Pojęcie gospodarstwa nierozłącznie jest związane z “gospodarowaniem”, którego istotę stanowi planowe (świadome) dysponowanie ograniczonymi środkami w celu bezpośredniego lub pośredniego zaspokojenia ludzkich potrzeb. Warto dodać, że decyzje gospodarcze dotyczą bądź to alokacji ograniczonych dóbr, rozumianej jako podporządkowanie tych dóbr do określonych celów, bądź też dystrybucji sprowadzającej się do podziału dóbr między ludzi (grupy społeczeństwa). Zarówno alokacja, jak i dystrybucja realizowane są w postaci strumieni dóbr i środków pieniężnych, a więc przyjmują formę określonych transakcji, w tym zwłaszcza kupna – sprzedaży. Zakres swobody działania jednostek gospodarczych w obrocie gospodarczym jest regulowany prawnie. Dotyczy to również gospodarstw leśnych, które produkują dobra rzeczowe lub świadczą usługi innymi jednostkom gospodarczym. Gospodarstwa te występują jako:
Ramy aktywności gospodarczej gospodarstw normuje ustrój gospodarczy państwa, obejmujący system ustaw, rozporządzeń, norm społecznych i obyczajowych, które określają w jakim zakresie pojedyncze podmioty gospodarcze mogą podejmować decyzje i w jakich ramach mogą kształtować się relacje między podmiotami. W socjalno-rynkowym ustroju gospodarczym jego podstawowymi zasadami są: efektywność, sprawiedliwość społeczna oraz trwałość w sensie ekologicznym. W odniesieniu do zasobów surowców dotyczy to: zastosowania surowców, podziale surowców i ich użytkowania. Rozstrzygnięcia dotyczące tych kwestii mają z uwagi na ograniczoność środków konkurencyjny charakter i dlatego wymagają różnych uregulowań. Tworzą one to, co nazywa się “regułami gry” i “strategiami gry”. Tworzone przez świat polityki reguły gry ograniczają swobodę działania mechanizmów rynkowych i mają na celu m.in. zapewnienie realizacji dóbr publicznych. Ma to zwłaszcza miejsce w sektorze leśnym Europy środkowej i wyraża się licznymi uregulowaniami prawnymi gospodarki leśnej, polityczno-gospodarczymi interwencjami państwa (dotacje, subwencje) i wreszcie bezpośrednim prowadzeniem publicznej gospodarki leśnej.
Zróżnicowanie struktur, procesów i funkcji przedsiębiorstw, gospodarstw publicznych i administracji wymaga systemowej ich charakterystyki, gdyż umożliwia ona skoncentrowanie uwagi na elementach najważniejszych i występujących między nimi powiązaniach. Tak wyodrębnione subsystemy są na ogół traktowane jako systemy względnie samodzielne. Do ważniejszych systemów gospodarstwa leśnego należą:
Punktem wyjścia tych procesów są środki finansowe reprezentowane przez własny i obcy kapitał. przez jego zainwestowanie w odpowiednie dobra (grunty, maszyny, materiały, itd.) gospodarstwo zostaje wyposażone w tzw. czynniki produkcji, które w procesie produkcji są transformowane w produkty i usługi. Ostatnim etapem procesu gospodarczego jest zbyt wytworzonych produktów, zapewniający uzyskanie dochodów niezbędnych na opłacenie wielu zobowiązań i nabycie nowych czynników produkcji. W opisanym procesie “nośnikami” świadczeń gospodarczych są majątek i kapitał. Pierwsze z tych pojęć obejmuje ogół będących w danym czasie w dyspozycji gospodarstwa dóbr, które dzielą się m.in. na majątek trwały i obrotowy. Natomiast kapitał określa abstrakcyjną sumę pieniężną zaangażowanego w gospodarstwie majątku. Kapitał jest także definiowany jako abstrakcyjna wartość roszczeń, które dawca kapitału zgłasza w stosunku do majątku gospodarstwa. Na ogół kapitał dzielony jest z dwóch punktów widzenia. Pierwszy dotyczy źródeł jego pochodzenia i obejmuje kapitał obcy (zobowiązania) oraz własny. Drugi podział wynika z okresu dysponowania kapitałem i prowadzi do jego podziału na kapitał długo-, średnio- i krótkoterminowy. Podziały te znajdują odzwierciedlenie w bilansie gospodarstwa, zgodnie z którym suma własnego kapitału + suma aktywów – suma zobowiązań. Zmiany w stanie majątku i kapitału są odzwierciedleniem spowodowanych działalnością gospodarczą zmian w sferze finansów, dóbr i wyniku działalności. Dla opisu tych zmian rachunkowości stosuje następujące pary pojęć:
