Współcześnie nazwę konstytucji nosi ustawa zasadnicza państwa. Jest to ustawa wyposażona w najwyższą moc prawną.
Konstytucja określa podstawowe zasady ustroju politycznego i ustroju społeczno-gospodarczego państwa. W szczególności w konstytucji unormowana jest w głównych zarysach struktura organów państwowych i sposób ich powoływania, kompetencje tych organów oraz ich wzajemne związki, wreszcie podstawowe prawa i obowiązki obywateli.
Konstytucja jest najwyższym aktem prawnym w państwie. Jest ustawą zasadniczą. Należąc wraz z innymi ustawami do jednej grupy źródeł prawa, konstytucja zajmuje w niej przodującą pozycję.
O pierwszoplanowej roli konstytucji w systemie prawnym państwa decydują dwie zasady, które powszechnie się przyjęły i są we współczesnych państwach respektowane:
konstytucja może być zmieniona tylko w szczególnym trybie, nie stosowanym przy uchwalaniu innych ustaw, który z reguły charakteryzuje się zwiększonym quorum i koniecznością uzyskania kwalifikowanej większości głosów;
wszystkie akty prawne w państwie muszą być zgodne z konstytucją; w ten sposób determinuje ona charakter całego systemu prawnego.
Konstytucja stanowi prawną podstawę działalności wszystkich podstawowych organów w państwie.
Prawo konstytucyjne w średniowieczu oznaczało regułę zakonu. W Polsce przed rozbiorami konstytucją nazywano każdą uchwałę sejmową ustanawiającą prawo.
Większość państw opiera strukturę swych organów na tzw. zasadzie trójpodziału władz, której głosicielem był w XVIII wieku francuski prawnik i filozof Monteskiusz.
Według tej zasady w państwie powinny istnieć trzy autonomiczne ośrodki władzy, niezależne od siebie i wypełniające różne zadania: władza ustawodawcza, władza wykonawcza i władza sądownicza. Władza ustawodawcza należy do parlamentu, wykonawczą sprawuje głowa państwa i rządz, zaś sądowniczą niezawisłe sądy. Parlament ustanawia prawa, do władzy wykonawczej należy ich realizacja, sądy rozstrzygają spory. Każdy ośrodek władzy jest niezależny od innych, zatem żaden nie może zyskać przewagi i doprowadzić do władzy absolutnej.
Organem państwowym jest odpowiednio zorganizowana instytucja, utworzona na podstawie przepisów prawa i powołana do wykonywania określonych zadań w imieniu państwa, będąca częścią aparatu państwowego. Z podmiotowego punktu widzenia organ państwowy może być jednoosobowy lub kolegialny.
Podstawowy podział, wynikający z zasady trójpodziału władz, wyróżnia:
organy ustawodawcze (Sejm, Senat)
organy wykonawcze (organy administracyjne)
organy sądowe (niezawisłe sądy)
Organy państwowe można podzielić na:
organy centralne
organy terenowe.
O przynależności organu do jednej lub drugiej grupy decyduje zasięg jego działania. Organy centralne obejmują swym działaniem całe terytorium kraju, organy terenowe – obszar województwa, gminy, miasta, itd.
Wyróżnia się także organy wymiaru sprawiedliwości, zwane niekiedy organami ochrony prawnej. Organy wymiaru sprawiedliwości są grupą niejednolitą. W jej skład wchodzą zarówno organy orzekające, jak i organy spełniające rozliczne funkcje pomocnicze.
Podstawowym organem kontroli państwowej jest Najwyższa Izba Kontroli.
Sejm jest najwyższym organem władzy państwowej w Polsce, jednym z dwóch (obok Senatu) organów ustawodawczych. reprezentuje suwerenne prawa narodu. Kadencja Sejmu trwa 4 lata. Sejm obraduje na posiedzeniach. Obrady Sejmu są jawne. Tajność obrad może Sejm uchwalić tylko wówczas, gdy wymaga tego dobro państwa. W skład Sejmu wchodzi 460 posłów.
Każdy poseł ma dwa szczególne przywileje:
nietykalność poselską
immunitet poselski.
