HISTORIA SZTUKI WCZESNOCHRZEŚCIJAŃŚKIEJ I BIZANTYJSKIEJ, WYKŁAD, 11.05.2010r.

Malarstwo monumentalne

1204 – 1453r.

1204: rok najazdu rycerzy z zachodu, którzy jako czwarta krucjata najechali na Konstantynopol, zajęli to miasto.

1261: faktyczna data likwidacji panowania łacińskiego w Konstantynopolu. Początek greckiego panowania dynastii Paleologów.

Czasy łacińskiego panowania w Konstantynopolu to czasy bardzo istotne z punktu widzenia kultury bizantyjskiej, tożsamości i sztuki. Powstaje szereg złych i negatywnych stereotypów na temat ludzi zachodu, pisze się o nich bardzo nieoględnie. Przede wszystkim wpłynęło na to wywożenie dzieł sztuki, ikon, głównie do Wenecji, ale także na tereny całej Italii, także Niemiec, Francji. Szczególne spotkanie wschodu z zachodem zaowocowało pogorszeniem się stosunków pomiędzy wschodem i zachodem. Okres późno bizantyjski to czas, gdy dochodzi do dialogu pomiędzy światem bizantyjskim a światem zachodu.

Wpływ tradycji zachodu na malarstwo monumentalne w Bizancjum.

1453: data bezdyskusyjna, określa koniec państwowości bizantyjskiej, Konstantynopol przestaje istnieć. I ta data nie kończy tradycji bizantyjskiej, lecz zmienia ją – zmienia się sztuka, gdyż zlikwidowany jest mecenat cesarski.

Czasy późno bizantyjskie, panowanie dynastii Paleologów – okres całkowitego upadku cesarstwa.

Grecy mieli długą tradycję żeglugi morskiej, ale poszatkowanie cesarstwa nie służyło jego sile.

Okrojony obszar cesarstwa to problem, który miał bardzo duży wpływ na sztukę tego okresu – problem ekonomiczny cesarstwa – cesarze byli coraz biedniejsi i mieli coraz mniej śroków do fundowania mozaik ściennych. Widać, że dekoracja jest coraz uboższa. Jedyny wystrój mozaikowy to nie jest fundacja cesarska ale dworzanina i ministra finansów na dworze jednego z cesarzy. Mozaika wymaga wysokich nakładów pieniężnych, odchodzi w niepamięć, a na jej miejscu pojawiają się szeregi malowideł temperowych na ścianach.

Okres panowania łacinników w Konstantynopolu często bywa zwany okresem ciemnym. Głównie dlatego, że jest mało znany i mało zbadany. W tradycyjnej, dawnej bizantynistyce, zakładano, że po 1204 roku wszyscy artyści wyjechali z Konstantyn opla do Nicei, gdzie przeniósł się dwór cesarski. Wśród takich miejsc, gdzie pojawiliby się owi artyści wymieniano Niceę, Trapesun, Artę. W dzisiejszych badaniach tak śmiało się tej tezy nie powtarza – udokumentowane jest przebywanie artystów na tym Terenia. Pojawił się nowy koncept – uważa się obecnie, ze część z tych twórców pozostała w Konstantynopolu i pracowała dalej na użytek nowych fundatorów - łacińskich rycerzy i Wenecjan. Artyści pracowali posługując się tymi formami, do których byli przyzwyczajeni – stylistycznie była to ta sama sztuka. Na okres panowania krzyżowców datuje się duże grupy przedstawiające świętych rycerzy – znak oddziaływania kultury łacińskiej na Bizancjum.

Nie wiadomo, co działo się dokładnie w latach 1204 – 1261 na terenie Konstantynopola i Grecji. Udaje się badaczom odkrywać nowe zabytki, które czasami są datowane na ten okres.

Początek XII wiek – kaplica Matki Boskiej w klasztorze św. Jana Teologa na Wyspie Patmos.

Patmos – ważny ośrodek kultu św. Jana.

Doszło tu do dekoracji kaplicy MB przez artystów, którzy pochodzili z Konstantynopola, a przybyli specjalnie, by tę kaplicę pokryć malowidłami. Są niezbyt dobrze zachowane, ale jako tak ważny obiekt, powinien budzić nasze zainteresowanie.

Templon w bardziej rozbudowanej wersji – na drugim planie malowidła zachowane słabo. Partie górne ścian – przedstawienia narracyjne nieco przemalowane.

