POLITECHNIKA ŚWIĘTOKRZYSKA ROK AKADEMICKI 2006/07

WYDZIAŁ BUDOWNICTWA I INŻYNIERII ŚRODOWISKA

KIERUNEK: INŻYNIERIA ŚRODOWISKA

SPECJALNOŚĆ: OGRZEWNICTWO I WENTYLACJA

RAPORT ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKO
projektowanej OCZYSZCZALNI ŚCIEKÓW
zlokalizowanej w gminie Daleszyce

Wykonali:

Renata Rokicka 404 OW

Kinga Ciaś 404 OW

Marcin Gągała 404 OW

Mateusz Bilski 404 OW

Marcin Siemieniuch 404 OW

1. Podstawa cel i zakres opracowania.

Oczyszczalnie ścieków jako inwestycje wznoszące w celu ochrony zasobów wodnych oddziaływają w mniejszym lub większym stopniu również na stan otaczającego je powietrza atmosferycznego oraz środowiska glebowego. Wpływ oczyszczalni na jakość wód w odbiorniku oczyszczanych ścieków jest jednym z podstawowych zagadnień ekologicznych rozpatrywanych przed rozpoczęciem projektowania inwestycji. Natomiast oddziaływanie oczyszczalni na ludzi, jakość powietrza atmosferycznego i gleby jest zagadnieniem istotnym podczas określenia jej szczegółowej lokalizacji, projektowania rozwiązań techniczno-technologicznych i eksploatacji obiektu.

Przedmiotem opracowania jest kompleksowa ocena oddziaływania na otoczenie projektowanej oczyszczalni ścieków w Marzyszu Gm. Daleszyce. Dotyczy ona badania stężeń zanieczyszczeń chemicznych i mikrobiologicznych w powietrzu oraz hałasu wokół obiektów technologicznych i w strefie oddziaływania oczyszczalni ścieków.

Zadaniem pracy jest dokonanie oceny wpływu na środowisko projektowanej oczyszczalni ścieków na terenie gminy Daleszyce. Raport sporządzany jest, aby uzyskać pozwolenie na budowę, co wynika z Prawa budowlanego. Podstawę prawną stanowi Prawo Ochrony Środowiska, oraz jak wynika z art.51 tejże ustaw Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 10 maja 2005 r. w sprawie określenia rodzajów przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko oraz szczegółowych uwarunkowań związanych z kwalifikowaniem przedsięwzięcia do sporządzenia raportu o oddziaływaniu na środowisko (Dz. U. z dnia 10 maja 2005 r.). W myśl powyższego rozporządzenia ocenę oddziaływania na środowisko przeprowadzamy, gdyż jest to instalacja oczyszczania ścieków przewidziana do obsługi nie mniej niż 2 000 równoważnych mieszkańców, w rozumieniu art.43 ustawy z dnia 18 lipca 2004 r. - Prawo wodne (Dz. U. Nr 115, poz. 1229, z póz. zm.)

Celem opracowania jest określenie rodzaju zanieczyszczeń emitowanych z obiektów technologicznych oczyszczalni ścieków w Marzyszu, wpływu tej emisji na stopień zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego oraz ocena stopnia szkodliwości i uciążliwości emisji zanieczyszczeń i hałasu z terenu oczyszczalni i określenie rzeczywistego zasięgu tych oddziaływań w aspekcie wyznaczania strefy ochronnej. Opracowanie uwzględnia zakres i warunki określone przez Wydział Ochrony Środowiska Urzędu Wojewódzkiego w Kielcach.

Ocenę końcową i wnioski sformułowano zgodnie z aktualnie obowiązującymi przepisami prawnymi. Uwzględniono wpływ źródeł emisji niezorganizowanej, które charakteryzują się zwykle niską emisją powierzchniową. Są to w szczególność: punkt zlewny nieczystości płynnych i kanał doprowadzający ścieki, piaskownik, komory napowietrzania.

2. Charakterystyka danych źródłowych.

Podstawowym warunkiem stawianym oczyszczalniom ścieków jest wymagana jakość oczyszczonych ścieków. Warunki, jakie muszą spełniać ścieki oczyszczone, reguluje Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska z dnia 24 lipca 2006r Dz.U.Nr. 137 poz. 984, uzależniając je od wielkości oczyszczalni wyrażonej w RLM, ustalonej na podstawie maksymalnego średnio tygodniowego ładunku BZT₅.

Na podstawie danych źródłowych tj. Rozporządzeń Ministrów, Ustaw, pozostałych pozycji w punkcie 15 - możemy stwierdzić czy nasza oczyszczalnia spełnia stawiane jej wymogi. Czy zawartości poszczególnych składników w ściekach po procesie oczyszczania nie przekraczają wartości dopuszczalnych.

3. Opis i charakterystyka oczyszczanych ścieków:

1. informacje podstawowe:

Projektowany obiekt to mechaniczno - biologiczna oczyszczalnia ścieków oparta na osadzie czynnym w układzie SBR. Na jej lokalizację została wybrana przez nas Gmina Daleszyce. Gmina ta położona jest w centralnej części województwa świętokrzyskiego. Zajmuje powierzchnię 224,24 km². Od zachodu graniczy bezpośrednio z miastem Kielce, od północy z gminami Górno i Bieliny, od wschodu z gminami Łagów i Raków, a od południa i południowego - zachodu z gminami Pierzchnica i Morawica. Prawie cały obszar gminy leży w zlewni rzeki Czarnej Nidy, a jedynie część wschodnia położona jest w zlewni Czarnej Staszowskiej. Przez teren ten przepływają rzeki Belniaka i Lubrzanka, które w okolicy Marzysza łączą się tworząc Czarna Nidę. Daleszyce są największa gminą województwa. Pod względem przyrodniczym obszar gminy leży w obrębie dwóch mezoregionów: Gór Świętokrzyskich i Pogórza Szydłowieckiego, które wchodzą w skład makroregionu Wyżyny Kieleckiej.

Wybór na tą miejscowość padł przede wszystkim przez wzgląd na wartość równoważnej liczby mieszkańców (RLM=2054), podobną do tej obliczonej z danych projektowych. Oczyszczone ścieki odprowadzone będą właśnie do Czarnej Nidy, która spełnia warunek: przepływ ścieków Q_dśr=220m³/d jest mniejszy od 10% SNQ=2764,8 m³/d tej rzeki.

b) lokalizacja i dotychczasowe użytkowanie terenu:

Dokładna lokalizacja oczyszczalni to tereny na zachód od rzeki Czarna Nida, na północ od wsi Marzysz, gdzie teren jest dość równinny a jego wysokość nie przekracza wartości 247.0m n.p.m. Teren budowy przyszłej oczyszczalni stanowią nieużytki rolne będące własnością gminy Daleszyce.

c) obiekty istniejące:

Realizujemy tylko, gdy modernizujemy istniejącą oczyszczalnię; założenia projektowe dotyczą obiektu dopiero projektowanego.

4. obiekty projektowane:

W projektowanej mechaniczno-biologicznej oczyszczalni ścieków opartej na osadzie czynnym w układzie SBR pojawią się takie obiekty jak:

1) sito szczelinowe

2) piaskownik poziomy

3) reaktory SBR-6 szt.

4) zbiornik wyrównawczy

Ogólny schemat oczyszczalni:

-dopływ grawitacyjny,

-przepompownia

-komora rozprężna

-krata workowa(nie zadana w projekcie)

-piaskownik poziomy

-zbiornik retencyjny

-reaktor SBR

- przepompownia osadu

-zbiornik osadu

-urządzenie do odwadniania osadu

-dmuchawy reaktorów

-dmuchawy zbiorników osadu

Pomiędzy bioreaktorem a wylotem do odbiornika na trasie kolektora instaluje się studzienkę kontrolno-pomiarową w celu umożliwienia dokonania kontroli pracy oczyszczalni.

Charakterystyka obiektów zadanych w projekcie:

Sito szczelinowe: wyróżniamy dwa typy:

-sito szczelinowe pętlicowe: są idealne do oddzielania części stałych od cieczy i gazów oraz rozdziału części stałych o różnych wielkościach. Sita szczelinowe pętlicowe mogą mieć zarówno bardzo lekką jak i ciężką konstrukcję, zawsze jednak jest ona bardzo precyzyjna. Powierzchnię sita tworzą profile posiadające pętle, przez które przeprowadzony jest okrągły drut, łączący profile ze sobą. Ponieważ w technologii łączenia nie wprowadza się odkształceń termicznych, otrzymywana szczelina jest bardzo dokładna.

- sito szczelinowe zgrzewane płaskie: płaskie sita szczelinowe zgrzewane charakteryzują się wysoką jakością i wytrzymałością. Sita te są idealne do oddzielania części stałych od cieczy i gazów oraz rozdziału części stałych o różnych wielkościach Dzięki zastosowanej technologii zgrzewania na płasko unika się odkształcania profili oraz wprowadzania naprężeń, które występują przy technologii prostowania cylindrów. Sita szczelinowe zgrzewane mogą mieć bardzo lekkie konstrukcje. W razie konieczności mogą zostać dodane wzmocnienia i ramy.

Piaskownik poziomy: Do urządzenia ścieki napływają grawitacyjnie lub mogą być tłoczone pompą. Ścieki wpadają do komory, w której następuje sedymentacja piasku. Osiadający się w strefie dennej piasek jest transportowany poprzez poziomy podajnik ślimakowy do komory osadczej, z której poprzez kątowy podajnik ślimakowy jest wynoszony na zewnątrz urządzenia. Podczas przenoszenia, piasek jest grawitacyjnie odwadniany i zagęszczany. Zbierający się w kieszeni tłuszcz jest automatycznie usuwany za pomocą absorpcyjnego zgarniacza do komory zbiorczej skąd może być odtłuszczany lub wypompowywany. Może być przystosowany do pracy w warunkach zimowych. Może być wykonywane od 10 do 200 l/s (36 do 720m³ /h)

Reaktory SBR: w miejsce reaktora o ciągłym przepływie ścieków i stałym napełnieniu, występuje reaktor cyklicznie częściowo opróżniany i dopełniany. Praca reaktorów porcjowych podzielona jest na cykle, które określają odstęp czasu potrzebny do napełnienia reaktora, przeprowadzenia procesów biologicznych, oddzielenia osadu czynnego od ścieków oczyszczonych, odprowadzenia części ścieków oczyszczonych i odciągnięcia osadu nadmiernego. Cykle dzielą się na następujące fazy procesowe:

- napełnianie: reaktor przyjmuje porcjami ścieki ze zbiornika retencyjnego i napowietrza je cyklicznie. Faza ta trwa aż do całkowitego napełniania reaktora.

-reakcja: reaktor pracuje w fazach tlenowych i niedotlenionych z mieszaniem zawartości reaktora zapewniający w ten sposób redukcję związków organicznych i związków azotu w procesie nitryfikacji i denitryfikacji.

-sedymentacja: napowietrzanie zostaje przerwane i reaktor przechodzi w fazę bezruchu. Sedymentacja osadu zachodzi poprzez opadanie cząsteczek osadu na dno reaktora.

-odpływ: po zakończeniu sedymentacji ścieki oczyszczone z objętości roboczej reaktora odprowadzane są poprzez zawór odpływu do rurociągu.

-przerwa: reaktor wchodzi w fazę przerwy, podczas której napowietrzany jest pozostający w nim osad. Reaktor wykonał w ten sposób jeden cykl i jest gotowy do przyjęcia nowej porcji ścieków.

Pojemność reaktora przy przyjmowaniu nowej porcji ścieków zależy od jego pojemności geometrycznej i ilości osadu czynnego pozostającego stale w reaktorze. Reaktor podzielony jest na strefy zależnie od następujących czynników:

A Pojemność osadu czynnego - pojemność ta wynika z obliczeń technologicznych i zajęta jest przez osad czynny. Zajmuje ok. 35 % czynnej pojemności reaktora.

B Pojemność strefy bezpieczeństwa - pojemność ta zawarta jest pomiędzy górnym poziomem strefy osadu czynnego, a poziomem odpływu ścieków oczyszczonych i traktowana jest jako strefa przyrostu osadu nadmiernego. Zajmuje ona ok. 15 % pojemności reaktora.