Nietykalność polega na tym, że poseł nie może być aresztowany. Immunitet poselski oznacza, że przeciwko posłowi nie można wszcząć i prowadzić postępowania karnego. Postępowanie karne ulega odwleczeniu do czasu wygaśnięcia mandatu poselskiego. Immunitet nie uchyla karalności, stanowi jedynie czasową przeszkodę w prowadzeniu postępowania karnego.
Zgodnie z regulaminem sejmowym posłom przysługuje prawo tworzenia na terenie Sejmu własnych organizacji. Są nimi kluby parlamentarne.
Kluby poselskie są to organizacje posłów utworzone według kryterium przynależności partyjnej. Zadaniem klubu jest opracowywanie środków realizacji postulatów danej partii w parlamencie.
Sejm jest ciałem wewnętrznie zorganizowanym. Organizację wewnętrzną Sejmu normują postanowienia Konstytucji oraz przepisu chwalonego przez Sejm regulaminu.
Organami Sejmu są:
Prezydium Sejmu
Konwent Seniorów
komisje sejmowe.
Funkcja ustawodawcza polega na uchwalaniu ustaw. Uprawnienie to jest niezbywalne, tzn. w żadnych warunkach nie może być przez Sejm przekazane innemu organowi państwowemu. W celu realizacji funkcji ustawodawczej Sejm posługuje się niekiedy formą uchwały. Również za pomocą ustaw Sejm ustala zasadniczy kierunek polityki państwa. Celowi temu służą także odpowiednie uchwały, podejmowane w czasie debaty nad działalnością rządu lub poszczególnych ministrów na podstawie składanych sprawozdań, omawiania wyników pracy komisji sejmowych itd.
Funkcja kontrolna polega przede wszystkim na kontrolowaniu działalności naczelnego organu administracji państwowej – rządu, a za jego pośrednictwem całego aparatu administracji państwowej. Spod tej kontroli nie jest wyłączony żaden organ państwowy.
Sejm może domagać się od rządu sprawozdań i podejmować w ich przedmiocie uchwały, zawierające wytyczne, które są dla rządu wiążące.
Poważne zadania w dziedzinie kontroli spełniają komisje sejmowe. Wysłuchują one sprawozdań kierowników resortów, udzielają im zaleceń, analizują sytuację w resorcie. Rezultatem tej działalności są sprawozdania składane Sejmowi, wraz z odpowiednimi wnioskami.
Pewne znaczenie dla działalności Sejmu (kontrolnej) mają interpelacje poselskie. Są to pytania, kierowane przez posła do Rady Ministrów lub członka rządu, na które interpelowany organ ma odpowiedzieć wyczerpująco w ciągu 7 dni. W przeciwnym wypadku poseł może zażądać umieszczenia sprawy na porządku dziennym plenarnego posiedzenia Sejmu.
Trybunał Konstytucyjny jest organem państwowym powoływanym do ochrony tzw. konstytucyjności prawa, tzn. zgodności ustaw i aktów normatywnych niższej rangi z Konstytucją RP, a także aktów normatywnych niższej rangi (rozporządzeń, zarządzeń itp.) z aktami ustawodawczymi, czyli ustawami uchwalonymi przez Sejm.
Kontrola konstytucyjności odbywa się w dwóch formach, nazwanych kontrolą abstrakcyjną i kontrola konkretną. Kontrola abstrakcyjna oznacza podjęcie postępowania w oderwaniu od toczącej się sprawy sądowej lub administracyjnej, a więc bez związku z aktualnym stosowaniem danego aktu normatywnego w praktyce. Kontrola konkretna powiązana jest z rozstrzyganiem indywidualnej sprawy przez organ orzekający i dochodzi do niej na tle danej sprawy, gdy w trakcie jej rozpatrywania pojawi się wątpliwość, czy stosowane w sprawie przepisy są zgodne z aktem normatywnym wyższego rzędu.
Trybunał Konstytucyjny w ramach kontroli abstrakcyjnej podejmuje postępowanie na wniosek uprawnionego podmiotu albo z własnej inicjatywy. Kontrola konkretna jest podejmowana, gdy w prowadzonej sprawie sądowej, administracyjnej, karno-skarbowej itp. Powstanie wątpliwość co do zgodności aktu normatywnego z Konstytucją lub aktem wyższego rzędu, a wydanie orzeczenia zależy od jej wyjaśnienia. Wszczęcie postępowania następuje wskutek skierowania do Trybunału pytania prawnego.
