HISTORIA UKŁADU URBANISTYCZNEGO
Pierwsze ślady osadnictwa na terenie Torunia pochodzą z epoki brązu i związane są z kulturą łużycką; osadnictwo to koncentrowało się na prawym brzegu Wisły, na wzgórzu, na którym później stanął zamek krzyżacki. W VIII w. powstał na tym miejscu gród o podkowiastym kształcie, otwarty od strony wody, otoczony drewniano-ziemnym wałem o konstrukcji skrzyniowej, zniszczony na przełomie XII i XIII w. przez najazd pruski. Napięta sytuacja w limesie polsko-pruskim (spowodowana głównie akcją chrystianizacyjną Prus) wymusiła wzmocnienie granicy ośrodkiem o charakterze militarnym. Decyzją Henryka Brodatego i Konrada Mazowieckiego placówkę obronną tworzą mnisi Zakonu Krzyżackiego, którym w 1230 r. Konrad nadał teren na lewym brzegu rzeki, na którym Krzyżacy rozpoczęli budowę pierwszej warowni (obecnie teren Nieszawki). W 1231 r., po przeprawieniu się na drugi brzeg Wisły, na terenie dzisiejszej wsi Stary Toruń powstała osada. 28 grudnia 1233 r. otrzymała nazwę Thorun1 i prawa miejskie, w formie tzw. prawa chełmińskiego, będącego modyfikacją magdeburskiego. Ze względu na niekorzystne warunki naturalne2 w 1236 r. translokowano miasto, zachowując jego nazwę. Oryginalny dokument lokacyjny spłonął, więc odnowiono go w 1251 r., co wiązało się z przyznaniem Toruniowi nowych terenów.
Patrymonium krzyżackie obejmowało obszar o wielkości 10 łanów (18, 5 km2) z dwumilowym odcinkiem Wisły oraz prawem do swobodnej żeglugi. Mieszczanie otrzymali zespół swobód, m. in. samorządność, oddzielne sądownictwo, zwolnienie z obowiązku składania danin księciu3.
Pierwotnie miasto obejmowało teren wzdłuż Wisły, ograniczony obecnymi ulicami Podmurną, Szeroką, Piekary i skrajem rzecznej terasy. Centralnym punktem był plac, na którym w latach 1240-1246 zbudowano najpierw najprawdopodobniej drewniany, potem ceglany kościół św. Jana. Rynek Staromiejski uzyskał plan prostokąta o bokach 105 m na 109 m z ratuszem typu flandryjskiego w centrum4. Trzecim placem był teren pod kościołem franciszkańskim NMP. Rynek Staromiejski stanowił węzeł komunikacyjny miasta. Główne arterie przelotowe północ-południe i wschód-zachód biegły wzdłuż wschodniej i południowej pierzei, krzyżując się w południowo-wschodnim narożniku. Portowy charakter miasta odzwierciedlał szachownicowy układ ulic, z których prostopadłe otwierały się bramami do nadbrzeża, natomiast pozostałe służyły do komunikacji wewnątrz ośrodka. Od razu po lokacji otoczono ośrodek murami miejskimi.