W języku potocznym powyższe pojęcia są często używane jako synonimy, co może prowadzić do błędnej interpretacji wyniku gospodarowania. Warto więc nieco bliżej je scharakteryzować. Wpłaty i wypłaty, które mogą mieć zarówno postać gotówkową, jak i bezgotówkową, powodują zmiany stanu kasy (stanu gotówki) lub zmiany na koncie bankowym. Często przy sprzedaży towarów wpłaty następują później. Powstałe wówczas wierzytelności (żądania), wraz z wpłatami noszą nazwę przychodów. Analogicznie wypłaty wraz z zobowiązaniami tworzą rozchody. Wynika stąd, że w niektórych przypadkach wpłaty są równe przychodom (np. sprzedaż za gotówkę), w innych zaś wcale tak nie jest (np. wzięcie kredytu pieniężnego w banku). W sferze majątku i kapitału podstawowe znaczenie mają pojęcia dochodu ew. nakładu. Dochód określa na podstawie cen rynkowych powstałą (wytworzoną) w gospodarstwie wartość, która z kolei jest źródłem przyrostu majątku netto (kapitału własnego) gospodarstwa. Ustalenie dochodu wymaga jednoznacznego rozróżnienia z jednej strony między wydatkiem i nakładem oraz z drugiej – między przychodem i dochodem. Tylko bowiem w niektórych przypadkach pary tych pojęć są identyczne. Co jednak ważniejsze, dochód nie zawsze wiąże się z zasilaniem gospodarstwa w środki pieniężne, zawsze jednak oznacza przyrost wartości ( np. pozyskania drewna w lesie prywatnym na własne potrzeby przynosi dochód, który jednak nie jest przychodem). Podobnie nakład nie zawsze oznacza wydatek, zawsze jednak wywołuje zmiany majątku (np. pożar drzewostanu prowadzi do strat w majątku, jednakże bez wydatku środków pieniężnych). W sferze wyniku podstawowymi kategoriami są zysk oraz rentowność. Zysk, który jest miarą absolutnej rentowności, stanowi różnicę między dochodem a nakładem. Tym samym gospodarstwo osiąga sukces ekonomiczny wtedy, gdy w okresie obrachunkowym jego działalność prowadzi do wzrostu wartości netto własnego kapitału. Natomiast do określenia rentowności względnej służą następujące wskaźniki:
gdzie: A – nakład E – dochód brutto Ke – zaangażowany własny kapitał Kg – zaangażowany kapitał ogółem U – obrót Kategorią, która określa wkład gospodarstwa do wspólnego produktu społeczego gospodarki narodowej (suma wszystkich wytworzonych wartość w danym okresie przez gospodarkę narodową) jest wartość dodana (Ws) obliczana za pomocą wzoru:
lub
gdzie: E – dochód brutto Am – nakłady materiałowe Af – nakłady na usługi obce Aa – amortyzacja Re – dochód netto Ast – nakłady z tytułu podatków Ap – nakłady osobowe (koszty pracy). Dla charakterystyki sfery wytwórczej podstawowe znaczenie mają dwie kategorie: koszty i wyniki (świadczenia). Koszty określają wartość zużytych ew. użytych zasobów i dóbr przez gospodarstwo w procesie produkcji (input). Natomiast wyniki (świadczenia) reprezentują wartość wyprodukowanych dóbr (output procesu produkcyjnego).Rachunek kosztów – wyników (świadczeń) jest najważniejszym i bardzo skutecznym instrumentem sterowania działalnością gospodarstwa. Saldo wartości wyników (świadczeń) minus wartość kosztów jest określone jako wynik ekonomiczny (synonim “kalkulacyjny zysk”). Rezultat (efekt, sukces) ekonomiczny (“zysk z produkcji” = “czysty dochód”) i wynik ekonomiczny (“kalkulacyjny zysk”) za dany okres na ogół nie są zgodne z powodu różni8c w obliczaniu wartości i występowania różnych kategorii wartości w poszczególnych dziedzinach gospodarki.