Trybunał Konstytucyjny rozpoznaje wniosek lub pytanie prawne na rozprawie, o której powiadamia zainteresowane organy. Rozprawa jest w zasadzie jawna. W toku postępowania Trybunał może przesłuchać biegłych, żądać od organów i instytucji państwowych i społecznych okazywania akt i dokumentów oraz przeprowadzać inne dowody, które uzna za niezbędne do wyjaśnienia sprawy. Trybunał rozpoznaje wnioski i pytania prawne dotyczące zgodności aktów ustawodawczych z Konstytucją w składzie pięciu sędziów, a wnioski i pytania prawne dotyczące innych aktów normatywnych – w składzie trzech sędziów. Po zamknięciu rozprawy Trybunał wydaje orzeczenie w formie pisemnej i zawierające uzasadnienie. Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego jest ostateczne.
Skutki stwierdzenia przez Trybunał Konstytucyjny niezgodności aktu normatywnego z aktem wyższego rzędu są zróżnicowane, zależnie od rodzaju aktu dotkniętego tą wadą.
Żaden organ, nawet Trybunał Konstytucyjny, nie może stać ponad Sejmem i decydować o ważności jego aktów.
Trybunał Stanu został powołany do określania tzw. odpowiedzialności konstytucyjnej osób zajmujących najwyższe stanowiska państwowe. Jest on organem ściśle związanym z Sejmem, przez niego powoływanym i podejmującym czynności sądowe na jego zlecenie. W zakresie orzekania Trybunał jest niezawisły i podlega tylko ustawie.
Odpowiedzialność konstytucyjna obejmuje czyny sprzeczne z prawem, ale nie będące przestępstwami, nie jest to więc odpowiedzialność karna. Odpowiedzialność konstytucyjną pociąga za sobą czyn, którym sprawca w zakresie swego urzędowania albo w związku z zajmowanym stanowiskiem w sposób zawiniony naruszył Konstytucję lub inną ustawę.
Do odpowiedzialności konstytucyjnej przed Trybunałem Stanu mogą być pociągnięte osoby zajmujące najwyższe stanowiska państwowe:
Prezydent
osoby wchodzące w skład rządu
kierownicy urzędów centralnych
prezes NBP
Prokurator Generalny.
O włączeniu do kręgu osób podlegających odpowiedzialności konstytucyjnej decyduje zajmowanie stanowiska państwowego.
Wstępny wniosek o pociągnięcie do odpowiedzialności konstytucyjnej może być złożony przez komisję sejmową, grupę posłów liczącą co najmniej 50 osób lub Trybunał Konstytucyjny. Wniosek taki rozpatruje sejmowa Komisja Odpowiedzialności Konstytucyjnej i jej stanowisko stanowi podstawę do podjęcia przez Sejm stosownej decyzji. W razie pociągnięcia do odpowiedzialności uchwała komisji, w której zwraca się do Sejmu z takim wnioskiem, stanowi akt oskarżenia. Jednocześnie Sejm powołuje dwóch oskarżycieli.
Trybunał Stanu stwierdzając winę oskarżonego orzeka następujące kary:
utrata czynnego i biernego prawa wyborczego
utrata wszystkich lub niektórych orderów, odznaczeń i tytułów honorowych oraz zdolności do ich uzyskania
zakaz zajmowania kierowniczych stanowisk lub pełnienia funkcji związanych ze szczególną odpowiedzialnością w organach państwowych i organizacjach społecznych.
Kary orzeka się na okres od 2 do 10 lat, a niekiedy na zawsze. Jednakże Trybunał Stanu ze względu na szczególne okoliczności sprawy może poprzestać na stwierdzeniu winy oskarżonego, odstępując od wymierzenia kary.
Jeżeli czyny objęte odpowiedzialnością konstytucyjną są zarazem przestępstwami, osoby stojące przez Trybunałem Stanu ponoszą jednocześnie odpowiedzialność karną w oparciu o przepisy prawa karnego. W takim przypadku Trybunał wymierza także kary tam przewidziane.