C Pojemność użytkowa reaktora - przez pojemność użytkową rozumiemy objętość zawartą pomiędzy poziomem odpływu ścieków oczyszczonych, a dolną krawędzią rury przelewowej wyznaczającą jednocześnie pojemność czynną reaktora. Stanowi ona ok. 50 % objętości czynnej. 

Liczba cykli i czas ich trwania może być z góry zaprogramowana lub też regulowana automatycznie w zależności od rzeczywistego dopływu ścieków. Procesy zachodzące w reaktorze w trakcie trwania cyklu eliminują potrzebę stosowania niektórych operacji stanowiących słabe punkty układów konwencjonalnych:

-sedymentacji osadu nadmiernego w wydzielonych osadnikach wtórnych,

-recyrkulacji ścieków i osadów.

Zbiornik wyrównawczy: Z uwagi na sekwencyjne napełnianie reaktora wymagane jest występowanie zbiornika wyrównawczego bezpośrednio przed oczyszczalnia. Istnienie zbiornika wyrównawczego w ciągu technologicznym umożliwia gromadzenie nadmiaru ścieków w wypadku wystąpienia awarii modułu biologicznego, co eliminuje możliwość zanieczyszczenia środowiska w nieprzewidzianych okolicznościach.

4. Charakterystyka rozwiązań technologicznych w zakresie projektowanej oczyszczalni ścieków.

1. jakość i ilość oczyszczonych ścieków:

Ilość oczyszczonych ścieków wiąże się ze średnim dobowym przepływem ścieków Q_dśr=220m³/d. Ich jakość zależy od wielkości stężeń na odpływie. Dla stężenia BZT5=25g/m³, ChZT=125 g/m³ i zawiesiny ogólnej równej 35 g/m³ ścieki te spełniają warunki postawione z „Rozp. MŚ w spr. warunków, jakie należy spełniać przy wprowadzaniu ścieków do wód lub ziemi” oraz „Rozp. w sprawie substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego.”

Dla S_BZT5 dopuszczalne wielkości to 25 lub 70-90 g/m³; dla S_ChZT- 125 lub 75 g/m³. Dla N_og i P_og wartości te zostały przekroczone o 10 g/m³(N_og) i o 3 g/m³(P_og) i wynoszą odpowiednio 25 i 5 g/m³.

Z doświadczeń praktycznych wynika, że tylko związki zawierające azot są wystarczająco skutecznie usuwane ze ścieków za pomocą metod biologicznych. W przypadku związków zawierających fosfor zaleca się stosowanie połączonych metod chemicznych i biologicznych, by ich zawartość w oczyszczonych ściekach obniżyła się do poziomu wymaganego przepisami prawa. Aby dopuszczalne parametry nie zostały przekroczone, musi być zachowana właściwa praca osadu czynnego. Tworzące go bakterie nitryfikacyjne (nitryfikatory) należą do najbardziej wrażliwej populacji drobnoustrojów biorących udział w oczyszczaniu ścieków. O ich aktywności decydują takie czynniki jak: temperatura, pH, zasadowość, stężenie tlenu rozpuszczonego, wiek osadu czynnego i jego obciążenie ładunkiem zanieczyszczeń organicznych, obecność oraz stężenie substancji toksycznych, a także stężenie azotu w dopływie do oczyszczalni.

W miarę spadku temperatury zmniejsza się intensywność nitryfikacji, a poniżej C proces ten ustaje w wyniku zahamowania wzrostu bakterii. Jeśli pH jest°5 niższe od optymalnego, ale utrzymuje się na stałym poziomie, to proces nitryfikacji przystosowuje się do mniej korzystnego pH. Ważną rolę odgrywa tutaj zasadowość, im jest ona wyższa, tym utrzymanie pH na stałym poziomie jest łatwiejsze. Jej nadmierny spadek prowadzi do obniżenia pH, co z kolei hamuje wzrost bakterii nitryfikujących. Spadek stężenia tlenu rozpuszczonego poniżej 1mg O2/l także obniża szybkość wzrostu nitryfikatorów. Ich powolny przyrost, będący konsekwencją naturalnie długiego czasu generacji sprawia, że zbyt krótki wiek osadu czynnego sprzyja wymywaniu tych mikroorganizmów z systemu oczyszczania.

Przepisy prawne związane z nadzorem nad jakością wody do picia: Ustawa z dnia 07.06.2001r. o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzeniu ścieków (Dz. U. Nr 72, poz. 747), Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 27.11.2002r. w sprawie wymagań, jakim powinny odpowiadać wody powierzchniowe wykorzystywane do zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia (Dz. U. Nr 204, poz. 1728); Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11.02.2004r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód (Dz. U. Nr 32, poz. 284); Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 19.11.2002r. w sprawie wymagań dotyczących jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi (Dz. U. Nr 203, poz. 1718); Ustawa z dnia 22 kwietnia 2005 r. o zmianie ustawy o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniu ścieków oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 85, poz. 729)].

2. ładunki w ściekach surowych i oczyszczonych oraz określenie RLM.

RLM=

ŚCIEKI SUROWE:

[kg/h]

[kg/h]

ŚCIEKI OCZYSZCZONE:

[kg/h]

[kg/h]

3. opis procesu technologicznego oczyszczania ścieków:

Projektowana oczyszczalnia jest mechaniczno - biologiczna oparta na osadzie czynnym w układzie SBR. Określoną wydajność oczyszczalni osiąga się poprzez odpowiednie dobranie liczby i pojemności reaktorów, oraz odpowiednie zaprogramowanie urządzeń sterujących w zależności od jakości dopływających ścieków. Modułowa struktura oczyszczalni umożliwia jej rozbudowę, poprzez zwiększenie liczby zbiorników i przeprogramowanie urządzeń sterujących.

Ścieki zbierane są w (zwykle całkowicie zakopanym pod ziemią) zbiorniku retencyjnym. W zbiorniku retencyjnym zainstalowane są pompy tłoczące ścieki do reaktora oczyszczającego. Reaktor funkcjonuje jako niezależna biologiczna lub biologiczno-chemiczna oczyszczalnia ścieków. W wyniku napowietrzania zachodzą w nim (przy udziale zawartych w ściekach mikroorganizmów) biologiczne procesy, rozkładu tlenowego zanieczyszczeń. Proces biologiczny może być dodatkowo wspomagany poprzez dozowanie niewielkiej ilości środków chemicznych, w celu usunięcia nadmiaru fosforu - metoda strącenia symultanicznego. Oddzielenie zanieczyszczeń jest efektem sedymentacji następującej po okresie napowietrzania.

Osad nadmierny w fazie sedymentacji reaktora odprowadzany jest do zbiorników osadu. Zadaniem ich jest zagęszczenie zbędnej już biomasy. W dalszym postępowaniu znacznie już zmineralizowaną biomasę osadu nadmiernego odwadnia się. Sposób odwadniania osadu uzależniony jest wielkości oczyszczalni.

4. przewidywane efekty oczyszczania i stopień redukcji zanieczyszczeń w odniesieniu do wymagań formalno-prawnych.

SROPIEŃ REDUKCJI DLA BZT5:

SROPIEŃ REDUKCJI DLA ZAWIESINY OGÓLNEJ:

5. technologia przeróbki osadów ściekowych z uwzględnieniem ich ilości i jakości:

Osady powstające w procesach oczyszczania ścieków poddaje się dalszej przeróbce w celu ich odwodnienia, eliminacji organizmów chorobotwórczych oraz stabilizacji (zapobieganie gniciu). Pierwszym etapem przeróbki osadów jest ich zagęszczanie (odwadnianie) przez sedymentację lub flotację; następnym stabilizacja w warunkach tlenowych: napowietrzanie lub beztlenowych: fermentacja metanowa. Fermentacje metanową prowadzi się w wydzielonych komorach fermentacyjnych (proces trwa 20-28 dni, optymalnie przebiega w temperaturze 35,5°C); ubocznym i wykorzystywanym produktem jest biogaz. Po stabilizacji osad poddaje się mechanicznemu odwadnianiu na prasach lub wirówkach albo suszy się na poletkach osadowych i wykorzystuje jako nawóz.

6. Opis stanu środowiska

1. klimat

Pod względem klimatycznym obszar gminy położony jest w obrębie Małopolskiego Regionu Klimatycznego w Krainie Gór Świętokrzyskich. Charakteryzuje się ona typem klimatu wyżynnego, wykazującego w stosunku do obszarów otaczających podwyższone opady atmosferyczne, dłuższy okres zalegania pokrywy śnieżnej, niższej temperatury powietrza i większe prędkości wiatrów.

Główne elementy klimatu tego obszaru przedstawiają się następująco:

- średnia temperatura powietrza w roku +7,5
, ( dla województwa +6,3
)

- średnia temperatura powietrza w lipcu +18,5

- średnia temperatura powietrza w styczniu -3,5

- średnia suma opadów atmosferycznych w roku 626 mm

- średnia max. suma opadów atmosferycznych w ciągu roku 876 mm

- średnia min. suma opadów atmosferycznych w ciągu roku 451 mm

- średnia liczba dni z pokrywą śnieżną w roku: 80 - 100

- średni okres wegetacji trwa około 210 dni,

- przewaga wiatrów zachodnich, południowych i południowo - wschodnich ( w okresie letnim), dominują również wiatry południowo - zachodnie

Przedstawione dane wybranych elementów meteorologicznych klimatu dotyczą średnich wieloletnich wartości na obszarze gminy. Pamiętać jednak należy, że miejscami może występować duże zróżnicowanie tych warunków w skali mikroklimatu lub nawet klimatu miejscowego (lokalnego). Dotyczy to szczególnie obszarów o zróżnicowanej rzeźbie terenu, w których pionowe zróżnicowanie klimatyczne może być większe niż zróżnicowanie w poziomie. Lokalne różnice klimatyczne mogą być również spowodowane niejednorodnością podłoża i różnym użytkowaniem.

2. położenie, krajobraz

Ukształtowanie terenu

Pod względem fizycznogeograficznym (Kondracki J. 1998) obszar gminy wchodzi w skład podprowincji Wyżyna Małopolska (342), makroregionu Wyżyna Kielecka (342.3), mezoregionu Góry Świętokrzyskie (342.34-3) i Pogórza Szydłowieckiego (342.37). Na terenie gminy wyróżniono trzy mikroregiony: Padół Kielecko - Łagowski, Wzgórza Daleszyckie i Wzgórza Orłowińskie. Obszar gminy Daleszyce posiada zróżnicowaną rzeźbę terenu, która związana jest z budową geologiczną i tektoniką skał podłoża oraz działalnością lądolodów czwartorzędowych, a także procesami denudacyjnymi oraz erozyjnymi rzek.

Dominującymi formami rzeźby terenu są pasma górskie:

• Pasmo Brzechowskie (Świnia Góra - 30,m n.p.m.),

• Grupa Otrocza (Otrocz - 37,2m n.p.m.),

• Pasmo Orłowińskie (Słowiec - 432,9m n.p.m.),

• Pasmo Cisowskie (Włochy - 429,2m n.p.m.).

Są one poprzecznie pocięte dolinami rzek: Lubrzanki, Belnianki, Pierzchnianki i Czarnej Staszowskiej tworząc malownicze przełomy. Dodatkowym elementem w ukształtowaniu terenu gminy są liczne wały wydmowe o wysokości względnej do 18 m. Najwyższym punktem obszaru objętego opracowaniem jest Góra Słowiec (432,9m n.p.m.), natomiast najniżej położony punkt znajduje się w SW części gminy w dnie doliny rzeki Czarnej Nidy

(231,5m n.p.m.). Profile stoków są złożone i to od ich nachylenia (powyżej 10°) zależy między innymi, wielkość i szybkość spływu powierzchniowego, a w korytach rzecznych czas koncentracji, wysokość kulminacji i długość fal wezbraniowych. Ponadto znajomość przestrzennego zróżnicowania nachylenia stoków jest istotna w planowaniu przestrzennym (gospodarka wodno-ściekowa, budowa dróg, budownictwo, rolnictwo itp.).

Oceniając charakter rzeźby terenu na obszarze gminy pod kątem przydatności do zabudowy (poza gruntami leśnymi) należy stwierdzić, że na przeważających obszarach nie stwarza ona ograniczeń dla budownictwa. Obszary wyłączone z zabudowy to:

• zbocza o nachyleniu powyżej 10° (duże ograniczenia),

• dna dolin rzecznych (z powodu silnego nawodnienia).