Korzystne prawo lokacyjne Starego Miasta spowodowało napływ obcych osadników, głównie kolonistów niemieckich5 oraz związany z tym szybki wzrost liczby ludności. Przeludnienie oraz zamknięcie Starego Miasta murami wymogło stworzenie nowej przestrzeni mieszkalnej. 13. sierpnia 1264 r. podpisano dokument lokacyjny Nowego Miasta, które do 1454 r.6 było odrębnym od Starego i niezależnym organizmem miejskim. Otrzymało ono liczne prawa, poza prawem do miejskiego domu towarowego i ław mięsnych, z których zyski czerpał Zakon. Forma jego zabudowy nawiązuje do założenia urbanistycznego Starego Miasta – tworzy ją regularna siatka ulic krzyżujących się pod kątem prostym, jednak całość jest skromniejsza (powierzchnia ok. 14, 5 ha). Centrum nowego tworu stanowił czworoboczny rynek o wymiarach 74 m na 70 m, o charakterystycznej zabudowie śródrynkowej, z którego narożników wychodziło 8 ulic. Ok. 1303 r. pośrodku rynku, na miejscu wcześniejszego drewnianego domu kupieckiego, stanął na planie prostokąta jednopiętrowy ratusz z sukiennicami i wieżyczką z dzwonem. Po zachodniej stronie ratusza znajdował się budynek przeznaczony prawdopodobnie na ławy chlebowe i szewskie. W 1334 r. ukończono budowę monumentalnego kościoła dominikańskiego. Od 1309 r. budowano kościół św. Jakuba. Posiadał on wieżę w otwartym narożniku rynku, co włączało go do kompozycji urbanistycznej placu. Pierzejowe ceglane kamienice pojawiają się ok. połowy XIV w. Zamknięcie murami obronnymi nastąpiło prawdopodobnie również od razu po lokacji miasta, wzdłuż Strugi Toruńskiej i murów Starego Miasta oraz współczesnych Wałów gen. Sikorskiego, ul. Warszawskiej i Woli Zamkowej. Na początku XV w. teren Nowego Miasta zamieszkuje 2 – 3 tys. osób, głównie rzemieślników. Komunikację między Starym a Nowym Miastem zapewniała osiowo łącząca oba ośrodki ul. Wielka (obecnie Szeroka).
Trzecim elementem rozwoju przestrzeni Torunia była budowa zamku krzyżackiego na miejscu wczesnośredniowiecznego grodu, między Starym a Nowym Miastem, wznoszonego etapami od 1233 r., rozbudowanego w XIV i przebudowanego w XV wieku. Usytuowanie na wzgórzu, niedaleko przeprawy, umożliwiało Krzyżakom kontrolę nad miastem i brodem. Ceglane założenie na planie nieregularnym składało się z trzech poziomów: zamku górnego, przedmurza i przedzamcza, charakteryzował je ścisły związek z systemem obronnym miasta.
Wskutek często wybuchających w mieście pożarów pod koniec XIII w. budownictwo murowane wypiera dominujące dotychczas drewniano-gliniane.
Ostatnim etapem przekształceń planu średniowiecznego Torunia jest otoczenie Starego i Nowego Miasta przedmieściami na przełomie XIII i XIV w. w układzie pierścieniowym. Najstarszymi przedmieściami są Przedmieście Portowe, nazywane też Wielkimi Rybakami, i Jakubskie , nazywane też Chełmińskim. Stanowiły one zaplecze aprowizacyjne dla miasta.
Pod koniec XIV i w początkach XV w. wybrukowane zostają ulice Starego Miasta, a pod nimi przeprowadzona instalacja wodociągowa. W obrębie murów miejskich na początku XV w. mieszkało ok. 12 tys. osób, na 1 Polaka przypadało 5 Niemców.
Po klęsce Zakonu pod Grunwaldem miasto znalazło się pod jurysdykcją Jagiełły, jednak po podpisaniu I pokoju toruńskiego wróciło pod panowanie Krzyżaków. Nastroje antykrzyżackie doprowadzają do założenia Związku Pruskiego i wybuchu powstania w lutym 1454 r., w czasie którego mieszczanie zdobywają i częściowo demontują zamek7. Powstanie ewoluuje w wojnę trzynastoletnią, zakończoną inkorporowaniem Torunia do Polski w 1466 r.
W 1454 r. następuje unifikacja obu miast, Nowe Miasto nie jest już niezależne8.
W 1460 r. mieszczanie doprowadzają do przeniesienia Nieszawy (Dybowa) o 20 km w górę rzeki, aby wyeliminować konkurencję handlową. Dzięki przywilejom królewskim (przyznanym za lojalność wobec Korony) następuje rozwój ośrodka, jednak uzupełniana, zwarta zabudowa miejska nie przekraczała granicy murów miejskich, które wzmocniono drugą linią fortyfikacji. Do miasta dołącza się kilkanaście wsi, młynów, karczem, winnic, co powoduje powiększenie ośrodka do powierzchni ok. 30 tys. ha. W 1500 r. budowniczy Piotr z Budziszyna przepasuje Wisłę mostem9. Pod koniec XVI w. miasto liczy prawie 30 tys. mieszkańców, z czego 70% to ewangelicy – Toruń z racji położenia i charakteru społeczności jest podatny na protestantyzm.