Trybunał Stanu zostaje wybrany na pierwszym posiedzeniu Sejmu na okres jego kadencji, z wyjątkiem przewodniczącego, którym jest z urzędu pierwszy prezes Sądu Najwyższego. W skład Trybunału Stanu wchodzi przewodniczący, jego zastępcy, 22 członków i 5 zastępców członków. Co najmniej połowa osób wchodzących w skład Trybunału powinna mieć kwalifikacje sędziowskie. Postępowanie przez Trybunałem Stanu jest dwuinstancyjne. W pierwszej instancji Trybunał orzeka w składzie przewodniczącego i sześciu członków, w drugiej zaś w pełnym składzie, z wyłączeniem osób orzekających w pierwszej instancji.
Rzecznik Praw Obywatelskich stoi na straży praw i wolności obywateli, określonych w Konstytucji i innych przepisach prawa. Bada, czy wskutek działania lub zaniechania organów, organizacji i instytucji, obowiązanych do przestrzegania i stosowania tych praw i wolności, nie nastąpiło naruszenie prawa, a także współżycia i sprawiedliwości społecznej.
Jest powoływany przez Sejm za zgodą Senatu na okres czterech lat. W swojej działalności dysponuje niezawisłością, tzn. jest niezależny od innych organów państwowych. Nie może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej, aresztowany lub zatrzymany bez zgody Sejmu. Ze swojej działalności Rzecznik zdaje sprawę Sejmowi w corocznych sprawozdaniach, które są następnie podawane do wiadomości publicznej. Rzecznik ponosi odpowiedzialność tylko przed Sejmem.
Rzecznik podejmuje działanie, jeżeli uzyska informację wskazującą na naruszenie praw i wolności obywatela. Może podjąć działanie zarówno na wniosek, jak i z własnej inicjatywy. Podejmując sprawę Rzecznik może, zależnie od jej charakteru, wybrać jeden z następujących trybów postępowania:
samodzielnie prowadzić postępowanie wyjaśniające
zwrócić się o zbadanie sprawy do organów nadzoru, prokuratury, kontroli
zwrócić się do Sejmu o zlecenie Najwyższej Izbie Kontroli przeprowadzenia kontroli określonej sprawy.
Może od sądów, prokuratury i innych organów ścigania żądać informacji o stanie sprawy.
Po zbadaniu sprawy, Rzecznik – o ile stwierdził naruszenie praw i wolności obywatela, wykorzystuje przyznane mu przez ustawę środki prawne. Może on m.in.:
skierować wystąpienie do organu, organizacji lub instytucji, w którym formułuje opinie i wnioski w sprawie stwierdzonego naruszenia praw obywatela; może też żądać wszczęcia postępowania dyscyplinarnego przeciwko winnym lub zastosowania sankcji służbowych; w razie niezadowalającej odpowiedzi może zwrócić się do jednostki nadrzędnej o podjęcie odpowiednich działań
zwrócić się do organu nadrzędnego nad jednostką naruszającą prawo z żądaniem zastosowania środków przewidzianych w przepisach prawa
żądać wszczęcia postępowania cywilnego, jak również wziąć udział w każdym toczącym się już postępowaniu – na prawach przysługujących prokuratorowi
żądać wszczęcia przez prokuraturę lub innego oskarżyciela publicznego śledztwa lub dochodzenia
zwrócić się o wszczęcie postępowania administracyjnego
wystąpić z wnioskiem o ukaranie, a także o uchylenie prawomocnego orzeczenia, w postępowaniu sprawach o wykroczenia
wnieść rewizję nadzwyczajną od każdego prawomocnego orzeczenia.
Rzecznik Praw Obywatelskich nie dysponuje władzą podejmowania decyzji w sprawie naruszenia praw obywatelskich. Jego istotna rola polega na zwracaniu uwagi na przypadki naruszenia praw i wolności obywateli oraz wszczynaniu przewidzianych przez prawo trybów postępowania, zmierzających do ich usunięcia.
Rzecznik Praw Obywatelskich może podejmować również istotne inicjatywy ogólne, zmierzające do polepszenia stanu w zakresie respektowania praw i wolności obywateli. Służy mu także prawo zwrócenia się do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o uznanie określonego aktu normatywnego lub przepisu za sprzeczny z Konstytucją.
Senat jest drugą obok Sejmu izbą parlamentarną. Odgrywa znaczącą rolę w procesie legislacyjnym, tzn. procesie stanowienia prawa, ale nie ma w nim głosu decydującego. Uprawnienia Senatu w tej dziedzinie zapewniają mu wpływ na treść uchwalanych ustaw, a nawet mogą pozwolić na zablokowanie uchwalonej przez Sejm ustawy.