Obszar gminy Daleszyce obejmuje SW fragment trzonu paleozoicznego Gór Świętokrzyskich i jego mezozoicznego obrzeżenia. W budowie starszego podłoża zaznacza się szereg wyraźnych, równoleżnikowo biegnących synklin i antyklin. Na południe od Daleszyc w podłożu uwidacznia się kopalna dolina wypełniona osadami czwartorzędowymi o miąższości około 0 m. Dolina ta o generalnym kierunku przebiegu z SW na NE jest wieku trzeciorzędowego. Dzięki niej materiał piaszczysto-żwirowy był transportowany z obszaru Gór Świętokrzyskich do zbiornika mioceńskiego, którego północna strefa brzeżna sięgała na obszar dzisiejszej gminy. Najstarszymi utworami odsłoniętymi na powierzchni w granicach administracyjnych gminy są osady: prekambru i kambru (seria łupkowo-piaskowcowa), ordowiku (łupki graptolitowe i piaskowce), syluru (piaskowce, szarogłazy i łupki), dewonu (łupki, margle wapienie, dolomity kwarcyty i zlepieńce), karbonu (iłowce, mułowce z wkładkami szarogłazów, łupki ilaste) i permu ( zlepieńce, piaskowce i mułowce).

Mezozoiczne obrzeżenie reprezentują osady triasu (piaskowce, mułowce, łupki, iły i wapienie) oraz jury (wapienie płytowe i gruboławicowe, piaskowce).

Wyżej wymienione starsze utwory przykryte są płaszczem osadów czwartorzędowych plejstocenu i holocenu. Są to przede wszystkim utwory lodowcowe i wodnolodowcowe (piaski, żwiry i gliny zwałowe), rzeczne i peryglacjalne (piaski, żwiry i mułki) oraz eoliczne. Ich miąższość waha się od 1 do 16 m. Poza lessami są to grunty dobre i bardzo dobre dla budownictwa. W okolicy Słupca i Niwek Daleszyckich występują piaski pochodzenia wydmowego i nie są to grunty wskazane pod zabudowę. W dolinach rzecznych wykształciły się osady deluwialne i aluwialne oraz utwory bagienne, które są słabo nośne i nie przydatne dla budownictwa.

1. warunki gruntowo wodne

Bezpośredni związek z budową geologiczną ma występowanie wód podziemnych. Utwory starszego paleozoiku w obrębie trzonu paleozoicznego Gór Świętokrzyskich wykształcone w postaci osadów piaskowcowo - ilasto - mułowcowych są praktycznie bezwodne. Wśród bezwodnych obszarów zbudowanych z utworów kambryjskich i sylurskich występują utwory dewonu środkowego, które to zostały ujęte dla potrzeb zaopatrzenia ludności gminy w wodę pitną. Część obszaru gminy od strony zachodniej w kierunku wschodnim, aż po Rezerwat Białe Ługi jest w zasięgu GZWP (Główny Zbiornik Wód Podziemnych) nr 418 Gałęzice - Bolechowice - Borków o pow. 103 km² i zasobach dyspozycyjnych 1792 m³/h; środkowodewoński; szczelinowo-krasowy (wapienie, dolomity).

Mały pobór wody sieciowej związany jest z wykorzystywaniem przez mieszkańców w dużym stopniu bezpłatnej wody z własnych studni. Wodę sieciową wykorzystuje się najczęściej do przygotowywania posiłków, picia oraz pojenia zwierząt w gospodarstwach.

2. Wody powierzchniowe

Sieć wodna jest istotnym elementem środowiska geograficznego. W jej skład wchodzą: sieć rzeczna, zbiorniki wód stojących, mokradła, kanały i rowy melioracyjne. Linię rozdzielającą obszary, z których wody spływają do różnych dorzeczy nazywa się działem wodnym powierzchniowym.

Gmina Daleszyce jest ważnym obszarem wododziałowym i źródliskowym. Przebiega tu dział wodny II - rzędu, oddzielając dorzecze Nidy od dorzecza Czarnej Staszowskiej. Przebiega on po pasmach Orłowińskim i Cisowskim. Zachodnia, centralna i północna część gminy odwadniana jest przez zlewnie rzeki Lubrzanki i Belnianki. Ich większe dopływy to Warkocz (Lubrzanki) i Pierzchnianka (Belnianki). W rejonie Marzysza Belnianka łączy się z Lubrzanką dając początek Czarnej Nidzie. Rzeki te cechują się dużą nierównomiernością przepływów związanych z konfiguracją terenu oraz ilością opadów w najwyższych partiach Gór Świętokrzyskich, gdzie biorą swój początek. Tereny głównych dolin rzecznych znajdują się w strefie zalewów wielkimi wodami.

Pozostała część gminy odwadniana jest przez rzekę Czarną Staszowską (bezpośredni dopływ Wisły), która ma swoje źródła na terenie rezerwatu „Białe Ługi". Przepływy tej rzeki wykazują również znaczne nierównomierności. Spływy wód od strony północnej są mniej gwałtowne z uwagi na dużą lesistość terenów źródliskowych i niewielki spadek. Środowisko wodne rzek i potoków gminy charakteryzują wysokie stany wód na wiosnę oraz niskie stany wód w okresie letnim. Na terenie gminy w chwili obecnej znajduje się 1 zbiornik wodny „Wojciechów" oraz odbudowywany zbiornik „Borków", który uległ zniszczeniu podczas powodzi w 200 Ir. Ponadto jest szereg kompleksów stawowych. Obiekty te stanowią zasoby wodne gminy.

W systemie zarządzania gospodarką wodną obszar gminy należy do Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Krakowie. Na terenie gminy monitoring rzek realizuje Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Kielcach poprzez sieć regionalną. Monitoring regionalny składa się z jednego punktu na rzece Czarna Nida. Na podstawie badań przeprowadzonych w 2002 r. przez Wojewódzki Inspektorat Środowiska w Kielcach rzeka Czarna Nida na długości 16 km (p.p. Serwis) znalazła się w III klasie czystości ze względu na przekroczenie miana Coli i zawiesiny oraz na długości 9,6 km w klasie non (nie odpowiada normom) ze względu na przekroczenie zawiesiny. Podstawowym źródłem zanieczyszczeń wód powierzchniowych są ścieki ( surowe lub niedostatecznie oczyszczone) komunalne z jednostek osadniczych, przemysłowe, wody opadowe z terenów zurbanizowanych oraz spływy powierzchniowe z terenów rolniczych i komunikacyjnych.

Gleby

Gmina Daleszyce, według regionalizacji glebowo - rolniczej opracowanej przez JUNG Puławy, zakwalifikowana została do regionu Daleszycko -Rakowskiego. Charakteryzuje się on przewagą gleb żytnich o bardzo słabej przydatności rolniczej, wytworzonych głównie z piasków. Najwyższą rolniczą przydatność gleb posiadają wsie: Suków, Brzechów, Cisów, Szczecno i Mójcza. Na terenach tych podstawowe znaczenie gospodarcze mają średniej jakości gleby bielicowe lub brunatne wyługowane, wytworzone najczęściej z piasków gliniastych, rzadkich rędzin lub lessów.

Trzecią, co do znaczenia grupą gleb są gleby hydromorficzne, wytworzone w warunkach trwałego uwilgotnienia. W grupie tej występują:

- gleby glejowe - stanowią je gleby deluwialne występujące jako użytki
zielone.

Nadmierne nawodnienie spowodowało rozwój procesów glejowych, redukujących zawartość substancji odżywczych i powodujących zakwaszenie.

• gleby mułowcowo - torfowe i torfowo - mułowe, w których warstwy torfu przemieszane są mineralnym mułem. Występują one dolinach większych rzek.

• gleby torfowe i torfowo - murszowe wytworzone są z torfów przeważnie niskich, przy czym niektóre z nich posiadają rozwinięty poziom murszenia.

• gleby murszowo - mineralne powstałe na terenach zatorfionych, zawierające w poziomie próchnicznym znaczne ilości słabo rozłożonej substancji organicznej. Zaliczane są do gleb organicznych lub mineralno - organicznych.

• mady, gleby powstałe z osadów rzecznych występują w dolinie rzeki Belnianki. Stanowią najlepsze w gminie użytki zielone. Są to gleby mineralne.

Ponadto, na terenie gminy Daleszyce występują gleby o mniejszym znaczeniu gospodarczym z uwagi na niewielki areał. Są to:

• rędziny wytworzone ze skał wapiennych. Największe ich obszary występują w Daleszycach i Szczecnie. Zaliczane są do gleb najcenniejszych.

Czarne ziemie zdegradowane i czarne ziemie deluwialne spotykane na użytkach zielonych, równie cenne i zawierające relatywnie najwięcej próchnicy.

Pod wpływem czynników naturalnych oraz antropogenicznych zachodzi pogorszenie właściwości użytkowych gleby, czyli ich degradacja. Głównymi przyczynami, które powodują obniżenie właściwości produkcyjnych gleb są: górnictwo, niewłaściwe użytkowanie rolnicze gleb, błędne stosowanie środków ochrony roślin i nawozów sztucznych oraz oddziaływanie przemysłu, transportu i gospodarki komunalnej. Z punktu widzenia ochrony środowiska najważniejsze jest zapobieganie zanieczyszczeniom metalami ciężkimi. Tego typu zanieczyszczenia występują na terenach i w otoczeniu zakładów przemysłowych, elektrowni, na terenach miast i aglomeracji, w pobliżu tras komunikacyjnych oraz w obszarach objętych oddziaływaniem odpadów komunalnych i przemysłowych.

Na obszarze gminy istnieje zjawisko zagrożenia gleb erozją wodną w stopniu silnym, szczególnie we wsiach: Widełki, Daleszyce oraz Cisów. Powoduje ono zmywanie gleby ze zboczy i jej osadzanie u podnóży stoków gdzie wyraźnie zmniejsza się prędkość wody.

Na obszarze gminy Daleszyce czynnikami degradującymi pokrywę glebową jest również intensywne budownictwo oraz eksploatacja kopalin.

Zgodnie z ustawą o ochronie gruntów rolnych i leśnych wyróżnia się podstawowe kierunki ochrony gruntów rolnych i leśnych:

- ochronę ilościową polegającą ograniczeniu przeznaczenia tych gruntów na inne
cele,

• ochronę jakościową polegającą na zapobieganiu procesom degradacji i dewastacji, szkodom powstającym w wyniku działalności nie rolniczej i nieleśnej, przywracaniu i poprawianiu ich wartości,

• zachowaniu torfowisk i oczek wodnych jako naturalnych zbiorników wodnych

• poprawienie wartości użytkowej gruntów leśnych oraz zapobieganie obniżenia ich produkcyjności.

Na cele nierolnicze i nieleśne można przeznaczyć przede wszystkim grunty oznaczone w ewidencji gruntów jako nieużytki, a w razie ich braku - inne grunty o niższej przydatności rolniczej. Przeznaczenie gruntów rolnych i leśnych na cele nierolnicze i nieleśne można dokonać jedynie w planach zagospodarowania przestrzennego.

Szczegółowej ochronie podlegają użytki rolne o wysokiej bonitacji, tzn. klas I-III, wytworzone z gleb pochodzenia mineralnego i organicznego oraz użytki rolne klas IV-VI -jeśli zostały wytworzone z gleb pochodzenia organicznego oraz lasy. W tych przypadkach zagospodarowanie gruntów na cele nierolnicze i nieleśne łączy się z uzyskaniem zgody na wyłączenie ich z produkcji rolniczej i leśnej. Inwestorzy w znacznej mierze wykorzystują grunty najmniej przydatne dla rolnictwa, dla swych zamierzeń inwestycyjnych.

1. szata roślinna i walory przyrodnicze

Na terenie gminy lasy zajmują powierzchnię ogółem 12 874 ha, z czego lasy państwowe to 11 344 ha, a prywatne 130 ha. Pod względem położenia geograficznego, całość obszarów leśnych gminy zaliczana jest do mezoregionu Łysogórskiego, z których część posiada charakter naturalnych zbiorowisk leśnych charakterystycznych dla pradawnej „Puszczy Świętokrzyskiej". Występują tu następujące typy siedliskowe lasów: od bardzo żyznych lasów świeżych, olsów i lasów wilgotnych, poprzez żyzne lasy mieszane świeże i lasy mieszane wilgotne, średnio żyzne bory mieszane świeże, bory mieszane wilgotne do ubogich borów świeżych, wilgotnych, bagiennych po najuboższe bory suche. W strukturze drzewostanu dominują: jodła sosna, świerk, buk, dąb, olcha, jawor, klon, jesion, grab, cis oraz modrzew polski. Przeważającymi są lasy szpilkowe, z których najpowszechniej rozpowszechnione są fitocenozy borowe.

