Semestr I
Budżet państwa.
Budżet państwa, stanowi najważniejszą część dochodów i wydatków sektora finansów publicznych. Jest to roczny plan dochodów i wydatków instytucji szczebla centralnego (tzn. instytucji rządowych), nazywany też często planem finansowym państwa. Uchwalany jest corocznie przez parlament w formie Ustawy Budżetowej. Według Konstytucji RP jest to jedyna ustawa, w stosunku do której prezydent nie ma prawa veta. Specjalną rolę Ustawy Budżetowej w systemie prawnym RP umacnia również fakt, że w przypadku jej nieuchwalenia w odpowiednim czasie, prezydent ma prawo rozwiązać parlament i ogłosić przedterminowe wybory. Ustawa budżetowa, uznawana jest za najważniejszy po konstytucji akt prawny, również w innych krajach OECD.
Budżet państwa składa się z:
- założeń makroekonomicznych, stanowiących (wraz z założeniami co do wysokości stawek podatkowych) podstawę do prognozowania dochodów i wydatków;
- dochodów budżetu państwa, a więc prognozowanych wpływów z tytułu podatków bezpośrednich, podatków pośrednich, opłat celnych oraz innych dochodów (w tym m.in. wpłat z zysku banku centralnego, dywidendy z przedsiębiorstw państwowych, wpłat z budżetu Unii Europejskiej);
- wydatków budżetu państwa, czyli planowanych wydatków na płace pracowników administracji państwowej, zakup towarów i usług, obsługę zadłużenia Skarbu Państwa (długu publicznego powstałego w wyniku emisji skarbowych papierów wartościowych i zaciągnięcia przez instytucje rządowe kredytów i zobowiązań), subwencje i dotacje do innych jednostek i szczebli sektora publicznego oraz do przedsiębiorstw, transfery do gospodarstw domowych, wydatki majątkowe (głównie inwestycje publiczne);
- przewidywanego wyniku budżetu państwa (w przypadku wyższych wydatków niż dochodów deficytu budżetowego, w odwrotnej sytuacji nadwyżki budżetowej);
- sposobów sfinansowania deficytu budżetu (upoważnienie rządu do emisji skarbowych papierów wartościowych, zaciągania kredytów, realizacji przewidywanych dochodów z tytułu prywatyzacji) państwa lub rozdysponowania nadwyżki budżetowej.
Wyróżniamu trzy głowne funkcje budżetu państwowego:
- Fiskalna - w budżecie gromadzone są określone dochody przeznaczone na wydatki niezbędne do prowadzenia polityki fiskalnej.
- Redystrybucyjna - ma zmniejszyć rozpiętość dochodów osiąganych przez różne grupy społeczne.
Instrumenty funkcji redystrybucyjnej:
progresywne opodatkowanie dochodów (zyski, dochody wyższe),
zróżnicowanie stałe podatków pośrednich (VAT, akcyza) nakładanych na produkty,
transfery pieniężne,
- Stymulacyjna - polega na oddziaływaniu państwa za pomocą rozwiązań prawnych i strumieni pieniężnych na zachowanie różnych podmiotów. Państwo oddziałuje na procesy gospodarcze za pomocą następujących instrumentów:
Dotacje - to bezzwrotna pomoc finansowa udzielona przedsiębiorstwom, instytucjom, organizacjom w celu popierania określonej działalności (osobom prywatnym raczej się nie przyznaje),
Subwencje - to bezzwrotna pomoc finansowa udzielona najczęściej przez państwo instytucjom, organizacjom społecznym i osobom prywatnym w celu poparcia ich działalności.
W praktyce dotacja ma bardziej konkretny cel, natomiast subwencja ogólny. Zmiany strukturalne w gospodarce (czynniki rynkowe) - jeżeli zmienia się struktura popytu to ulega również zmianie strona podaży.
stymulowanie pożądanych kierunków konsumpcji,
polityka proekologiczna,
stymulowanie eksportu.
Wpływy i wydatki budżetu państwowego.
Dochody budżetowe:
podatki (od zysku, od dochodu; w świecie 15-70%)
podatki pośrednie zawarte w cenie produktu, są zawsze cenotwórcze (np. podatek VAT - od wartości dodanej, podatek obrotowy)
kary, grzywny (np. za zanieczyszczanie środowiska naturalnego)
opłaty skarbowe
część zysku przedsiębiorstw, których państwo jest właścicielem, lub współwłaścicielem.