Uchwalona przez Sejm ustawa jest przekazywana Senatowi do rozpatrzenia. Senat w ciągu miesiąca może zgłosić Sejmowi propozycję dokonania w ustawie określonych zmian lub jej odrzucenia. Sprzeciw Senatu powoduje, że ustawa musi być w Sejmie ponownie poddana pod głosowanie, i aby obalić sprzeciw, musi uzyskać kwalifikowaną większość 2/3 głosów, w obecności co najmniej połowy ogólnej liczby posłów.
Senat obraduje na posiedzeniach. Pracami Senatu kieruje Marszałek Senatu, a w jego zastępstwie wicemarszałkowie.
Senatorowie pochodzą z powszechnych, bezpośrednich wyborów, odbywających się łącznie z wyborami do Sejmu.
Prezydent jest głową państwa i jego najwyższym przedstawicielem w stosunkach wewnętrznych i międzynarodowych. Czuwa nad przestrzeganiem Konstytucji, stoi na straży suwerenności i bezpieczeństwa państwa, nienaruszalności i niepodzielności jego terytorium oraz przestrzegania międzypaństwowych sojuszy politycznych i wojskowych.
Prezydentowi służy prawo wydawania aktów normatywnych (rozporządzeń i zarządzeń). Do niego należy ratyfikowanie i wypowiadanie umów międzynarodowych. Może wprowadzić stan wojenny na części lub całym terytorium Polski. Może wprowadzić stan wyjątkowy na czas nieprzekraczający trzech miesięcy, jeżeli jest zagrożone bezpieczeństwo wewnętrzne państwa lub w razie klęski żywiołowej. Przedłużenie stanu wyjątkowego może nastąpić tylko raz na okres nie dłuższy niż trzy miesiące, za zgodą Sejmu i Senatu.
Najwyższa Izba Kontroli nie należy ani do organów władzy, ani do organów administracji państwowej. Jest podporządkowana bezpośrednio Sejmowi.
Zadaniem NIK jest kontrolowanie działalności aparatu administracji państwowej – łącznie z rządem, ministrami i innymi naczelnymi oraz centralnymi organami administracji – oraz podległych temu aparatowi instytucji, zakładów i urzędów państwowych. Pewne uprawnienia przysługują NIK też w stosunku do innych niż państwowe jednostek prowadzących działalność publiczną, przede wszystkim gospodarczą.
NIK podejmuje kontrole na polecenie Sejmu lub z własnej inicjatywy. Kontrole są także prowadzone na wniosek Prezesa Rady Ministrów, zwłaszcza w odniesieniu do podległych rządowi jednostek gospodarczych.
Badanie obejmuje działalność gospodarczą, finansową oraz działalność organizacyjno-administracyjną. Najwyższa Izba Kontroli prowadzi kontrolę pod względem legalności, gospodarności, celowości i rzetelności.
Swoje zadania NIK wykonuje na podstawie okresowych planów pracy, które przedkłada Sejmowi. NIK przedkłada Sejmowi swoje uwagi do sprawozdań rządu z wykonywania narodowego planu społeczno-gospodarczego i analizę wykonania budżetu państwa. Ma obowiązek przedłożyć Sejmowi zarzuty pod adresem osób zajmujących kierownicze stanowiska w aparacie administracji państwowej, jeżeli wyniki przeprowadzonych kontroli wskazują na potrzebę pociągnięcia takich osób do odpowiedzialności.
Prezes NIK uczestniczy w posiedzeniach Sejmu, może też brać udział w posiedzeniach Rady Ministrów.
Na czele NIK stoi prezes, powoływany i odwoływany przez Sejm. Kieruje on działalnością NIK i odpowiada – wyłącznie przed Sejmem – za sprawowanie swojego urzędu i podległych mu pracowników.
Ważnym ogniwem struktury organizacyjnej jest kolegium Najwyższej Izby Kontroli. W skład kolegium wchodzi prezes, wiceprezes, sekretarz i członkowie. Kolegium uchwala uwagi do sprawozdań rządu i inne uwagi lub wnioski, okresowe plany pracy, roczne sprawozdania z działalności, projekt budżetu NIK. Ogniwami terenowymi są delegatury Najwyższej Izby Kontroli.