Na przełomie XVI i XVII w. coraz bardziej uwidaczniają się wpływy renesansu gdańskiego, będącego pochodną renesansu niderlandzkiego, przykładami dwupiętrowy budynek tzw. Ekonomii (bursy dla niezamożnej młodzieży szkolnej przy ul. Piekary) z lat 1598 - 1601, a także niezachowane: trzypiętrowy odwach miejski na rogu ul. Szerokiej i Żeglarskiej z 1601 r. oraz jednopiętrowy arsenał przy ul. św. Anny o boniowanej fasadzie. W ten nurt stylistyczny wpisuje się również przebudowa ratusza staromiejskiego, dokonana w latach 1602 – 1605 przez Antoniego van Opbergen, budowniczego flamandzkiego osiadłego w Gdańsku. Budynek podwyższono o jedno piętro, każdy z boków zwieńczono szczytem i dodano wieżyczki w narożnikach. Mimo, że powstają w tym okresie nowe budynki, nie ingerują inwazyjnie w średniowieczną koncepcję przestrzenną. Modyfikuje się też same fasady kamienic – zyskują one tynkowanie i dekorację stiukową, jak np. Kamienica Pod Gwiazdą, dom z XV w. przebudowywany w XVII w., wzbogacony fasadą o dekoracji stiukowej z 1697 r.
Na początku XVII w. powstają ziemne umocnienia bastionowe wzmacniające mury od zewnątrz, co nieco powiększa obszar miasta, np. kościół św. Wawrzyńca, położony dotychczas za murami z fosą i rozpoczynający zabudowę Chełmińskiego Przedmieścia, znalazł się teraz wewnątrz bastionu (teren obecnego Muzeum Etnograficznego). Oprócz Chełmińskiego rozwija się także Bydgoskie Przedmieście10 - miejsce letnich dworków i podmiejskich rezydencji bogatego mieszczaństwa, głównie pochodzenia niemieckiego. Umocnienia miejskie obejmują także zabudowę Kępy Bazarowej jako przyczółka mostowego. Rozpoczęcie wojen szwedzkich kończy okres prosperowania miasta. W czasie potopu szwedzkiego miasto na 3 lata znalazło się pod panowaniem Szwedów. Kolejne zniszczenia przyniosła wojna północna, kiedy broniła się tu w 1703 r. załoga saska przed wojskami Szwedów, we wrześniu tego roku wybucha pożar spowodowany ostrzałem. Ratusz staromiejski odbudowywano do 1737 r., zachodnia pierzeja rynku pozostała niezabudowana aż do XIX w. Szwedzi po zajęciu miasta przystąpili do demontażu fortyfikacji bastionowych, a nawet średniowiecznych, co miało wyeliminować Toruń jako punkt oporu. Rozwój przestrzenny miasta w tym okresie to przede wszystkim rozrost przedmieść, które znacznie niszczone w czasie wojen, od połowy XVIII w. odradzały się stając się miejscem wszelkiego rodzaju rzemiosła i handlu. Przedmieścia sprzyjały także budowie siedzib dla zubożałej ludności. Liczbę mieszkańców Torunia szacować należy wówczas na około 12 tys., z czego ok. 30 % obsadzała przedmieścia – głównie Rybaki, przedmieście św. Jerzego, św. Katarzyny, Winnicę oraz Kępę Bazarową. Połączenie przedmieść z właściwym organizmem miejskim uniemożliwiał pas fortyfikacji odnowiony po szwedzkich zniszczeniach.
Pierwszy rozbiór Polski z 1772 r. znowu zahamował rozwój miasta. Mimo pozostawania w granicach Rzeczypospolitej Toruń został pozbawiony zaplecza satelitarnych wsi miejskich, a także do podstawę handlu - kontaktów z Gdańskiem11. Zastój gospodarczy poskutkował kolejnym wyludnieniem miasta, które w 1791 r. liczyło ok 7 tys. osób. Na Starym i Nowym Mieście znajdowało się wtedy 778 domów.