Nowy sposób przedstawiania ludzkiej postaci – bardziej plastyczne niż we wcześniejszej tradycji. To, co jest widoczne w tych fragmentach scen, to rzeczywiście dość ewidentne rozbudowanie wątków narracyjnych. Monumentalna sztuka bizantyjska jest sztuką, która jest bardzo narracyjna, wszystkie cykle przedstawień ulegają bardzo znacznemu rozbudowaniu – cykl przedstawień chrystologicznych, maryjnych, stają s

Sceny przedstawiające uzdrowienia – pełne postaci, które wydają się całkowicie i szczelnie zapełniać przestrzeń. Coraz więcej jest także pejzażu i różnego rodzaju emocji.

Scena lubiana w ikonografii – 40 męczenników sebastyjskich, których tradycja czczenia sięga IV wieku. Przedstawienie, które jest dobrym przykładem odstępowania od takiej zwartej formy przedstawień i dążenie do prezentowania ludzkich postaci w ruchu i szczególnym uniesieniu. Wzburzenie wewnętrzne, duchowe życie postaci miałoby to pokazywać.

W związku ze słabością Konstantynopola na początku XII wieku, badaczy uwaga jeśli chodzi o nowe realizacje kieruje się często ku słowiańszczyźnie, ku dziełom, które powstały na terytorium Serbii – obszar bliski geograficznie, jak uważają niektórzy po 1204 wielu artystów mogło pzrenieśąć się z Konstantynopola na tereny Serbii, która w tym okresie przeżywa rozkwit polityczny i kulturalny. W cerkwiach serbskich pojawiają się liczne fundacje, które należą do najznakomitszych przykładów dzieł sztuki późnobizantyskjkeij.

Kościół Matki Boskiej w Studenicy, malowidła 1209 r.

Malowidła wiązane z tradycją Tesaloniki.

Wstąpienie Maryi do świątyni – wpływ ikonografii zachodu do kultury Bizancjum. Kompozycja rozbudowana, także jeśli chodzi o ramę architektoniczną. Wyobrażenie wstąpienie MB do świątyni – wzbogacanie narracji poprzez określone źródła – apokryfy. Opisane to wydarzenie. Drugie źródło, o którym należy pamiętać – teksty odnoszące się do poszczególnych świąt kościelnych, które powstawały pod wpływem apokryfów. Po prawej storne na górze – przedstawienie tronującej Marii pod baldachimem. do niej zlatuje z góry anioł, w ręku trzyma okrągły przedmiot – chleb. scena odnosi się do apokryficznego wątku, który mówi o aniele, który miał odwiedzać Marię w świątyni, żeby przynosić jej chleb. prawdopodobnie poprzez hagiografię rozbudowywano wątki i nadawano im nową, poetycką jakość a elementy narracyjne mogły przejść do malarstwa późno bizantyjskiego.

Jedno z najbardziej znanych przedstawień ze Studenicy – kompozycja ukrzyżowania Chrystusa. dość rozbudowane przedstawienie. Malowidło dość mocno zniszczone. Rozbudowany wariant ukrzyżowania – wszystkie postaci obecne na Golgocie. Obecność aniołów, towarzyszących temu wydarzeniu, obecność starotestamentowych proroków – zestawianie starego i nowego testamentu – tradycja późno bizantyjska się w tym specjalizowała. Oddziaływanie zachodniej myśli – sposób przedstawienia Chrystusa – manieryczne wygięcie ciała Chrystusa w bardzo charakterystyczną s- owatą formę. Cienkie i długie, charakterystycznie wygięte ręce Chrystusa. Dynamiczna gra odbywa się zarówno poprzez kolorystykę, a drugiej strony, gdy większość postaci pozostaje statyczna i nieruchoma, to ciało ukazuje się w wewnętrznym ruchu. Zabieg działania kolorem, formą i dynamiką – typowe. Z drugiej strony badacze podkreślają, ze pełno jest dramatycznych gestów i uniesienie postaci, które biorą udział w scenie – teatralizacja kompozycji charakterystyczna dla okresu późno – bizantyjskiego. Gesty postaci na tym przedstawieniu – na razie mało dynamiczne, statyczne ujęcie Jana I Marii a dynamiczne ukazanie Chrystusa. Znamienne głowy oparte o dłonie, smutne miny, gesty wprowadzające uczucia

Klasztor w Milesevej – malowidła lata 1230-36

Georgios, Demetrios i Teodoros – imiona artystó. świadczą o tym, ze w Serbii działali artyści pochodzenia greckiego.

Przedstawienie dwóch niewiast, które przyszły do grobu by przynieść wonności.

Tradycyjny odpowiedni zmartwychwstania Chrystusa, którego to nie należało w tej kulturze przedstawiać. Odziany na biało anioł palcem pokazuje wejście do grobu, na którym widoczny porzucony całun Chrystusa. Popularnie ta kompozycja nazywana jest „białym aniołem”. Mamy tu do czynienia z obrazem dość statecznym, ale nie jest to tak do końca obraz statyczny – anioł ma jedno skrzydło uniesione do góry, co zmienia charakter statycznej kompozycji i wprowadza do niej dynamizm. Często w późno bizantyjskiej sztuce zabiegiem formalnym będzie wprowadzenie dynamizmu w kompozycję.