W dolinach rzecznych i na ich zboczach występują łęgi i niskie grądy charakteryzujące się dużym bogactwem flory stycznym. W miejscach źródliskowych oraz nad wolno płynącymi ciekami wykształciła się leśna postać torfowiska niskiego. Ze zbiorowisk i zespołów nieleśnych najcenniejsze ze względu na pełnioną rolę, jaką jest wodochłonność są torfowiska (niskie, przejściowe i wysokie) z charakterystyczną roślinnością Szczególną osobliwość stanowią tu zespoły roślinności bagiennej chronionej w rezerwacie „Białe Ługi" i „Słopiec". Występują tu rzadkie rośliny, które podlegają prawnej ochronie, a są to: grążel żółty, bobrek trójlistkowy, rosiczka okrągłolistna i długofalistna, storczyk błotny, bagno zwyczajne, borówka bagienna i żurawina błotna.

Obszar gminy Daleszyce objęty jest wieloprzestrzennymi i indywidualnymi formami ochrony przyrody. Najważniejszą rolę spełnia tu C-OPK -Cisowsko -Orłowiński Park Krajobrazowy (jego granica określona została rozporządzeniem Nr 14/94 Wojewody Kieleckiego z dnia 14 września 1994r. W sprawie Zespołu Parków Krajobrazowych Gór Świętokrzyskich i Ponidzia), który na omawianym obszarze obejmuje sołectwa: Cisów, Sieraków, Trzemoszna i Widełki oraz sołectwa leżące na terenie parku i jego otuliny: Daleszyce, Niwy Daleszyckie, Słopiec Szlachecki, Smyków i Szczecno.

Park o powierzchni 20 706 ha utworzono w celu ochrony cennych zasobów przyrodniczych i krajobrazowych, zachowania czystości wód Czarnej Staszowskiej, biorącej swój początek na bagnach i torfowiskach rezerwatu „Białe Ługi" oraz poprawy czystości wód rzek i cieków przepływających przez ten teren do I i II klasy czystości.

Na jego terenie i obszarze strefy ochronnej, znajdują się fragmenty Pasma Orłowińskiego, Pasma Ociesęckiego, i Pasma Cisowskiego. Jego największym walorem jest przyroda. Pod względem różnorodności botanicznej przewyższa on Świętokrzyski Park Narodowy. Na terenie parku stwierdzono 2 gatunki roślin objętych ochroną i 1 gatunków roślin rzadkich. Między innymi występuje tu: wierzba borówkolistna, goździk piaskowy, pełnik europejski, orlik pospolity, tojad dzióbaty, sasanka wiosenna, grążel żółty, rosiczka okrągłolistna i długolistna, parzydło leśne, storczyki, podkolan biały, kruszczyki, litera jajowata, gnieźnik leśny. Środowisko leśne stanowi ostoję dla wielu zwierząt, wśród których można spotkać liczne jelenie, sarny, dziki, borsuki a nawet łosie i cietrzewie. W 198r. teren parku wybrano do reintrodukcji na Kielecczyźnie bobra europejskiego, który od tego czasu założył tu wiele stanowisk.

Na terenie parku występują odsłonięcia skał paleozoicznych, zawierające unikatowe skamieniałości. Grupują się one głównie we wschodniej części parku - w okolicy Widełek.

Na obszarze gminy znajdują się trzy zatwierdzone rezerwaty przyrody:

Rezerwat torfowiskowy „Białe Ługi" (nr ewid. 023) o powierzchni 408,44ha utworzony został dla ochrony i zachowania naturalnego kompleksu torfowisk różnych typów i w różnych stadiach rozwojowych, z cennymi zespołami roślinności bagiennej. Szczególnie ważne jest zwłaszcza największe w Górach Świętokrzyskich bezleśne torfowisko wysokie, o powierzchni prawie 140 ha, sprawiające wrażenie zarośniętego jeziora.

Charakter torfowiskowo - leśny ma także rezerwat „Słopiec" o powierzchni 8,18 ha. Na przeważającej części torfowiska występuje zespół wełnianki i torfowca z turzycą dzióbkowatą Do bardzo rzadkich roślin naczyniowych rozpoznanych na torfowisku należą: modrzewnica zwyczajna, brzoza omszona, bagno zwyczajne, żurawina błotna, rosiczka długolistna, bobrek trójlistkowy, storczyk szerokolistny, ponad to wiele gatunków reliktowych - arktyczno-borealne mchy oraz glacjalne wierzby.

Charakter pierwotny zachował też rezerwat „Cisów" im. Prof. Z. Czubińskiego (nr ewid. 03) o powierzchni 40,8 ha, w którym można obejrzeć wspaniałe, blisko 200-letnie drzewostany jodłowo - bukowo - dębowe.

Rezerwaty przyrody są szczególnymi formami ochrony przyrody. Z tego względu obowiązuje w nich prawem ustanowione przepisy dotyczące zakazów, nakazów i ograniczeń. Obok rezerwatów przyrody na terenie gminy w obrębie Parku i jego otuliny ustanowiono 12 pomników przyrody, z czego 9 obiektów to pomniki przyrody ożywionej, pozostałe 3 stanowią osobliwość przyrody nieożywionej.

e) ludność obecna i w pespektywie czasu

Według danych GUS ( stan na dzień 31.12.2003r) gminę Daleszyce zamieszkuje 14338 osób, co stanowi 7,2% ludności powiatu kieleckiego. Gęstość zaludnienia w gminie wynosiła średnio 128 osób/km2.W samych Daleszycach mieszka 2882 osoby, a w sołectwach 1146.

Tabela 1 Liczba ludności w gminie w przedziałach wiekowych według stanu na 31.12.2003r.

Płeć	wiek
		0-6	7-15	16-18	19-60	pow.6	razem
Kobiety	4	1084	402	3933	1237	7210
Mężczyźni	92	1068	381	429	8	7128

Tabela 2 Dane dotyczące ruchu naturalnego i migracji ludności w latach 2000 2003

Rok	2000	2001	2002	2003
Małżeństwa	78	7	124	68
Urodzenia	16	169	146	17
Zgony	117	116	111	126
Saldo migracji	dodatnie	dodatnie	dodatnie	dodatnie

Gmina charakteryzuje się dodatnim współczynnikiem przyrostu naturalnego, który w roku 2003 wyniósł 2, l%.

f) infrastruktura

Gospodarka wodno-ściekowa

Całość zagadnień związanych z korzystaniem z zasobów wodnych oraz racjonalnym ich kształtowaniem i ochroną reguluje ustawa z dnia 28 lipca 2001 roku, Prawo Wodne (Dz. U. Nr 115, poz. 1229) z późniejszymi zmianami. Ustawa ta reguluje gospodarowanie wodą w nawiązaniu do przepisów unijnych, w tym Ramowej Dyrektywy Wodnej 2000/60/EC, przyjętej przez Parlament Europejski w grudniu 2000 roku. Przepisy te przewidują prowadzenie zintegrowanej gospodarki wodnej, realizowanej zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju oraz zakładają zlewniowe kształtowanie i ochronę zasobów wodnych. Taki system gospodarowania oznacza całościowe spojrzenie na tworzenie zasobów wodnych, możliwość ich wykorzystania i wszelkie procesy zachodzące w zlewni.

Przepisy art. 31 ustawy Prawo Wodne określają korzystanie z wód jako ich używanie zaspakajające wszelkie potrzeby ludności oraz gospodarki, jednocześnie jednak stawiają wymagania, których korzystanie z wód nie może naruszać: nie może powodować pogorszenia stanu ekologicznego wód i ekosystemów od nich zależnych, a także marnotrawstwa wody.

Stan ilościowy i jakościowy zasobów wodnych może stanowić jeden z podstawowych mierników atrakcyjności inwestycyjnej gminy i warunkuje jego rozwój.

Główne źródło zaopatrzenia w wodę ludności i przemysłu na terenie gminy Daleszyce stanowią wody podziemne. Utwory starszego paleozoiku w obrębie trzonu paleozoicznego Gór Świętokrzyskich wykształcone w postaci osadów piaskowcowo - ilasto - mułowcowych są praktycznie bezwodne. Obok obszarów bezwodnych istnieją obszary występowania wodonośnych utworów środkowego i górnego dewonu, górnej jury oraz triasu, zasobnych w wodę o wysokiej jakości. Ujmowane, studniami wierconymi, wody z głównych lub użytkowych zbiorników wód podziemnych nadają się bezpośrednio lub po prostym uzdatnieniu do picia i na potrzeby gospodarcze.

Gmina Daleszyce do zbiorowego zaopatrzenia korzysta z ujęć wody zlokalizowanych w Niwkach Daleszyckich, Słopcu, Mójczy, Sukowie, Niestachowie, Smykowie i Marzysz

Roczny pobór wody z ujęć podziemnych w roku 2003 wyniósł

270 000 m³. Według pozwolenia wodnoprawnego całkowity pobór wody łącznie ze wszystkich ujęć może wynosić 3 22 m³/d.

Na terenie gminy Daleszyce sieć wodociągowa ma długość 164,6km, a kanalizacyjna 32,4 km. Kanalizacja na terenie gminy Daleszyce jest dopiero w początkowej fazie realizacji. Ścieki odprowadzane są do oczyszczalni ścieków w Daleszycach i Szczecnie. Ogółem roczna ilość odprowadzonych ścieków w roku 2003 wyniosła 60 566m³.

Ściekami są również wody pochodzące z odwodnienia zakładów górniczych, wody opadowe lub roztopowe, pochodzące z powierzchni terenów przemysłowych, składowych, baz transportowych oraz dróg i parkingów o trwałej nawierzchni. W gminie Daleszyce brak jest systemów kanalizacji deszczowej i oczyszczalni tego rodzaju ścieków.

Ogółem na terenie gminy Daleszyce wydano 7 pozwoleń wodno - prawnych na pobór wody podziemnej, oraz 2 pozwolenia na odprowadzenie do wód powierzchniowych oczyszczonych ścieków komunalnych.

Na terenie gminy Daleszyce istnieje duża dysproporcja między zwodociągowaniem a skanalizowaniem. Główną przyczyną są zaniedbania z przeszłości, kiedy mieszkańcy byli zainteresowani doprowadzeniem wody do swoich gospodarstw dobrej jakości, przy jednoczesnym braku zainteresowania odprowadzeniem ścieków. W ostatnim okresie sytuacja ulega stopniowej poprawie.

Budowa wodociągów w gminie Daleszyce w zasadzie została zakończona w 100 %. W początkowym stadium realizacji jest kanalizacja sanitarna. Obejmuje około 16 % sołectw w gminie.

przemysł + usługi

Na terenie gminy Daleszyce brak jest zakładów przemysłowych, dlatego też odpady przemysłowe praktycznie nie występują. Do tej grupy odpadów należy zaliczyć odpady z budów, remontów i demontażu obiektów budowlanych oraz infrastruktury drogowej. Są to jednak niewielkie ilości odpadów, które stanowią znikomą częścią masy odpadów wytwarzanych na terenie gminy Daleszyce.

stan zanieczyszczeń środowiska w rejonie gminy

W gminie Daleszyce, podobnie jak w całym regionie poważny problem stwarza niezadowalający stan gospodarki odpadami komunalnymi. Wszystkie sołectwa w gminie są objęte zorganizowaną zbiórką odpadów, ale już tylko 60 - 70 % gospodarstw w poszczególnych sołectwach. Odpady są wywożone na składowisko w Promniku Gm. Strawczyn.
W gminie Daleszyce wytworzono w roku 2003 około 1936 Mg odpadów komunalnych, z czego zebrano około 1708 Mg odpadów.

odbiornik ścieków - Czarna Nida

SNQ = 0,32 [m³/s]
WWQ = 62,5 [m³/s]
SWQ = 21,8 [m³/s]
SSQ = 1,16 [m³/s]
NNQ = 0,22 [m3/s]

g) zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego

Ochrona powietrza, zgodnie z polskimi przepisami, polega na zapobieganiu powstawaniu zanieczyszczeń, ograniczaniu lub eliminowaniu wprowadzanych do powietrza substancji zanieczyszczających w celu zmniejszenia stężeń do dopuszczalnego poziomu, względnie utrzymania ich na poziomie dopuszczalnych wielkości. Kompleksową regulację prawną w tej dziedzinie w UE stanowi Dyrektywa Ramowa w sprawie oceny i zarządzania jakością powietrza w otoczeniu 96/62/EC. Określa ona ramy prawne oraz ujednolicone metody i kryteria oceny jakości powietrza.
W Polsce regulację prawną w tej dziedzinie stanowi ustawa Prawo ochrony środowiska, uzupełniona licznymi aktami wykonawczymi - rozporządzeniami Rady Ministrów i Ministra Środowiska. Obowiązująca ustawa POŚ wraz z wydanymi do niej rozporządzeniami wykonawczymi w zakresie ochrony powietrza uwzględnia niemal w całości wymagania prawodawstwa europejskiego. Powietrze atmosferyczne jest jednym z elementów środowiska naturalnego, który decyduje o jakości życia człowieka i jego otoczenia. Wpływa także na stopień czystości innych komponentów środowiska, min.: na zakwaszenie gleb i wód powierzchniowych, zdrowotność lasów i zanieczyszczenie upraw. Zanieczyszczenia przenoszą się szybko w powietrzu na dalekie odległości, oddziałują na zmiany klimatu i wywołują niekorzystne procesy w warstwie ozonowej.