Na czele organów administracji państwowej stoi Rada Ministrów. Jest ona organem wykonawczym, który na co dzień kieruje życiem państwa.
Radę Ministrów powołuje Sejm na początku swej kadencji, a w razie potrzeby w czasie jej trwania. Sejm może także odwołać Radę Ministrów lub jej poszczególnych członków.
Prezydent przedstawia Sejmowi kandydata na premiera. Sejm powołuje kandydata na stanowisko premiera i powierza mu misję formowania rządu. Po niezbędnych konsultacjach premier w porozumieniu z Prezydentem przedstawia Sejmowi proponowany skład rządu do akceptacji. Powołanie rządu powinno nastąpić w ciągu trzech miesięcy. Jeśli Sejm nie zdoła tego uczynić, Prezydent może rozwiązać Sejm. Sejm może odwołać Radę Ministrów lub poszczególnych jej członków na wniosek Prezydenta, a także z własnej inicjatywy.
W skład Rady Ministrów wchodzą:
Prezes Rady Ministrów, który jako przewodniczący kieruje pracami rządu i czuwa nad wykonaniem jego uchwał
wiceprezesi Rady Ministrów (wicepremierzy), których liczba nie jest stała
ministrowie
przewodniczący centralnych komisji i komitetów.
Członkami Rady Ministrów mogą być zarówno posłowie, jak i osoby spoza Sejmu.
Kompetencje Rady Ministrów określa Konstytucja.
Istotą samorządu terytorialnego jest oddanie w ręce lokalnej społeczności zarządu na danym terenie. W drodze wyborów wyłania ona organy samorządu, które w ramach kompetencji przyznanych przez ustawy wykonują swoje funkcje w sposób niezależny od administracji państwowej.
Jednostką samorządu jest gmina. Posiada ona osobowość prawną; wykonuje zadania publiczne we własnym imieniu i na własną odpowiedzialność. Tworzenie gmin, ich łączenie i znoszenie, ustalanie granic i nazw oraz siedziby władz następuje w drodze rozporządzenia Rady Ministrów, po przeprowadzeniu konsultacji z mieszkańcami. Do zakresu działania gminy należą wszystkie sprawy publiczne o znaczeniu lokalnym, nie zastrzeżone ustawami na rzecz innych podmiotów. Przede wszystkim chodzi o zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty gminnej. Są to zadania zwane zadaniami własnymi gminy. Ustawa zalicza do nich następujące sprawy:
gospodarka terenami, ochrona środowiska oraz ład przestrzenny
drogi gminne, ulice, place, mosty oraz organizacja ruchu drogowego
wodociągi, kanalizacja, oczyszczanie ścieków, wysypiska śmieci, zaopatrzenie w energię elektryczną i cieplną
lokalny transport zbiorowy
ochrona zdrowia
pomoc społeczna (m.in. ośrodki i zakłady opiekuńcze)
komunalne budownictwo mieszkaniowe
oświata
kultura
kultura fizyczna, boiska, hale sportowe, pływalnie i inne urządzenia sportowe, tereny rekreacyjne
targowiska i hale targowe
zieleń
cmentarze komunalne
porządek publiczny i ochrona przeciwpożarowa
utrzymanie gminnych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej oraz obiektów administracyjnych
podstawowym organem gminy, o charakterze uchwałodawczym i kontrolnym, jest rada gminy. Rada gminy pochodzi z wyborów. Jej kadencja jest 4-letnia. Liczba radnych wchodzących w skład rady gminy jest zależna od liczby mieszkańców, nie może jednak wynosić więcej niż 1000 radnych. Odwołanie rady gminy jest możliwe tylko w drodze lokalnego referendum. Rada gminy jest najwyższą władzą gminy podejmująca generalne decyzje i ustanawiającą lokalne przepisy.
Organem wykonawczym gminy jest zarząd składający się, zależnie od potrzeb, z 4-7 osób wybieranych przez radę gminy. Na jego czele, jako jego przewodniczący, stoi wójt. W tych gminach, w których siedziba władz znajduje się w miejscowości mającej prawa miejskie, przewodniczącym zarządu jest burmistrz. Wójt organizuje pracę zarządu, kieruje bieżącymi sprawami gminy oraz reprezentuje gminę na zewnątrz. Decyzje w sprawach ważnych dla gminy mogą zapaść w drodze referendum.
