dzieł, wplatanie ich fragmentów do innych utworów. Składanie (kompilację) porównywano do składania bukietu kwiatów, wznoszenia budowli z różnych cennych materiałów.
wzorce pisarskie - średniowiecze wypracowało dla swej twórczości pewne reguły pisarskie. Dotyczyły one zasad budowy wierszy, konstruowania dobrej prozy, wskazywały na istnienie pewnych podziałów w zakresie poezji i prozy, charakteryzowały określone gatunki np. carmina - pieśni, tragedię, komedię, historię, satyrę. Klasyfikacje te nie zawsze były klarowne i dopuszczały możliwość nachodzenia na siebie różnych gatunków, ich mieszanie. Pewne formy i gatunki jeszcze starożytnego pochodzenia często ulegały w średniowieczu daleko posuniętym odkształceniom.
kosmopolityzm - twórcy średniowiecza nie koncentrowali się na podejmowaniu tematów bliskich im środowiskom narodowym, afirmowali swą wspólnotę z całym światem.
nowe gatunki - misterium, dramat liturgiczny, moralitety, utwór parenetyczny, utwór hagiograficzny, sonet, żywot (legenda), dialog, psałterz, modlitewnik
tematyka religijna - szczególne zaangażowanie w kwestie religijne i świeckie, duchowe i społeczne
potępienie zła i afirmacja dobra
duch parenezy - (z grec. parainesis - pouczenie, ostrzeżenie, rada) tworzenie zalecanych do naśladowania ideałów osobowych, kształtowania wzorcowych wizerunków np. świętego rycerza, władcy.
DOROBEK POLSKIEGO PIŚMIENNICTWA
Chronologicznie pierwszym zabytkiem jest geograficzno - historyczny opis anonimowego autora sporządzony w Bawarii i dlatego skrótowo nazwany Geografem Bawarskim. Rękopis ten pochodzi z IX w. Zawiera nazwy plemion polskich.
Drugi zabytek to najdawniejszy polski dokument tzw. Dagome iudex, w którym Mieszko I oddawał państwo pod opiekę papieża. Dokument ten został sporządzony najprawdopodobniej ok. 990 r.
Trzeci chronologicznie zabytek to Kronika merseburskiego biskupa Thietmara, zawierająca m.in. opis walk niemiecko-polskich w latach 1000, 1010, 1015. Thietmar wymienia nazwy niektórych plemion polskich, grodów i rzek, wymienia także imię Bolesława Chrobrego.
Kolejnym i o wiele obszerniejszym jest zabytek z XII wieku. Bulla gnieźnieńska pochodzi z 1136 r. i została sporządzona w kancelarii papieskiej. Rękopis zawiera rejestr dóbr arcybiskupa gnieźnieńskiego zatwierdzonych przez papieża. W treść zostało wplecionych 410 wyrazów polskich, tzw. nazw miejscowych i osobowych.
NAJDAWNIEJSZE ZABYTKI PIŚMIENNICTWA POLSKO-ŁACIŃSKIEGO
RELIGIJNE
“Kazania świętokrzyskie”
“Kazania gnieźnieńskie”
“Psałterz floriański”
“Biblia królowej Zofii”
“Bogurodzica”
Żywoty świętych - świętej Kingi, Salomei, Stanisława Szczepanowskiego
HISTORYCZNE
roczniki
“Kronika Polski” - Gall Anonim
“Kronika Polski” - Wincenty Kadłubek
“Kronika Polski” - Janko z Czarnkowa
“Roczniki” (“Historia Polski”) - Jan Długosz
ŚWIECKIE
“Satyra na leniwych chłopów”
“O zachowaniu się przy stole”
“Pieśń o zabiciu Jędrzeja Tęczyńskiego”
Pierwszy polski tekst o charakterze ciągłym odnotowano w Księdze henrykowskiej z 1270 r. Dzisiaj uważa się go za pierwsze polskie zdanie:
“daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj”
(daj, niech ja pomielę, a ty odpoczywaj)