24 I 1793 r. pruskie oddziały gen. Schwerina zajęły miasto na mocy traktatu rozbiorowego. W mieście stanął silny pruski garnizon wojskowy. Toruń liczył wtedy jedynie 5500 mieszkańców, jednak w ciągu kilku późniejszych lat ta liczba zwiększyła się o ok. 1500 osób ze względu na napływ wojskowych pruskich.
6. XII 1806 r. wojska francuskie wyzwalają Toruń spod panowania pruskiego, a w 1807 r. Toruń zostaje włączony do Księstwa Warszawskiego. Przekształcając miasto w nowoczesną XIX-wieczną twierdzę, unowocześniono system otaczających je bastionów i przesunięto wysunięte umocnienia na najbliższe miastu wzniesienia. Dotyczyło to przede wszystkim terenu wokół kościoła św. Jerzego, który zburzono wraz z okolicznymi zabudowaniami, przy Kaszowniku, gdzie zniszczono znaczącą gospodarczo osadę oraz na najwyższym wzgórzu - św. Jakuba. Wzmocniono też fortyfikacje Kępy Bazarowej. Największe straty przyniosło oblężenie Torunia przez wojska rosyjskie i pruskie w 1813 roku, kiedy ponownie zniszczono wszystkie, rozbudowujące się od pół wieku, przedmieścia, a liczba domów spadła do 769. Podobny los spotkał leżące najbliżej miasta, lecz po drugiej stronie Wisły wsie: Dybów, Majdany, Podgórz, natomiast Zamek Dybowski włączono w łańcuch fortyfikacji jako samodzielny punkt oporu. Do tych strat doszły znaczne zniszczenia zabudowy miejskiej powodując kolejny regres miasta i spadek liczby jego ludności.
20. września 1815 r., postanowieniem Kongresu Wiedeńskiego, Toruń został przyłączony do Prus Zachodnich.
Nadgraniczne położenie miasta zadecydowało o przekształceniu go w twierdzę, co spowodowało 50-letni zastój w rozwoju budownictwa cywilnego Torunia. Miasto stało się twierdzą: nowe władze, z racji strategicznego znaczenia militarnego Torunia dla Prus, przystąpiły do rozbudowy fortyfikacji. Wskutek tych działań z sylwety miasta zniknął kościół św. Wawrzyńca. Od wschodu zbudowano górujący nad miastem Fort św. Jakuba, rozbudowano umocnienia przyczółka mostowego. Na linii byłych wysuniętych umocnień rozbudowano pierścień fortyfikacyjny; wprowadzenie zakazów i ograniczeń budowlanych na jego przedpolu spowodowało likwidację dotychczasowych przedmieść i przeniesienie ich na dalszą odległość, wzdłuż arterii wylotowych z miasta: Bydgoskie, Nowe Chełmińskie, Nowe Jakubskie oraz Nowe Mokre. Szerszą ich rozbudowę utrudniał ograniczony obszar administracyjny miasta poza pasem fortecznym, który obejmował tereny dzisiejszego Bydgoskiego Przedmieścia między ul. Konopnickiej a ul. Reja, Chełmińskiego Przedmieścia na północ od dzisiejszej ul. Dekerta oraz Jakubskie Przedmieście na wschód od obecnej ul. Gołębiej. Mokre stanowiło odrębną wieś będącą własnością miasta, podobnie odrębne wsie stanowiły również Rudak i Podgórz. W 1818 r. rozebrany zostaje ratusz nowomiejski.
Poważne zmiany przyniosła druga poł. XIX w. Od 1861 r. rozpoczęto włączanie miasta do pruskiej sieci linii kolejowych. Forteczne przeznaczenie Torunia zadecydowało, że Dworzec Toruń Główny powstał na lewym brzegu Wisły12, a usytuowanie wewnątrz pierścienia twierdzy mostu kolejowo- drogowego uniemożliwiło budowę dworca w sąsiedztwie śródmieścia. Stąd też wobec rozwijającego się głównie na Jakubskim Przedmieściu i Mokrem przemysłu zaszła konieczność budowy dużego dworca towarowego, który powstał na styku tych dzielnic, łącząc je licznymi bocznicami (obecnie dworzec Toruń Wschodni).