Fundacyjna kompozycja.

Władysław (fundator), Chrystus, a pomiędzy nimi MB.

Przedstawienie ojców kościoła a apsydzie głównej świątyni – wczesny przykład szerokiego funkcjonowania przedstawień.

Kościół w Peć, malowidła 1235 rok.

Apsyda – Chrystus Pantokrator.

Nieco późniejsza, ale jedna z lepiej zachowanych kompozycji – cerkiew św. Jerzego w Staro Ngarovic.

XIV wiek – jedna z najbardziej ulubionych kompozycji w bardzo dobrym wydaniu – w części środkowej Chrystus ukazany jest jako rozdający chleb liturgiczny. Przedstawienie niebiańskiej liturgii. Pierwowzór® dla liturgii, która odbywała się wewnątrz kościoła. Scena w apsydzie głównej, na wysokości, która pozwalała wiernym spoglądać na te przedstawienia. W każdym miejscu i czasie jest to kompozycja uniwersalna. Ciekawy element ikonografii – dwukrotne przedstawieni Chrystusa. Jest to bez wątpienia dążenie do uwypuklenia dwupostaciowości w kościele ortodoksyjnym. Są one obecne, ale nie bardzo upowszechnione. Po połowie XIII w, XIV, XV wiek – popularność tego typu przedstawień.

Przedstawienie, które pochodzi z kościoła klasztornego św. Trójcy w Soppociani (1258 – 66 wybudowanie)

Chrystus.

Przedstawienie zaśnięcia NMP

Kompozycja tradycyjna – przedstawienia licznych apostołów, MB spoczywająca na marach, zastęp anielski, ojcowie kościoła. Sposób przedstawienia apostołów w tej kompozycji. Tradycyjnie obowiązywała zasada hieratyczności i ścisłej sakralności. Te elementy przedstawienia, który miały najbardziej istotne znaczenie z punktu widzenia sacrum – centrum kompozycji. Ale w tradycyjnej sztuce to, co jest w środku kompozycji jest najważniejsze i wszystkie postaci kierują się ku centrum kompozycji. W tym przypadku rzecz wygląda zupełnie inaczej – tylko niektórzy z apostołów zwracają się do MB spoczywającej na marach. Obok owej sakralizacji artystów zaczyna interesować życie duchowe i wewnętrzne postaci – dynamiczne i pełne uniesienie przedstawienia, które pojawiają się na malowidłach ściennych i ikonach. Zobrazowanie grupy niewiast na daszku budowli – z jednej strony zachowanie tradycji i przedstawienia konwencjonalne (architektura), z drugiej nadawanie dynamizmu i z trzeciej wprowadzanie elementów narracyjnych.

Malowidła w Tesalonice:

Malowidła z kaplicy św. Eutymiusza przy kościele św. Demetriusza – 1303r.

Lata 1310- 20, kościół św. Mikołaja opiekuna sierot.

Narracyjność, elementy świeckie w malarstwie o charakterze sakralnym.

Pocałunek Judasza

Samarytanka

Kościół Apostołów 1312-15

Dzieje Jana Chrz.

Macedonia i jej wyjątkowe malowidła.

Ochryda – kościół MB Protektorki, malowidła po 1295 roku. Wykonane przez mistrzów z Tesaloniki, których często wiąże się z kaplicą św. Eutymiusza.

Scena modlitwy w ogrójcu,

Rozbudowanie kompozycji, dynamizm. W pewnym momencie pewne gesty i sposoby przedstawiania ludzkiego ciała, staną się schematami, które będą powtarzane w różnego rodzaju realizacjach.

Zasnięcie, Peribleptos, Ochrid

Kościół w Gracanica

Decani

Kościół pantokratora i kościół wniebowstąpienia

Kościół Pantokratora 1327 – 35 malowidła.

Typowe kompozycje dla tego okresu.

Drzewo rodu Nemanja.

Apsyda kościoła pantokratora – przekształcenie różnych kompozycji liturgicznych pod postacią samego Chrystusa.

Rób Chrystusa zarazem jest ołtarzem. Ołtarz z punktu widzenia symbolicznego jest miejscem, które jest symbolicznie porównywane do groty betlejemskiej i grobu Chrystusa.

Kościół wniebowstąpienia w Decani – około wieku XIV .

Malowidła zyskały narracyjny charakter – wiele elementów łącińskich.

Scena bożego narodzenia

Cud – uzdrowienie trędowatych.

Trędowaci w ogóle zostali przedstawieni co jest dość niezwykłe.