W systemie oceny działalności gospodarczej poszczególnych podmiotów gospodarczych można wyróżnić trzy odmienne kategorie ekonomiczne służące odzwierciedleniu sumarycznych wyników ich działalności w przyjętym okresie czasu. Są to: rynek finansowy, wynik wewnętrzny i wynik zewnętrzny. Wynik finansowy, ściślej rachunek kasowy odzwierciedla nadwyżkę dochodów (faktycznie uzyskaną wartość gotówki czyli utarg) nad wydatkami (wartość faktycznie wypłaconej gotówki) w rozpatrywanym czasie. Wynik ten odpowiada zatem zmianom w środkach płatniczych, jakimi jednostka ta dysponowała w przeszłości i jakimi dysponuje obecnie. Określenie tak pojętego rynku finansowego ma charakter czysto kontrolny, sprowadzający się do ustalenia wartości posiadanej “w ręku” gotówki. Znajomość tego wyniku spełnia ponadto bardzo ważną rolę, gdyż służy za wskaźnik bieżącej płynności, czyli zdolności płatniczej tej jednostki do regulowania bieżących zobowiązań. Wynik zewnętrzny jest to nadwyżka przychodów, ściślej wartości wszystkich należności nad zobowiązaniami w danym okresie. Inaczej mówiąc, jest różnica między sumą wynikającą z nabycia prawa do uzyskania dochodów (należności) i sumą zobowiązań jakie zaciągnęło to gospodarstwo w rozpatrywanym okresie. Wynik zewnętrzny charakteryzuje zatem relacje danej jednostki z otoczeniem gospodarczym oraz zmiany jakie zaszły w tych relacjach w badanym czasie. Oznacza to, że określanie omawianego rodzaju rezultatów działalności (wyników) służy celom zewnętrznym. Wynik wewnętrzny jest różnicą między pieniężną wartością całokształtu produkcji wytwarzanej w danym gospodarstwie (wartość plonu tego gospodarstwa) i sumarycznymi kosztami poniesionymi w danym okresie. Jest to zatem różnica między wartością efektów i wartością wszystkich policzalnych (dających się skwantyfikować) nakładów poniesionych w związku z wytworzeniem tych efektów. Celem określania wyniku wewnętrznego jest uzyskanie podstaw do oceny podejmowanych decyzji gospodarczych czyli kontroli. W tym kontekście należy podkreślić, że jeśli chodzi o kompleksową ocenę działalności gospodarczej danej jednostki, to powinna ona uwzględnić zmiany w wartości wszystkich czynników produkcji, w tym i zapasu rosnącego. Po drugie, sposoby oceny zmian wartości aparatu wytwórczego mogą być różne w zależności od tego, czy ocena ta dotyczy ustalania wyników wewnętrznych czy tylko zewnętrznych. Zasadniczym celem określania wewnętrznego wyniku działalności gospodarczej, czyli prowadzenia wewnętrznego rachunku strat i zysków jest uzyskanie podstaw kompleksowej oceny działalności gospodarstwa leśnego. Krótko mówiąc, rachunek taki ma służyć szeroko pojętej kontroli procesu gospodarowania. Do najważniejszych problemów w tym zakresie należy zaliczyć:
Szczególnie ważne znaczenie ma ostatni z wymienionych problemów. Analiza przyczyn odstępstwa powinna umożliwić ustalenie okoliczności, co do których leśnik gospodarujący w lesie nie ma żadnej możliwości kontroli, jak również przyczyn będących następstwem decyzji i działań podjętych przez kierującego gospodarstwem leśnym. Posiadający w tym przypadku istotne znaczenie krytycyzm będzie miał sens jedynie wtedy, gdy uda się wyjaśnić, w jaki sposób i z jakimi skutkami podejmujący decyzje w gospodarstwie ukształtował jego działalność. Jeśli chodzi o klasyczny typ analizy i oceny działalności gospodarczej w leśnictwie, to sprowadza się on do różnego rodzaju wyliczeń i porównań, a trzeba wiedzieć, że w tym zakresie istnieje wiele różnych możliwości. Można bowiem dokonywać porównań w stosunku do okresów wcześniejszych, norm lub wyników uzyskiwanych w innych gospodarstwach, czy jednostkach organizacyjnych. Jeśli takie porównania mają miejsce to oczywistym jest, że muszą być zachowane warunki porównywalności w odniesieniu do badanych zjawisk i procesów. Zagadnieniem szczególnie frapującym pod tym względem jest analiza i ocena zmian jakościowych podstawowego środka produkcji leśnej, tj. zapasu rosnącego. Brak tego typu analiz pozbawia leśnika możliwości kontroli jego poczynań i stwierdzenia czy i w jakiej mierze realizowane są wewnętrzne cele gospodarstwa leśnego. Skoro jest tak, że długoterminowe, wewnętrzne cele każdego gospodarstwa obejmują zazwyczaj także elementy dotyczące wzrostu wartości majątku gospodarstwa, to koniecznym jest wzięcie pod uwagę zmian w tej wartości przy okazji dokonywania oceny działalności.
Dr inż. Lech Płotkowski Stworzone przez ekonomika |
---|