Zgodnie z danymi przedstawionymi w „Programie ochrony środowiska dla województwa świętokrzyskiego" województwo świętokrzyskie posiada stosunkowo niski poziom zanieczyszczenia powietrza, co potwierdzały dotychczasowe oceny jego jakości sporządzane w oparciu o normatywy obowiązujące do końca 2001 roku.

Głównymi zanieczyszczeniami powietrza są dwutlenek siarki, dwutlenek azotu, tlenek węgla i pył. Na zanieczyszczenie powietrza w gminie Daleszyce wpływ mają zakłady zlokalizowane na terenach sąsiadujących gmin: min. Elektrociepłownia Kielce S.A., Cementownia „Nowiny" w Sitkówce. Ponad to zakłady zlokalizowane na terenie samej gminy, takie jak; „Tes", zgodnie z pozwoleniem Starostwa Powiatowego w Kielcach, emituje do atmosfery 2,2 Mg pyłu na rok, oraz 0,367Mg węglowodorów aromatycznych. Zakład Masarski w Daleszycach z wszystkich komór wędzeniowych emituje rocznie: 0,336 Mg pyłów, 0,0473 Mg dwutlenku siarki oraz 0,016 Mg dwutlenku azotu.

Głównymi zagrożeniami dla ochrony powietrza w gminie Daleszyce są:

• wykorzystywanie węgla (o różnej jakości i różnym stopniu zasiarczenia) jako głównego źródła energii,

• emisja ze środków transportu,

• napływ zanieczyszczeń powietrza z sąsiednich regionów

• brak świadomości mieszkańców o zagrożeniu powstającym przy spalaniu w domowych piecach materiałów odpadowych (zwłaszcza opakowań z tworzyw sztucznych).

Komunikacja drogowa stanowi również istotne źródło zanieczyszczeń powietrza atmosferycznego. Waga tego problemu nadal będzie rosła ze względu na przewidywany wzrost liczby samochodów.

Najbardziej zagrożone pod tym względem są miejscowości usytuowane w pobliżu tras komunikacyjnych o największym natężeniu ruchu.

W gminie Daleszyce taką trasą jest droga Kielce - Daleszyce - Raków.

W ostatnich latach struktura paliwa ulega powoli, ale stopniowo korzystnym zmianom. Następuje to również w gminie Daleszyce, chociaż jeszcze na niewielką skalę. Lokalne przestarzałe kotłownie opalane węglem, zastępowane są olejowymi. Dotyczy to obiektów użyteczności publicznej.

Upowszechnienie ekologicznych nośników ciepła, w szczególności w gospodarstwach domowych, jest utrudnione ze względu na niekorzystne relacje cenowe tych nośników w stosunku do węgla. Dopiero znaczny wzrost zamożności społeczeństwa doprowadzi do takich zmian.

h) hałas

Hałas przemysłowy na terenie gminy Daleszyce nie występuje. Na obszarze gminy Daleszyce brak jest na dzień dzisiejszy obszarów szczególnie zagrożonych hałasem.
Główne zagrożenia i problemy w dziedzinie hałasu:
- znaczny wzrost ruchu pojazdów, w tym całodobowego ruchu samochodów ciężarowych, nie zawsze sprawnych technicznie, powoduje poszerzenie liczby osób narażonych na ponadnormatywny hałas,
- brak identyfikacji zagrożeń hałasem pochodzących z dróg.

7. Charakterystyka skali przekształceń środowiska w rejonie oczyszczalni ścieków

7.1 Zużycie paliw

Oczyszczalnie ścieków typu Biovac charakteryzują się małym zużyciem energii elektrycznej. Na projektowanej przez nas oczyszczalni zainstalowana została instalacja energetycznego wykorzystania gazu ściekowego. Wytworzony w zamkniętej ogrzewanej komorze fermentacyjnej biogaz oczyszcza się wstępnie z zanieczyszczeń stałych w płuczce wodnej oraz z siarkowodoru w odsiarczalni. Magazynowany jest w zbiorniku gazu o pojemności 1200 m³. Zbiornik gazu współpracuje z tzw. pochodnią, w której spala się nadmiar gazu (w warunkach oczyszczalni proces ten praktycznie nie występuje). Biogaz jest spalany w dwóch silnikach gazowych polskiej produkcji PZL-Wola; energię elektryczną i cieplną (z chłodzenia spalin i wody silnikowej) wykorzystuje się na potrzeby własne oczyszczalni ścieków.

7.2 Wytwarzanie odpadów.

Na oczyszczalni powstają odpady takie jak: skratki, piasek oraz osad ściekowy. Skratki powstają na kracie mechanicznej, która jest wstawiona w zbiornik stalowy z przelewem na przypadek zatkania się. Krata ta wyposażona jest także w kratę ręczna na wypadek awarii kraty mechanicznej. Piasek gromadzony jest w piaskowniku poziomym Piaskownik poziomy został wykonany jako dwa równoległe koryta żelbetowe o przekroju prostokątnym z wykonanym w dolnej części korytem piaskowym. W celu zwiększenia skuteczności osadzania piasku do piaskownika doprowadzone jest sprężone powietrze. Na koronie piaskownika na jego zewnętrznych ścianach zabudowany jest zgarniacz piasku typu STEINMANN+ITTIG, na pomoście, którego zabudowane są dwie pompy do ewakuacji piasku. Zgarniacz pracuje w układzie automatycznym. W zależności od potrzeby wybrania większej ilości, co ma miejsce w okresie intensywnych opadów atmosferycznych istnieje możliwość sterowania parametrami pracy zgarniacza w zakresie czasu przejazdu i czasu postoju zgarniacza. Szlam ściekowy pompowany jest do rynny odciekowej zamontowanej na środkowej ścianie piaskownika, którą dopływa do zbiornika odciekowego piasku wybudowanego w pomieszczeniu hali krat skąd po zagęszczeniu wybierany jest przy pomocy czerpaka piasku na przyczepę. Osad powstaje w reaktorach SBR (Seguenncing Batch Reactor- wsadowy reaktor sekwencyjny) Urządzenie składa się w zasadzie z dwóch stopni: zbiornika osadu wstępnego z buforowaniem oraz zbiornika osadu czynnego z procesem spiętrzania. Zbiornik osadu czynnego w procesie spiętrzania poprzedzony jest zbiornikiem spełniającym następujące funkcje:

• składowanie osadów pierwotnych i wtórnych,

• zatrzymanie substancji pływających i osiadających,

• buforowanie dopływającej wody.

Zbiornik osadu wstępnego może być ewentualnie podzielony na wiele komór. W takim przypadku, komory komunikują się ze sobą za pośrednictwem stale zanurzonych otworów, tak wiec poziom wody w różnych komorach jest zawsze taki sam. Podobnie podzielony może być sam reaktor SBR.

7.3 Emisje do atmosfery

Na emisję aerozoli ze ścieków do powietrza, a szczególnie bioaerozoli, to znaczy kropli niosących mikroorganizmy, mają wpływ:

A. stosowanie napowietrzania ścieków oraz typ urządzeń natleniających,

B. wielkość kropli tworzonego aerozolu,

C. koncentracja mikroorganizmów, i cząstek martwych w ściekach napowietrzanych,

D. warunki meteorologiczne, a szczególnie prędkość wiatru i stan równowagi atmosfery,

E. skład ścieków znajdujących się w reaktorach,

F. hermetyzacja procesu oczyszczania ścieków.

Badania prowadzone na różnych oczyszczalniach wykazały, że poszczególne urządzenia (obiekty) oczyszczalni charakteryzuje zróżnicowana uciążliwość z punktu widzenia skażeń mikrobiologicznych.

Na podstawie badań przeprowadzonych w oczyszczalniach w Daleszycach, Złotokłosie i Wilanowie można stwierdzić, że mikroorganizmy specyficzne (bakterie, grzyby) występują w zbiorniku retencyjnym i reaktorach, lecz nie występują w powietrzu atmosferycznym.

Świadczy to o tym, że częściowa hermetyzacja procesu oczyszczania ścieków oraz wentylowanie zbiornika retencyjnego poprzez reaktory w oczyszczalniach BIOVAC zapobiega wydostawaniu się bioaerozoli do powietrza.
Spośród zanieczyszczeń gazowych emitowanych przez oczyszczalnie BIOVAC, bierze się pod uwagę:

·dwutlenek węgla (CO₂), którego obecność świadczy o zachodzeniu tlenowych i beztlenowych procesów rozkładu substancji organicznych. Stężenie CO₂ nie jest normowane, ponieważ nie jest on uważany za zanieczyszczenie powietrza,

·amoniak (NH₃), który występuje w trakcie biologicznych procesów oczyszczania ścieków. Przeprowadzone badania nie wykazały przekroczenia w powietrzu dopuszczalnych wartości amoniaku,

·siarkowodór (H₂S), jest produktem procesów beztlenowych. Nie występuje na terenie oczyszczalni BIOVAC. Jego obecność można stwierdzić jedynie w zbiorniku przepompowni oraz punkcie zlewnym ścieków, lecz szybko zanika w miarę odległości od źródła, wskutek procesu utleniania.

7.4 Emisje hałasu na oczyszczalni

Hałas przemysłowy na terenie gminy Daleszyce nie występuje. Na obszarze gminy Daleszyce brak jest na dzień dzisiejszy obszarów szczególnie zagrożonych hałasem.
Główne zagrożenia i problemy w dziedzinie hałasu:
- znaczny wzrost ruchu pojazdów, w tym całodobowego ruchu samochodów ciężarowych, nie zawsze sprawnych technicznie, powoduje poszerzenie liczby osób narażonych na ponadnormatywny hałas,
- brak identyfikacji zagrożeń hałasem pochodzących z dróg.

Poziom oddziaływania zanieczyszczeń i hałasu emitowanych z obiektów technologicznych oczyszczalni ścieków, stwierdzony w okresie wykonywania pomiarów jest znacznie niższy od norm dopuszczalnych, a jego zasięg mieści się w granicach ogrodzonej działki oczyszczalni. Uzyskane wyniki wskazują na brak konieczności ustanowienia strefy ochronnej.