W latach 1878 - 1892 w odległości ok. 3 km od centrum miasta zbudowano pas umocnień w formie indywidualnie rozstawionych fortów, tworzących pierścień okalający miasto. Ponieważ dotychczasowe umocnienia stały się wewnętrzną linią obrony, zniesiono przed nimi przedpola, ułatwiając przedmieściom komunikację centrum. Zlikwidowano część murów i bram średniowiecznych oraz fosy, zwalniając tym samym miejsce pod zabudowę. Większa część tych terenów zajęła zabudowa wojskową (szpital, koszary, mieszkania kadry) i publiczną (remiza straży pożarnej, Bank Rzeszy przy obecnym placu Rapackiego). Akcja germanizacyjna ingerowała także w przestrzeń miejską – w 1904 r. powstał teatr. Nowopowstające w tym czasie budowle są kalkami ze sztuki kręgu kultury niemieckiej13. Powstają kościoły protestanckie: garnizonowy w dzielnicy Wilhelmstadt14 i św. Szczepana przy dzisiejszych Wałach gen. Sikorskiego – ok. 50 % ludności miasta to protestanci. W dzielnicy Wilhelmstadt powstają obiekty wojskowe i mieszkalne, znacznie rozbudowała się reprezentacyjna część Bydgoskiego Przedmieścia, a także Chełmińskie. W 1906 r. do Torunia włączono gminę Mokre, posiadającą rozległe tereny, które rozpoczęto zabudowywać na szerszą skalę15. Tym samym obszar administracyjny Torunia wzrósł do ok. 2280 ha, a liczba ludności do prawie 45 tys., z czego blisko 6 tys. stanowili wojskowi. W tym kształcie Toruń dotrwał do końca pruskiego panowania.
Ostatnie lata pokoju przed I wojną światową przyniosły szybki rozwój gospodarczy i wzrost znaczenia miasta w południowej prowincji Prus Zachodnich. Jednym z czynników rozwoju było tworzenie nowych linii kolejowych w latach 1862 – 1883 oraz zbudowanie w 1872 r. stałego mostu kolejowego przez Wisłę. Od 1877 r. następuje kolejna systematyczna rozbudowa fortyfikacji Torunia jako bastionu wypadowego na Rosję. Postępuje także elektryfikacja: miasto zyskało oświetlenie elektryczne w 1898 r., a 1. lutego 1899 r. na ulice Torunia wyjechał pierwszy tramwaj elektryczny. Według powszechnego spisu ludności z 1910 r. w Toruniu mieszkało 40 525 osób, z czego 57, 8 % stanowili Polacy.
Traktat wersalski przyznał miasto Polsce, 18 stycznia 1920 roku do Torunia wkroczyły oddziały Dywizji Pomorskiej. Awans z pozycji nadgranicznego miasta garnizonowego na ośrodek wojewódzki16 spowodował szybki rozwój Torunia. W ciągu dwudziestolecia międzywojennego liczba ludności miasta wzrosła ok. dwukrotnie - z 37 tys. do 78 tys. W 1922 r. na obrzeżach miasta, w dzielnicy Bielany, powstało lotnisko. Powstało, zwłaszcza w latach 30-tych, wiele nowych obiektów, głównie administracyjnych. Najistotniejszą była jednak przebudowa układu komunikacyjnego i związanego z nim urbanistycznego, związana z postacią inż. Ignacego Tłoczka17. Przebicie tunelu do ul. Różanej (tzw. Łuk Cezara) usprawnił komunikację Bydgoskiego Przedmieścia ze Starówką. W 1934 r. oddano do użytku most drogowy z pierwszym odcinkiem Alei 700-lecia. Rozpoczęto budowę osiedli mieszkaniowych przy Kaszowniku oraz ul. Mickiewicza i Matejki. Obszar miasta wydłużył się na zachód wskutek zabudowy ul. Reja, Fałata i Koszarowej (obecnie Broniewskiego), rozbudowę lotniska i przylegającej do jego terenów przy Szosie Bydgoskiej fabryki „Polchem”. Na północy powstała fabryka farb „Atra” na Mokrem, oraz rozpoczęto zwartą zabudowę mieszkalną na Wrzosach. Podgórz, Stawki i Rudak włączono w latach 1937 - 1938 do granic miasta. Na Podgórzu w tym czasie powstała Rozgłośnia Polskiego Radia i browar. Miasto w 1939 r., w przed wybuchem wojny, zwiększyło swój obszar dwukrotnie, do ok. 5600 ha.