Mieniem komunalnym (gminnym) jest majątek należący do samej gminy, a także do przedsiębiorstw gminnych i innych komunalnych osób prawnych. Mieniem komunalnym samodzielnie dysponują władze gminy lub komunalne osoby prawne.
W skład administracji państwowej (rządowej) wchodzą nie tylko organy centralne, lecz również terenowe, tzn. obejmujące swoim działaniem oznaczoną część terytorium kraju, na ogół województwo lub kilka gmin. Terenowe organy administracji rządowej dzielą się na:
organy administracji ogólnej
organy administracji specjalnej
terenowymi organami administracji ogólnej są wojewodowie i podporządkowane im organy. Zarządzają oni na terenie województwa tymi sprawami, które nie należą do kompetencji samorządu terytorialnego, oraz które nie zostały przekazane organom administracji specjalnej. Wojewoda jest przedstawicielem rządu na obszarze województwa. Zastępcą wojewody jest wicewojewoda. Wojewodę powołuje i odwołuje Prezes Rady Ministrów. Wojewoda realizuje zadania zlecane przez Radę Ministrów.
Wojewoda jako przedstawiciel rządu:
koordynuje działalność wszystkich organów administracji rządowej na terenie województwa w zakresie zgodności z polityką rządu
organizuje kontrolę wykonywania zadań wyznaczonych przepisami przez wymienione organy
zapewnia współdziałanie jednostek organizacyjnych działających na obszarze województwa w zakresie utrzymania porządku publicznego oraz zapobiegania klęskom żywiołowym i usuwania ich skutków
może przedstawiać pod obrady rządu projekty dokumentów rządowych w sprawach dotyczących województwa
reprezentuje rząd na uroczystościach państwowych i w trakcie wizyt składanych przez przedstawicieli państw obcych na terenie województwa.
Wojewoda wykonuje swoje zadania przy pomocy urzędu wojewódzkiego. Na jego czele stoi dyrektor.
Terenowymi organami administracji specjalnej są organy terenowe podporządkowane bezpośrednio ministrom (np. izby i urzędy skarbowe).
Wymiar sprawiedliwości jest obok działalności ustawodawczej i wykonawczej trzecim podstawowym kierunkiem działalności państwa. Jego zadaniem jest rozstrzyganie sporów i konfliktów prawnych. Na wymiar sprawiedliwości składa się przede wszystkim rozstrzyganie spraw cywilnych i spraw karnych. Rozstrzyganie sporów, w szczególności przez sądy, nosi nazwę jurysdykcji lub działalności jurysdykcyjnej. Obok organów państwowych w wymierzaniu sprawiedliwości uczestniczą także sądy polubowne, a także adwokaci itd.
Organy wymiaru sprawiedliwości dzielą się na:
organy orzekające (jurysdykcyjne) – rozstrzyganie konfliktów (sądy)
organy współdziałające – prokuratura, radcy prawni, notariat
Zadaniem sądów jest wymierzanie sprawiedliwości. Ich charakterystyczną cechą jest niezawisłość, czyli niezależność sędziego przy rozpatrywaniu sprawy i wydawaniu orzeczenia. Nie podlega on nikomu, nawet najwyższym organom państwowym, ma jedynie obowiązek kierować się przepisami prawa. Niezawisłość sądów zagwarantowana jest w konstytucji i innych aktach prawnych. Drugą charakterystyczną cechą sądów jest oparcie ich funkcjonowania na zasadzie instancyjności. Polega ona na tym, że od wydanego orzeczenia każdej stronie przysługuje prawo odwołania się do sądu wyższego szczebla, czyli sądu drugiej instancji. Sąd drugiej instancji (inaczej sąd rewizyjny) może zaskarżone orzeczenie utrzymać w mocy, zmienić lub uchylić i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania sądowi pierwszej instancji. Kontrola instancyjna następuje tylko na wskutek wniesienia odwołania.
Sądy dzielą się na:
sądy powszechne
sądy szczególne
Najwyższym organem sądowym jest Sąd Najwyższy, zarówno w odniesieniu do sądów powszechnych, jak i do sądów szczególnych. Sprawuje on zwierzchni nadzór w zakresie orzekania nad wszystkimi sądami powszechnymi i szczególnymi. Jest najwyższą instancją sądową. Sędziów Sądu Najwyższego mianuje Prezydent na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa. Stanowisko to mogą uzyskać sędziowie o najwyższych kwalifikacjach prawniczych i moralnych oraz odpowiednim stażu w wymiarze sprawiedliwości.