Wydatki budżetu: Z punktu widzenia przeznaczenia, można podzielić na następujące grupy:
wydatki związane z tradycyjnymi funkcjami państwa: (obrona narodowa, administracja i wymiar sprawiedliwości)
wydatki związane z realizacją celów społecznych ( oświata, kultura, ochrona zdrowia, świadczenia socjalne)
wydatki związane z interwencjami w gospodarce (subwencje, dotacje)
wydatki na obsługę zadłużenia zewnętrznego i wewnętrznego
Wydatki budżetowe charakteryzują się wysokim stopniem inercji. Zarówno ograniczenie absolutnych rozmiarów tych wydatków, jak i zahamowanie tempa ich wzrostu w praktyce jest bardzo trudne. Utrzymywanie, a nawet rozszerzanie wydatków budżetowych uzasadniane jest wieloma względami natury ekonomicznej. Wydatki rządowe rosną także wtedy, gdy podejmowane są próby dokonania zmian strukturalnych w gospodarce, takich jak tworzenie warunków do rozwoju nowoczesnych gałęzi produkcji, dążenie do nadania gospodarce pożądanej dynamiki, zagospodarowanie mniej rozwiniętych regionów kraju oraz zmiany strukturalne podyktowane względami ochrony środowiska. Bardzo trudnym zabiegiem jest również zmniejszenie wydatków m.in. na cele socjalne - ograniczenie zakresu pomocy socjalnej jest posunięciem niepopularnym i niechętnie przyjmowanym przez społeczeństwo. Wiele innych pozycji wydatków budżetowych również charakteryzuje się małą elastycznością. Istnieją więc ograniczone możliwości ich zmniejszania.
Deficyt budżetowy
To różnica pomiędzy dochodami budżetu państwa, a wydatkami odnotowanymi w danym roku. Bardziej generalnie, należałoby mówić o wyniku budżetu: jeśli wydatki przekraczają dochody, mamy do czynienia z deficytem budżetowym, jeśli dochody przekraczają wydatki – z nadwyżką. Szerszą miarą tego zjawiska, jest wynik sektora finansów publicznych, obejmujący poza wynikiem budżetu państwa, również wynik budżetów władz samorządowych.
Występowanie deficytu budżetowego oznacza, że rząd wydaje więcej pieniędzy, niż ma dochodów. Prywatna instytucja musiałaby w takiej sytuacji, prędzej, czy później liczyć się z bankructwem.
Rząd – niekoniecznie, ma bowiem wiele możliwości sfinansowania deficytu. Najogólniej rzecz biorąc, „dziurę” tę pokrywa się kosztem obywateli, bądź każąc im płacić w przyszłości wyższe podatki (po to by obsłużyć dług publiczny, który narósł z powodu kumulowania się deficytów), bądź każąc im płacić więcej za wszystkie kupowane towary i usługi (jeśli wzrasta inflacja), bądź podwyższając rynkowe stopy procentowe
i zmuszając prywatnych inwestorów do rezygnacji z ich planów inwestycyjnych.
Rodzaje deficytu budżetowego:
Deficyt budżetowy rzeczywisty - różnica pomiędzy dochodami a wydatkami państwa
Deficyt budżetowy strukturalny - (deficyt przy pełnym zatrudnieniu) wystąpiłby on wtedy gdy nie ma bezrobocia
Deficyt budżetowy cykliczny - różnica pomiędzy deficytem rzeczywistym a strukturalnym
Deficyt budżetowy może wynikać:
z nadmiernych wydatków budżetowych (militaryzacja gospodarki, rozbudowana administracja państwowa, inwestycje publiczne, transfery, wysokie koszty obsługi kosztu długu zagranicznego i wewnętrznego)
z powodu zbyt niskich dochodów budżetowych, które z kolei mogą wynikać z niskiej stopy opodatkowania, mało skutecznego systemu ściągania podatków, czy też ze spadającego poziomu produkcji i dochodu narodowego. Dlatego też deficyt jest z reguły większy w okresie recesji gospodarczej, gdy dochód narodowy spada i mniejszy w okresie ożywienia, kiedy dochód narodowy wykazuje znaczny wzrost
z oczekiwań społeczeństwa, że państwo będzie spełniać funkcję gwaranta bezpieczeństwa socjalnego, finansując cześć konsumpcji mniej zamożnych grup społecznych.
wynika także ze sposobu uchwalania budżetu w systemie parlamentarnym. Różne siły społeczne - z jednej strony zainteresowane są minimalizacją podatków, z drugiej zaś maksymalizacją wydatków. Natomiast nikt nie jest zainteresowany w zrównoważeniu dochodów z wydatkami.
Żródła:
- Andrzej Borodo, Polskie prawo finansowe. Zarys ogólny, Toruń 2005
- www.gazetaprawna.pl pod red. Magdaleny Wojtuch