Podczas prawie całego okresu trwania II wojny światowej miasto pozostawało pod okupacją niemiecką. Potrzeby wojska spowodowały konieczność rozbudowy zespołu młynów na Mokrem i budowę kompleksu budynków przemysłowych na Kluczykach. Rozbudowuje się osiedle domów na ul. Żwirki i Wigury, ukończony zostaje budynek przy ul. Chopina (obecnie wydział UMK). Wskutek działań wojennych znacznie spada liczba rdzennej ludności miasta, przybywa natomiast wojskowych niemieckich.
Zestawienie liczby ludności i domów
Rok | Liczba ludności | Liczba domów |
---|---|---|
Ok. 1400 r. | 12000 | |
Ok. 1500 r. | 30000 | |
Ok. 1750 r. | 12000 | |
1791 r. | 7000 | 778 |
1813 r. | 769 | |
1906 r. | 45000 | |
Do 1939 r. | 78000 |
Zmiany w przynależności administracyjnej
1. II 1411 r., I pokój toruński - zwierzchność Zakonu Krzyżackiego
19. X 1466 r., II pokój toruński - województwo chełmińskie, Korona Polska
1655 r.- 1658 r., okupacja szwedzka - Rzeczypospolita
1772 r., I rozbiór – Rzeczypospolita, zwierzchność pruska
1793 r. , II rozbiór – Królestwo Pruskie, prowincja Prusy Zachodnie
1806 r. – Księstwo Warszawskie
1815 r. – Prusy Zachodnie
18. I 1920 r., traktat wersalski - Polska
7. IX 1939 r. - 1. II 1945 r. - regencja bydgoska, Okręg Gdańsk – Prusy Zachodnie, Rzesza Niemiecka
OPIS
Lokalizacja
Toruń położony jest w centralnej części województwa kujawsko-pomorskiego jako miasto na prawach powiatu, w aglomeracji bydgosko-toruńskiej. Przez miasto przebiegają drogi krajowe nr 1, 10 – w kierunku Bydgoszczy, Szczecina i Warszawy, 15 – w kierunku Olsztyna, 80 - Bydgoszczy, 91 – Gdańska, a także siatka dróg wojewódzkich.
Topografia terenu
Toruń leży nad charakterystycznym zakolem Wisły, na stopniach dolinnych pradoliny Wisły, w Kotlinie Toruńskiej, stanowiącej część Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej. Zajmuje obszar na granicy Kujaw, ziemi chełmińskiej i dobrzyńskiej, rozdzielonych doliną Wisły i Drwęcy.
UKŁAD PRZESTRZENNY
Komunikacja
Toruń ma ważne znaczenie tranzytowe, przecinają się tu drogi krajowe, lokalne, autostrada i droga międzynarodowa. Starówka jest wyłączona z ogólnego ruchu kołowego. Toruń posiada rozbudowaną na całe miasto siec torów tramwajowych, odcinkowo pokrywającą się z pierwotnym rozplanowaniem tejże. Toruń ze względu na zależności historyczne i lokalizację jest ważnym węzłem kolejowym z kilkoma stacjami w obrębie miasta.