Na oczyszczalni ścieków wyselekcjonowano źródła hałasu takie jak:

• dmuchawy

• wentylatory

• pompownia

• hałas powstający w procesie odwadniania i zagęszczania osadu

• rurociągi

• piaskownik

• gminna droga dojazdowa

7.5 Awarie

Awarie na oczyszczalni ścieków wynikają przede wszystkim z niewłaściwym użytkowaniem lub mechanicznym uszkodzeniem urządzeń oczyszczalni ścieków. Kolejnym powodem, który uniemożliwia prawidłową prace oczyszczalni jest brak energii elektrycznej lub awaria silnika elektrycznego pompy (w tym przypadku problem rozwiązuje pompa zapasowa). W przypadku braku prądu, uruchamiane są transformatory. Niemożliwe jest niezauważenie awarii części biologicznej, dzięki urządzeniom monitorującym stężenie zanieczyszczeń w ściekach już oczyszczonych. Do czynników powodujących najczęściej awarie zalicza się: nagłe zrzuty ścieków pochodzących z przemysłu czy też obfite opady atmosferyczne. Niewątpliwie jednym z plusów oczyszczalni w Daleszycach jest duża odporność na przerwy w dostawie energii elektrycznej (w przypadku braku zasilania, odpowiednio dobrane parametry zbiornika retencyjnego oraz możliwość zwiększonego przerobu ścieków przez oczyszczalnię w późniejszym procesie przyspieszonym, eliminuje konieczność ingerencji czynnika ludzkiego. Proces przyspieszony włączy się automatycznie w momencie, gdy zaistnieje zagrożenie przepełnienia się zbiornika retencyjnego. Nie wpłynie to na pogorszenie wyników na odpływie przez okres 2-3 dni.).

Firma BIOVAC rozpoczynała swoja działalność od konstruowania małych indywidualnych oczyszczalni ścieków, odznaczających się wysoką niezawodnością eksploatacyjną. Doświadczenia z eksploatacji ponad 2500 takich urządzeń zostały wykorzystane przy konstruowaniu większych oczyszczalni ścieków. Niezawodność funkcjonowania oczyszczalni systemu BIOVAC osiągana jest poprzez:

- stosowanie wysokiej jakości materiałów i urządzeń uznanych firm (sprawdzonych w eksploatowanych obiektach w Norwegii i w Polsce),

- stosowanie np. dwóch pomp ścieków, pracujących naprzemiennie,

- montaż oczyszczalni przez własną wyszkoloną ekipę monterską,

- regularną obsługę serwisową,

- prowadzenie własnego magazynu serwisowego oraz umowy z dostawcami.

Oczyszczalnie BIOVAC wyposażone są w system automatycznego sterowania. System sterujący rejestruje informacje o napływie ścieków i automatycznie dopasowuje zdolność przerobową oczyszczalni. Jeżeli system odkryje nieprawidłowości, to właściwy moduł jest automatycznie wyłączany z procesu. Zarejestrowanie zakłócenia można odczytać na tablicy informacyjnej w oczyszczalni ścieków lub w centrali kontrolnej. W przypadku awarii sieci elektrycznej system rejestruje, w którym punkcie proces został przerwany. Po ponownym włączeniu prądu program startuje w tym samym punkcie, w którym został zatrzymany.
Urządzenia mają wbudowaną ochronę przeciwko dużym wahaniom napięcia prądu.

7.6. Wymagane pozwolenia i decyzje eksploatacyjne.

W celu uregulowania stanu formalno-prawnego z zakresu korzystania ze środowiska, oczyszczalnia powinna uzyskać następujące dokumenty:

• pozwolenie wodno-prawne na odprowadzanie ścieków oczyszczonych do rzeki Czarnej Staszowskiej (załącznik 1), co reguluje Ustawa Prawo Wodne i operat wodno - prawny

• decyzje o sposobie zagospodarowania odpadów, które regulowane są przez następujące ustawy:

• ustawa o odpadach (Dz.U. nr 62, poz. 628, 2001 r. ze zm.),

• rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 01.08.2002 r. w sprawie komunalnych osadów ściekowych (Dz.U. nr 134, poz. 1140, 2002 r.).

Oczyszczalnia posiada pozwolenie wodno-prawne udzielone przez Wojewodę na szczególne korzystanie z wód oraz rolnicze wykorzystanie ścieków.

Z wnioskiem o pozwolenie na budowę należy wystąpić do:

Wydziału Architektoniczno - Budowlanego (przedkładając oświadczenie w sprawie tytułu do władania terenem oraz uzgodniony projekt budowlany -zgodnie z art. 33-34 ustawy Prawo budowlane).

Ponadto należy zwrócić się do zakładu energetycznego o wydanie warunków technicznych dostawy medium. Potrzebujemy również takich dokumentów jak: wyrys z mapy ewidencyjnej gruntów, wypis z rejestru gruntów, plan zagospodarowania przestrzennego i warunki zabudowy.

Pozwolenie wodno - prawne wydaje się na wniosek, do którego należy dołączyć:

1. operat wodno - prawny, zwany dalej "operatem", (2 egz.)

2. decyzję o lokalizacji inwestycji celu publicznego lub decyzję o warunkach zabudowy, jeżeli jest ona wymagana - w przypadku wniosku o wydanie pozwolenia wodno - prawnego na wykonanie urządzenia wodnego,

• Do wniosku o wydanie pozwolenia wodno - prawnego na piętrzenie wód powierzchniowych lub na zależne od siebie korzystanie z wód przez kilka zakładów dołącza się projekt instrukcji gospodarowania wodą, zawierający opis sposobu gospodarowania wodą i zaspokojenia potrzeb wszystkich użytkowników odnoszących korzyści z urządzenia wodnego, którego dotyczy instrukcja.

• Do wniosku o wydanie pozwolenia wodno - prawnego na pobór wód podziemnych oraz na odwodnienie zakładu górniczego lub obiektu budowlanego dołącza się dokumentację hydrogeologiczną, o ile jej sporządzenie wynika z przepisów odrębnych.

• opis prowadzenia zamierzonej działalności sporządzony w języku nietechnicznym.

• Do wniosku o wydanie pozwolenia wodno - prawnego na wprowadzanie do urządzeń kanalizacyjnych ścieków przemysłowych zawierających substancje szczególnie szkodliwe dla środowiska wodnego oprócz odpowiednich dokumentów, o których mowa wyżej, dołącza się zgodę właściciela tych urządzeń.

Pozwolenie wodno - prawne na wykonanie urządzeń wodnych może być wydane na podstawie projektu tych urządzeń, jeżeli projekt ten odpowiada wymaganiom operatu, o którym mowa poniżej.

Operat sporządza się w formie opisowej i graficznej.

Część opisowa operatu zawiera:

• oznaczenie zakładu ubiegającego się o wydanie pozwolenia, jego siedziby i adresu,

• wyszczególnienie:

• celu i zakresu zamierzonego korzystania z wód,

• rodzaju urządzeń pomiarowych oraz znaków żeglugowych,

• stanu prawnego nieruchomości usytuowanych w zasięgu oddziaływania zamierzonego korzystania z wód lub planowanych do wykonania urządzeń wodnych, z podaniem siedzib i adresów ich właścicieli,

• obowiązków ubiegającego się o wydanie pozwolenia w stosunku do osób trzecich,

• charakterystykę wód objętych pozwoleniem wodno - prawnym,

• ustalenia wynikające z warunków korzystania z wód regionu wodnego,

• określenie wpływu gospodarki wodnej zakładu na wody powierzchniowe oraz podziemne,

• planowany okres rozruchu i sposób postępowania w przypadku rozruchu, zatrzymania działalności bądź wystąpienia awarii lub uszkodzenia urządzeń pomiarowych oraz rozmiar, warunki korzystania z wód i urządzeń wodnych w tych sytuacjach.

• informację o formach ochrony przyrody utworzonych lub ustanowionych na podstawie ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, występujących w zasięgu oddziaływania zamierzonego korzystania z wód lub planowanych do wykonania urządzeń wodnych

Część graficzna operatu zawiera:

1. plan urządzeń wodnych i zasięg oddziaływania zamierzonego korzystania z wód lub planowanych do wykonania urządzeń wodnych, z oznaczeniem nieruchomości wraz z ich powierzchnią, naniesiony na mapę sytuacyjno-wysokościową terenu,

2. zasadnicze przekroje podłużne i poprzeczne urządzeń wodnych oraz koryt wody płynącej w zasięgu oddziaływania tych urządzeń,

3. schemat rozmieszczenia urządzeń pomiarowych oraz znaków żeglugowych,

4. schemat funkcjonalny lub technologiczny urządzeń wodnych.

Operat, na podstawie którego wydaje się pozwolenie wodnoprawne na pobór wód, oprócz odpowiednich danych, o których mowa wyżej powinien zawierać:

5. określenie wielkości poboru wody maksymalnego godzinowego i średniego dobowego,

6. opis techniczny urządzeń służących do poboru wody,

7. określenie rodzajów urządzeń służących do rejestracji oraz pomiaru poboru wody,

8. określenie zakresu i częstotliwości wykonywania wymaganych analiz pobieranej wody.

Operat, na podstawie którego wydaje się pozwolenie wodnoprawne na wprowadzanie ścieków do wód, ziemi lub do urządzeń kanalizacyjnych, oprócz odpowiednich danych, o których mowa wyżej powinien zawierać:

9. schemat technologiczny wraz z bilansem masowym i rodzajem wykorzystywanych materiałów, surowców i paliw istotnych z punktu widzenia wymagań ochrony środowiska,

10. określenie ilości, stanu i składu ścieków lub minimalnego procentu redukcji zanieczyszczeń w ściekach lub - w przypadku ścieków przemysłowych - dopuszczalnych ilości zanieczyszczeń, w szczególności ilości substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego, wyrażone w jednostkach masy przypadających na jednostkę wykorzystanego surowca, materiału, paliwa lub powstającego produktu oraz przewidywany sposób i efekt ich oczyszczania,

11. wyniki pomiarów ilości i jakości ścieków, jeżeli ich przeprowadzenie było wymagane,

12. opis instalacji i urządzeń służących do gromadzenia, oczyszczania oraz odprowadzania ścieków,

13. określenie zakresu i częstotliwości wykonywania wymaganych analiz odprowadzanych ścieków oraz wód podziemnych lub wód powierzchniowych powyżej i poniżej miejsca zrzutu ścieków,

14. opis urządzeń służących do pomiaru oraz rejestracji ilości, stanu i składu odprowadzanych ścieków,

15. opis jakości wody w miejscu zamierzonego wprowadzania ścieków,

16. informację o sposobie zagospodarowania osadów ściekowych.

Operat, na podstawie którego wydaje się pozwolenie wodno - prawne na rolnicze wykorzystanie ścieków, oprócz odpowiednich danych, o których mowa wyżej powinien zawierać określenie:

17. ilości, składu i rodzaju ścieków,

18. jednostkowych dawek ścieków i okresów ich stosowania,

19. powierzchni i charakterystyki gruntów przeznaczonych do rolniczego wykorzystania ścieków.

7.7 Zobowiązania inwestora w stosunku do środowiska.

Inwestor zobowiązany jest do utrzymywania nienagannego porządku na teranie oczyszczalni ścieków. Musi przestrzegać obowiązujących przepisów oraz regulacji prawnych obejmujących ochronę środowiska. Właściwa eksploatacja oczyszczalni ma ograniczyć uciążliwość, natomiast kontrola emisji zanieczyszczeń pozwala na utrzymanie czystości pobliskiej rzeki. Pracownicy kontrolujący pracę oczyszczalni muszą być odpowiednio przeszkoleni w zakresie ochrony środowiska. Podczas projektowania należy określić techniczne zabezpieczenia środowiska przed ewentualnymi szkodami wynikającymi z eksploatacji oczyszczalni ścieków oraz sytuacjami awaryjnymi, na które wpływ mają błędy pracowników jak i te, na które pracownicy nie mają wpływu.

8. Warunki ochrony środowiska w zakresie jakości oczyszczanych ścieków.

Warunki, jakie powinny spełniać ścieki wprowadzane do wód lub do ziemi zostały określone w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 lipca 2006r. lipca. Zgodnie z tym rozporządzeniem, ścieki mogą być wprowadzane do śródlądowych wód płynących, jeżeli wartości wskaźników nie przekraczają wartości określonych w załączniku nr 1 do rozporządzenia.

Dopuszczalne wartości podstawowych wskaźników zanieczyszczeń dla RLM-ów 2.000-9.999 są następujące:

• BZT₅ ≤ 25 gO₂/m³

• ChZT ≤ 125 gO₂/m³

• Zawiesina ogólna ≤ 35 g/m³

• N og ≤15 g/m³

• Pog ≤ 2 g/m³

Jakość oczyszczanych ścieków powinna być również powiązana z wymaganą klasą czystości odbiornika.

W określonych przypadkach organ wydający pozwolenie wodnoprawne może ustalić wartości wskaźników zanieczyszczeń w ściekach niższe niż wymienione w rozporządzeniu.