Sąd Najwyższy dzieli się na 4 izby:
Izbę Cywilną
Izbę Karną
Izbę Administracyjną Pracy i Ubezpieczeń Społecznych
Izbę Wojskową
Na czele Sądu Najwyższego stoi pierwszy prezes powoływany spośród sędziów Sądu Najwyższego przez Sejm na wniosek Prezydenta.
Do zadań Sądu Najwyższego należy:
rozpoznawanie rewizji nadzwyczajnych
ustalanie wytycznych wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej
udzielanie odpowiedzi na pytania prawne
dokonywanie innych czynności przekazanych przez ustawy
Do sądów powszechnych należą:
sądy rejonowe
sądy wojewódzkie
sądy apelacyjne
O tworzeniu sądów powszechnych decyduje Minister Sprawiedliwości, który ustala jednocześnie siedzibę sądu i obszar jego właściwości.
Sądy apelacyjne tworzone są dla obszaru kilku województw.
Sądy wojewódzkie są tworzone dla poszczególnych województw.
Sądy rejonowe obejmują swoim działaniem obszar kilku lub kilkunastu jednostek podziału terytorialnego kraju stopnia podstawowego (gmin, miast, dzielnic).
Sądy szczególne są powołane do sądzenia określonych rodzajów spraw. W przeciwieństwie do sądów powszechnych, mających charakter uniwersalny, sądy szczególne są sądami specjalistycznymi i mają ściśle wytyczony zakres działania. Ilość spraw rozpatrywanych przez sądy szczególne jest w zestawieniu z działalnością sądów powszechnych niewielka.
Do sądów szczególnych należą obecnie jedynie sądy wojskowe. Sprawują one wymiar sprawiedliwości w stosunku do osób wojskowych. Rozpatrują wyłącznie sprawy karne.
Prokuratura jest organem państwowym powołanym do strzeżenia praworządności oraz czuwania nad ściganiem przestępstw. Prokuratura wykonuje te zadania między innymi przez:
prowadzenie lub nadzorowanie postępowania przygotowawczego w sprawach karnych oraz sprawowanie funkcji oskarżyciela publicznego przed sądami
wytaczanie powództw i składanie wniosków oraz udział w postępowaniu sądowym w sprawach cywilnych oraz w sprawach ze stosunku pracy i ubezpieczeń społecznych
podejmowanie środków przewidzianych prawem, zmierzających do prawidłowego i jednolitego stosowania prawa w różnych rodzajach postępowania.
Działalność prokuratury to przede wszystkim prowadzenie postępowania przygotowawczego w sprawach karnych oraz z nadzorowaniem takiego postępowania prowadzonego przez inne uprawnione organy, na przykład policję. Postępowanie przygotowawcze ma postać śledztwa lub dochodzenia. Śledztwo toczy się w sprawach poważniejszych. Na postępowanie przygotowawcze składa się szereg różnych dziedzin. Ma ono doprowadzić do ujawnienia przestępstwa, ustalenia osoby sprawcy i jej ujęcia oraz zgromadzenia materiału dowodowego i jego usystematyzowania.
Prokurator decyduje o postawieniu obywatela w stan oskarżenia. Wiąże się to z zasadą, że sąd rozpatruje sprawy w postępowaniu karnym wyłącznie na wniosek, nigdy z własnej inicjatywy. Takim wnioskiem w sprawie karnej jest akt oskarżenia.
Prokuraturę stanowi Prokurator Generalny wraz z podległym mu aparatem. Podstawową część aparatu prokuratury stanowią prokuratury wojewódzkie i rejonowe. Prokuratorem Generalnym jest z urzędu Minister Sprawiedliwości.
Zadaniem adwokatury jest udzielanie pomocy prawne nieograniczonemu kręgowi osób i organizacji – przede wszystkim jednak ludności.
Zadaniem adwokata jest udzielanie fachowych porad prawnych oraz prowadzenie spraw klientów przed sądami i innymi organami wymiaru sprawiedliwości, a także organami administracyjnymi itd.