Warunki ochrony środowiska w zakresie jakości oczyszczanych ścieków określono wg Rozporządzenia Ministra Środowiska (Dz. U. z dnia 24 lipca 2006 r.):

• Ścieki wprowadzane do wód nie powinny wywoływać w wodach takich zmian fizycznych, chemicznych i biologicznych, które uniemożliwiałyby prawidłowe funkcjonowanie ekosystemów wodnych i spełnienie przez wody określonych dla nich wymagań jakościowych, związanych z ich użytkowaniem wynikającym z warunków korzystania z wód regionu wodnego.

• Ścieki komunalne będące ściekami bytowymi wprowadzane do wód nie powinny zawierać substancji zanieczyszczających w ilościach przekraczających najwyższe dopuszczalne wartości wskaźników zanieczyszczeń, które są określone w załączniku nr 1 do rozporządzenia, lub powinny spełniać minimalny procent redukcji zanieczyszczeń.

• Ścieki komunalne inne niż ścieki bytowe wprowadzane do wód nie powinny zawierać substancji zanieczyszczających w ilościach przekraczających najwyższe dopuszczalne wartości wskaźników zanieczyszczeń określone w załączniku nr 1 do rozporządzenia lub powinny spełniać minimalny procent redukcji zanieczyszczeń określony w tym załączniku, a pozostałe substancje zanieczyszczające nie powinny przekraczać najwyższych dopuszczalnych wartości wskaźników zanieczyszczeń, które są określone w załączniku nr 3 do rozporządzenia.

• Spełnienie warunków ocenia się na podstawie pomiarów ilości i jakości ścieków

• Próbki ścieków dopływających i odpływających z oczyszczalni ścieków, należy pobierać: w regularnych odstępach czasu w ciągu roku; stale w tym samym miejscu.

• Pobór średnich dobowych próbek ścieków oraz pomiary ich ilości i jakości powinny być dokonywane w regularnych odstępach czasu, w miejscu, w którym ścieki są wprowadzane do wód, a jeżeli to konieczne - w innym miejscu reprezentatywnym dla ilości i jakości tych ścieków

• Ścieki komunalne, odpowiadają wymaganym warunkom, jeżeli:

- liczba pobranych w ciągu roku średnich dobowych próbek ścieków, które nie spełniły warunków dotyczących najwyższych dopuszczalnych wartości lub procentu redukcji zanieczyszczeń określonych wskaźnikami BZT₅, ChZT (chemicznego zapotrzebowania na tlen) i zawiesin ogólnych, nie jest większa od liczby tych próbek, która jest określona w załączniku nr 2 do rozporządzenia;

-   próbki niespełniające warunku nie wykazują odchyleń od najwyższych dopuszczalnych wartości lub procentu redukcji zanieczyszczeń większych niż o 100 % dla BZT₅ i ChZT oraz odchyleń od najwyższej dopuszczalnej wartości lub procentu redukcji zawiesin ogólnych większych niż o 150 %;

-  średnie roczne wartości azotu ogólnego i fosforu ogólnego nie przekraczają najwyższych dopuszczalnych wartości lub spełniają minimalny procent redukcji zanieczyszczeń, określonych w załączniku nr 1 do rozporządzenia.

•  Pomiaru natężenia przepływu ścieków komunalnych, dokonuje się z dokładnością:

dla oczyszczalni ścieków o RLM od 2000 - 14999 - 10 %.

8. Opis zastosowanych metod i danych do oceny uciążliwości oczyszczalni ścieków.

W skład badań wchodzą:

• pomiary emisji zanieczyszczeń w powietrzu (SO₂, NO₂, NH₃, H₂S, CO₂, pył zawieszony i odory),

• badania mikrobiologiczne powietrza

• badania mikrobiologiczne gleby

• badania warunków meteorologicznych

• badania uciążliwości hałasowej

Z przeprowadzonych badań wynika, że poziom zanieczyszczeń nie wykracza poza wartości dopuszczane.  

9. Elementy uciążliwości.

Oczyszczalnie ścieków są często źródłem wtórnych oddziaływań negatywnych. Można do nich zaliczyć m.in.: odory (wydzielające się z otwartych komór takich jak kraty, osadniki wstępne itd.), zagrożenie bakteriologiczne, hałas od urządzeń mechanicznych (zgrzebła krat, napędy pompy itd.), rozwój owadów, ewentualnie gryzoni.

Wyodrębnia się trzy najważniejsze strefy emisji zanieczyszczeń powietrza: doprowadzania ścieków i oczyszczania mechanicznego, oczyszczania biologicznego oraz obróbki osadów po ściekowych.

Flora powietrza wokół oczyszczalni ścieków może zawierać następujące grupy mikroorganizmów: bakterie saprofityczne, sporowe, gronkowce hemolizujące, formy przetrwalne bakterii beztlenowych, promieniowce oraz różne gatunki grzybów. Główne zanieczyszczenia biologiczne to zanieczyszczenia bakteriami, grzybami, pleśnią, wirusami. Występują one w powietrzu w postaci tzw. aerozoli biologicznych, które mogą odgrywać znaczącą rolę przy powstawaniu chorób alergicznych, zakaźnych oraz epidemii. Część drobnoustrojów utrzymujących się w powietrzu to drobnoustroje chorobotwórcze, wywołujące liczne zakażenia, które są przenoszone drogą powietrzną.

Znajdujące się w osadach ściekowych mikroorganizmy można podzielić na dwie grupy. Jedną z nich są mikroorganizmy dopływające ze ściekami do oczyszczalni. Są to wirusy, bakterie, cysty i jaja robaków. Do drugiej zalicza się heterotroficzne bakterie odpowiedzialne za degradację osadów ściekowych w procesach tlenowych i beztlenowych. Niektóre mikroorganizmy patogenne dostające się do ścieków i osadów ściekowych eliminowane są już w procesie tlenowego oczyszczania ścieków. Znaczne ilości przechodzą jednak do osadów ściekowych, gdzie mogą żyć przez wiele miesięcy. Druga grupa to bakterie, wśród których znajdują się Salmonella, bakterie powodujące zapalenia jelit i artretyzm, a także pasożytnicze robaki, mikroorganizmy prowadzące proces kompostowania, oraz toksyczny grzyb rozwijający się w osadach przesuszonych gromadzonych na odkrytych polach na terenie oczyszczalni ścieków.

Zapachowa uciążliwość oczyszczalni ścieków jest spowodowana emisją gazów.
W dużych ilościach występuje w nich dwutlenek węgla i metan, a adorantami są takie produkty jak siarkowodór, amoniak, tiole, sulfidy i disulfidy alkilowe, aminy alifatyczne, indol, aldehydy i ketony, kwas tłuszczowe. Skład i zapach mieszaniny zależy przede wszystkim od warunków biodegradacji, decydujących o rodzaju bakterii uczestniczących w tym procesie.

Duża liczba równocześnie występujących substancji zapachowych sprawia, że jednoznaczne wskazanie czynników decydujących o zapachu mieszaniny jest nie możliwe. Obecnie w Polsce brak jest jednoznacznych przepisów określające zapachy.

10. Ocena uciążliwości poszczególnych elementów.

10.1 Emisje zapachów

W celu uniemożliwienia tworzenie się siarkowodoru w przewodzie doprowadzającym do oczyszczalni, ścieki odprowadzane są gładko wykończonym kanałem otwartym z wystarczającymi spadkiem, aby mogły pochłaniać powietrze na całej powierzchni zwierciadła. W kanale nad ściekami jest dość znaczna wolna przestrzeń, a także jest zapewniona dobra wentylacja przewodów. W przewodach ciśnieniowych bez przestrzeni powietrznej zachodzi regularne spiętrzanie w celu spłukania całej wewnętrznej powierzchni kanału.

W celu zabezpieczenia obiektu przed emisją nieprzyjemnych zapachów konieczne jest utrzymanie ścieków przepływających przez urządzenia na oczyszczalni w stanie świeżym, poprzez zagwarantowywanie wystarczającej prędkości przepływu lub przewietrzania sprężonym powietrzem. Czas przepływu ścieków przez osadniki ogranicza się do kilku godzin, a osad z nich usuwa się stale zanim zaczną wydzielać się gazy.

Z piaskowników należy usuwać tylko piasek płukany. Z osadników należy regularnie usuwać części pływające, a osady często usuwać i szybko przerabiać.

Przy zachowaniu powyższych reguł oczyszczalnia będzie pracowała bez zapachów. Ewentualne wydzielanie się zapachów będzie spowodowane wadliwa eksploatacja lub wadliwą konstrukcją. Obudowa urządzeń lub ich części mają tę zaletę, że zatrzymują ciepło promieni słonecznych. Nie pomaga to zresztą radykalnie, gdyż powietrze musi gdzieś uchodzić. Zamknięte pomieszczenia należy w podobnym przypadku przewietrzać sztucznie, a powietrze odlotowe poddać odpowiedniej obróbce. Służą tym celom metody biologiczne, chemiczne i fizyczne.

10.2 Czynniki chemiczne i biologiczne

Na działanie czynników chemicznych i biologicznych narażeni są przede wszystkim pracownicy oczyszczalni. Do czynników chemicznych zalicza się: metale ciężkie, lotne substancje organiczne oraz inne związki organiczne, między innymi: polichlorowane bifenyle - PCB, dioksyny - PCDD i PCDF oraz wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne - WWA. Wśród czynników biologicznych wyróżnia się: bakterie, grzyby, wirusy, pierwotniaki oraz aerozol zawieszony w powietrzu, w którym między innymi występują endotoksyny i glukany.

Metale ciężkie w ściekach miejskich pochodzą z gospodarstw domowych (baterie, farby),
a także jako następstwo rozwijającej się motoryzacji. Metale ciężkie w procesie oczyszczania ścieków są wytrącane i deponowane w osadach. Siarkowodór jest cięższy od powietrza i dlatego najwyższe stężenia odnotowuje się w niżej położonych częściach pomieszczeń. Miejscami o największych stężeniach LZO są przede wszystkim budynki krat, dokąd dopływają surowe ścieki. Określając stężenie endotoksyn w powietrzu na stanowiskach pracy w miejscach odpowiadających różnym etapom oczyszczania ścieków stwierdzono, że najwyższe stężenia endotoksyn występują tam, gdzie odbywa się obróbka osadów. Oddziaływanie grzybów, a szczególnie stałych składników ściany komórkowej grzybów ma miejsce przede wszystkim w pomieszczeniach zamkniętych i znacznie potęguje się w kombinacji z endotoksynami.

Ważnym krokiem w ochronie pracowników przed zagrożeniami biologicznymi jest wydana przez Unię Europejską w 2000 r. dyrektywa 2000/54/UE, która przedstawia zasady klasyfikacji czynników biologicznych pod względem ich oddziaływania na zdrowie ludzi.

Ponadto, dyrektywa wprowadza szereg przepisów, które mają służyć ochronie zdrowia pracowników, a dotyczą:

• sposobu określania i oceny ryzyka dla zdrowia;

• zastępowania czynnika szkodliwego nieszkodliwym;

• ograniczania ryzyka poprzez odpowiednie projektowanie procesu pracy i technologii;

• stosowania środków ochrony zbiorowej i indywidualnej;

• stosowania znaków ostrzegawczych;

• przygotowania planów postępowania w nagłych przypadkach;

• podejmowania środków ostrożności w czasie magazynowania,

• przechowywania i niszczenia odpadów;

• prowadzenia zapisów i udzielania informacji kompetentnym służbom;

• szkolenia pracowników;

• prowadzenia listy narażonych pracowników oraz informowania kompetentnych władz.

Jedną z form działań prewencyjnych wymienianych przez dyrektywę są szczepienia.

W Polsce w 1993 r. Minister Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa wydał rozporządzenie w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy w oczyszczalni ścieków. Zawarte w nim przepisy określają wymagania, jakie konieczne są do zapewnienia bezpiecznej pracy osobom zatrudnionym w konkretnych punktach oczyszczalni, takich jak: kraty, komory fermentacyjne, czy zbiorniki zamknięte. Zwraca się uwagę m.in. na konieczność wentylacji miejsc pracy, wyposażenie pracowników w sprzęt do wykrywania gazów niebezpiecznych i szkodliwych dla zdrowia, a także wymóg asekuracji przez osoby wyposażone w aparaty tlenowe. W 1996 r. ukazało się rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej określające tryb przeprowadzania oraz częstotliwość wykonywania badań okresowych. Precyzuje ono, między innymi, zakres profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami, niezbędnej z uwagi na warunki pracy.

10.3 Zanieczyszczenie powietrza.

Emisja zanieczyszczeń do powietrza ogranicza się do wydzielenia z powierzchni reaktorów oraz z piaskownika, niewielkiej ilości gazów, występujących w sposób naturalny w powietrzu atmosferycznym. Jak wynika z pomiarów rozprzestrzeniania się mikroorganizmów zasięg oddziaływania ulega stopniowemu obniżeniu w odległości 50m od krawędzi źródeł emisji. Wobec tego zasięg występowania sprowadza się do terenu oczyszczalni.

Ze względu na zastosowanie drobnopęcherzykowego napowietrzania ścieków emisja bioaerozolu do powietrza jest znikoma.

Ocenia się, że zasięg potencjalnego oddziaływania mikrobiologicznego nie wychodzi poza ogrodzony teren oczyszczalni.

10.4. Uciążliwość zapachowa.

Źródłem krótkotrwałej uciążliwości zapachowej na terenie omawianej oczyszczalni są takie urządzenia jak np.: krata, piaskownik.

Odory ogólnie powstają w przypadku zbyt długiego przechowywania odpadów, jak również złej eksploatacji urządzeń.

Posadzona zieleń na obszarze omawianej oczyszczalni i cykliczna i częsta wywózka niewielkiej ilości odpadów ogranicza występowanie tej uciążliwości do terenu ogrodzonego oczyszczalni.

10.5. Uciążliwość hałasowa.

Ocenia się, że oczyszczalnia nie zakłóca klimatu akustycznego otaczających terenów. Jej odległość od zabudowy całkowicie eliminuje uciążliwość hałasową. Niewielki hałas wyłącznie na terenie samej oczyszczalni spowodowany jest przez:

• dmuchawy

• wentylatory

• pompownia

• hałas powstający w procesie odwadniania i zagęszczania osadu

• rurociągi

• piaskownik

11. Strefa ochronna oczyszczalni.

Dla oczyszczalni ścieków Marzysz bezpośrednia strefą ochronną jest teren oczyszczalni.

Należy stwierdzić, że funkcjonowanie oczyszczalni nie stwarza warunków zagrażających zdrowiu ludzkiemu poza granicami oczyszczalni. Poszczególne obiekty technologiczne są jednak lokalnymi źródłami uciążliwości. Przyjęto następujące zasięgi bezpośredniego oddziaływania głównych źródeł uciążliwości:

• Punkt zlewny 50m, z uwagi na zapach i bioaerozol

• Kanał otwarty 100m, z uwagi na zapach i bioaerozol

• Piaskownik 50m, z uwagi bioaerozol

• Reaktory biologiczne 100m, z uwagi na zapach i bioareozol

Z uwagi na możliwość nakładania się wpływów równocześnie z kilku źródeł emisji należy ustanowić strefę pośrednią 100m licząc od granicy obiektów technicznych. Biorąc jednak pod uwagę plany wykorzystywania przez użytkownika oczyszczalni całego jej terenu do celów technologicznych należy przyjąć, że zasięg ten będzie wyznaczony od granicy terenu oczyszczalni. W tych warunkach obszar uciążliwego oddziaływania oczyszczalni zostanie ograniczony do terenu jej działki oraz obszaru strefy ochronnej o szerokości 100m od jej granicy.

Równocześnie należy podkreślić, że niezbędnym warunkiem przyjęcia takiej oceny jest zrealizowanie projektu szaty roślinnej wokół oczyszczalni ścieków.

Podstawowe wytyczne zagospodarowania terenu położonego wokół oczyszczalni są następujące:

• wyprowadzenie zieleni ochronnej na obszarze uciążliwości zgodnie
  z projektem technicznym;

Stwierdza się, że oczyszczalnia ścieków nie jest źródłem emisji czynników stanowiących
o jej uciążliwości, które przy prawidłowo funkcjonujących urządzeniach i prowadzonym procesie oczyszczania ścieków oraz zagospodarowania i przeróbki odpadów stałych wykraczałyby poza granicę oczyszczalni.

Tak jak w przypadku wszystkich innych oczyszczalni, tak i tutaj istnieją potencjalne możliwości występowania uciążliwości zapachowej, jednakże z uwagi na specyfikę
i właściwości zastosowanej technologii, a także charakter otaczających oczyszczalnie terenów uważa się, że nie zachodzi konieczność wyznaczania strefy ochronnej.

12. Ocena oddziaływania - podsumowanie.

Z analizy rozwiązań i oddziaływań na środowisko tych rozwiązań przeprowadzonej
w ramach raportu wynika, iż:

- planowana inwestycja nie spowoduje znaczących oddziaływań na środowisko pod warunkiem zachowania odpowiedniego reżimu technologicznego w fazie funkcjonowania przedmiotowej instalacji,

- charakter przedsięwzięcia nie może budzić kontrowersji gdyż jest inwestycją celu publicznego i służyć będzie w całości lokalnemu społeczeństwu,

- przedsięwzięcie nie koliduje z kierunkami zagospodarowania przestrzennego Gm. Daleszyce,

- po uzgodnieniu planów związanych z przejęciem terenu na cel publiczny, lokalizacja przedsięwzięcia nie będzie budzić zastrzeżeń formalno-prawnych,

- emisja zanieczyszczeń do powierza atmosferycznego z obiektów oczyszczalni nie spowoduje przekroczenia dopuszczalnych wartości ich stężeń poza granicami terenu planowanego pod budowę oczyszczalni,

- klimat akustyczny wokół w/w terenu będzie zachowany na dotychczasowym poziomie, przy zastosowaniu obudowy urządzeń oczyszczalni. Za wyjątkiem krótkotrwałego hałasu podczas ruchu pojazdów asenizacyjnych w razie alternatywnego przyjęcia rozwiązania typu punkt zlewny ścieków,

- teren lokalizacji oczyszczalni ścieków nie jest położony na terenach objętych ścisłą ochroną przyrodniczą.

- funkcjonowanie przedsięwzięcia nie spowoduje oddziaływań nieodwracalnych, długoterminowych, toksycznych i skumulowanych,

- wielkość i skala oddziaływań mieści się w granicach terenu, do którego inwestor posiadać będzie tytuł prawny, poza krótkoterminowym i przemijającym hałasem powodowanym przez środki transportu

- funkcjonowanie instalacji nie zagraża zdrowiu publicznemu i nie grozi poważną awarią przemysłową.

13. Proponowane przedsięwzięcia dla minimalizacji uciążliwości.

Po przeanalizowaniu materiałów źródłowych oraz zapoznaniu się z poprawną technologią oczyszczania ścieków zaproponowano poniżej propozycje przedsięwzięć mogących zminimalizować uciążliwość oczyszczalni ścieków w Marzyszu dla środowiska:

• wybudowanie stacji zlewnej ścieków dowożonych beczkami asenizacyjnymi.

Stacja zlewna zapewniłaby przejście ścieków przez kratę rzadką, możliwość odcięcia zrzutu ścieków w przypadku przekroczenia ustalonej wartości pH oraz pomiar ilości zrzucanych ścieków, a także identyfikację dostarczyciela ścieków.

Ponadto celowym jest przeprowadzenie weryfikacyjnych badań kontrolnych m.in. z zakresu hałasu i mikrobiologicznego oddziaływania omawianej oczyszczalni ścieków na środowisko.

Z rozpoznania terenowego można wnosić, że wielkość strefy ochronnej zmieściłaby się w ramach istniejącego ogrodzenia oczyszczalni.

Dla potrzeb estetyki obiektu zaleca się dokonanie nasadzeń z krzewów ozdobnych
i klombów.

14. Synteza.

Przedmiotem opracowania jest ocena oddziaływania na środowisko mechaniczno-biologicznej oczyszczalni ścieków w Marzyszu Gm. Daleszyce woj. Świętokrzyskie. Przyjęta technologia oczyszczalnia ścieków oparta jest na znanych i stosowanych procesach oraz operacjach jednostkowych oczyszczania ścieków. Rozwiązanie to umożliwia osiągnięcie parametrów wymaganych w obecnym rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 8 lipca 2004r. Zastosowana technologia oczyszczania ścieków eliminuje w stopniu wyjątkowym elementy stanowiące o jej uciążliwości dla środowiska.

Oceny oddziaływania na środowisko dokonano na podstawie wyników badań
i pomiarów zespołu badawczego, danych zaczerpniętych z literatury fachowej oraz w wyniku analizy dokumentacji projektowej oczyszczalni ścieków w Marzyszu, a także badań terenowych na obiekcie.

Lokalizacja inwestycji, mechaniczno-biologicznej oczyszczalni ścieków jest właściwa, optymalna z punktu widzenia przyjmowania ścieków i odprowadzania ścieków oczyszczonych do odbiornika. Stosunek ilości odprowadzanych ścieków do wielkości przepływu w odbiorniku jest właściwy (poniżej 10%). Oczyszczone ścieki odprowadzanie do rzeki Czarna Nida nie pogarszając jej jakości, a wręcz przeciwnie działalność oczyszczalni spowodowała poprawę stanu czystości wód odbiornika szczególnie w przypadku zanieczyszczeń biogennych (azot, fosfor).

Swoista technologii umożliwia natychmiastową utylizację powstającej ilości odpadów stałych, poprzez wykorzystanie rolnicze bądź hodowlane.

W przypadku omawianej inwestycji zastosowano urządzenia i rozwiązania minimalizujące uciążliwość akustyczną. Zastosowane, sprawdzone w innych oczyszczalniach, urządzenia napowietrzające cechuje niska emisja hałasu. Oczyszczalnia ścieków w pracuje w sposób ciągły, emitując do środowiska zarówno w porze dziennej jak i w nocy, poziom hałasu mniejszy od 35dB(A) na granicy działki oczyszczalni. Umieszczenie dmuchaw w komorze izolowanej akustycznie dodatkowo zmniejsza emisję hałasu. Nie istnieje potrzeba tworzenia dla omawianej oczyszczalni specjalnej strefy ochrony akustyczne.

Na skutek funkcjonowania oczyszczalni ścieków nie występuje uciążliwość wynikająca z emisji zanieczyszczeń gazowych i pyłowych do powietrza. Wskutek naturalnych procesów biologicznych wewnątrz zbiorników i reaktorów powstają niewielkie ilości gazów stanowiących składniki atmosfery (dwutlenek węgla, azot, tlenki azotu, metan). Proces technologiczny wyklucza powstawanie siarkowodoru.

Ze względu na niezorganizowany charakter emisji nie jest wymagane wydanie decyzji
o dopuszczalnej wielkości emisji dla ocenianej oczyszczalni. Zasięg ewentualnego oddziaływania mikrobiologicznego i zapachowego nie wykracza poza teren oczyszczalni.

15. Materiały źródłowe.

• Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. 2001 Nr 62, poz. 627 z późniejszymi zmianami);

• Ustawa z dnia 7 czerwca 2001 r. o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniu ścieków (Dz. U. Nr 72, poz. 747 z póź. zm. 2002 r. Nr 113, poz. 984);

• Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym

(Dz. U. Nr 80, poz. 717);

• Ustawa z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (Dz. U. 2001 Nr 115, poz. 1229, z póź. zm.);

• Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (Dz. U. Nr 80, poz. 718 );

• Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 10 maja 2005 r. w sprawie określenia rodzajów przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko oraz szczegółowych uwarunkowań związanych z kwalifikowaniem przedsięwzięcia do sporządzenia raportu o oddziaływaniu na środowisko (Dz. U. Nr 257, poz. 2573);

• Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 lipca 2006 r. w sprawie warunków, jakie należy spełnić przy wprowadzaniu ścieków do wód lub do ziemi, oraz w sprawie substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego (Dz. U. Nr 93, poz. 1763);

• Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 14 lipca 2006 r. w sprawie sposobu realizacji obowiązków dostawców ścieków przemysłowych oraz warunków wprowadzania ścieków do urządzeń kanalizacyjnych (Dz. U. Nr 129, poz. 1108);

• Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 1 sierpnia 2002 r. w sprawie komunalnych osadów ściekowych (Dz. U. Nr 134, poz. 1140);

• „Zaopatrzenie w wodę i kanalizacja wsi”, Adam Szpindor

• Wodociągi i kanalizacja w planowaniu przestrzennym, Błaszczyk P.

• Internet

7

---