Plan
Zespół staromiejski Torunia ogranicza od południa Bulwar Filadelfijski biegnący wzdłuż brzegu Wisły, od zachodu ulice Wola Zamkowa i Szumana, od północnego-wschodu ulica Międzymurze, od zachodu i północnego-zachodu - ulica Fosa Staromiejska. Skupienie zabudowy: po pierwsze, osiowe, wzdłuż Wisły, po drugie – koncentryczne, wokół najstarszego jądra miasta. W późniejszych okresach rozwoju przeważa rozrastanie się miasta na boki, wzdłuż Wisły.
Panorama
Toruń posiada reprezentacyjną, historyczną panoramę od strony Wisły. Jej najbardziej monumentalną dominantą jest sylweta kościoła śś. Janów. Pierwszy plan stanowią pozostałości murów miejskich z bramami i basztami, drugi tworzą głównie spichrze, trzeci – monumenty architektoniczne, szczególnie widoczne są ich wieże: kościoła św. Ducha, kościoła świętojańskiego, kościoła mariackiego, ratusza, zboru na Nowym Rynku i kościoła św. Jakuba. Najstarsza zachowana panorama Torunia znajduje się na pochodzącym z kościoła pw. NMP epitafium małżeństwa Neisserów z 1594 r.
Wnętrza urbanistyczne
Głównymi wnętrzami urbanistycznymi miasta są oba rynki, staromiejski i nowomiejski. Stanowią one zamknięte, zorganizowane przestrzenie, których granice wyznaczają pierzeje składające się z reprezentacyjnych kamienic, a z ich wnętrza widać przylegające do rynków kościoły. Posiadają wartość historyczną i estetyczną, pozostają centrum miasta – z tego faktu wynika skupienie na nich i w bezpośredniej ich bliskości ośrodków handlowo-usługowych. Jako wnętrze urbanistyczne można zakwalifikować także łączącą oba place ul. Szeroką, reprezentacyjną ulicę miasta pełniącą funkcję deptaku, o zwartej zabudowie.
Konstrukcja i materiał
Od XIV w. podstawowym budulcem staje się cegła, co nadaje miastu specyficzny koloryt. Kamienice o dachach jedno- lub dwuspadowych, najczęściej kryte blachą lub papą, średniowieczne budowle sakralne – dachówką. Od renesansu pojawiają się tynkowane fasady, występuje na nich także dekoracja stiukowa. Zabudowę obu części Starówki dominują domy mieszczańskie i kupieckie o charakterystycznym układzie, wynikającym z przystosowania do funkcji zarówno mieszkalnych, jak i warsztatowo-magazynowych. Zabudowa przedmieść – zróżnicowana, od tzw. „pruskiego muru” przez willowo-kamieniczną do domów jednorodzinnych. Okres powojenny charakteryzuje budownictwo betonowe. W obrębie Starówki nawierzchnia ulic w większości brukowana, w pozostałych częściach miasta bitumiczna, na osiedlach domów jednorodzinnych i na obrzeżach miasta występują bite drogi. Miasto otoczone kordonem zieleni, która występuje również w znacznym stopniu w jego granicach.
Najważniejsze obiekty i zespoły
Najważniejszym zespołem urbanistycznym Torunia jest Starówka, wpisana na listę światowego dziedzictwa UNESCO w 1997 r. Ewenementem jest fakt zachowania w praktycznie niezmienionej formie pierwotnego układu ulic Starego i Nowego Miasta. Ważnym elementem pogotyckiej szaty miasta są ceglane kościoły: św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty, Wniebowzięcia NMP i św. Jakuba. Świadectwem fortecznego charakteru założenia są pozostałości średniowiecznych obwarowań miejskich zachowane w odcinkach wzdłuż Wisły i ulicy Podmurnej oraz bramy: Mostowa, Klasztorna i Żeglarska, kilka baszt (m.in. Krzywa Wieża, Monstrancja, Gołębnik, Żuraw, Koci Łeb) oraz ruiny zamku krzyżackiego. Dobrze zachował się zespół kamienic mieszczańskich w zabudowie Starego i Nowego Rynku oraz przylegających do nich ulic najstarszych części miasta. O dawnej pozycji Torunia jako ważnego miasta handlowo-tranzytowego poświadcza duża liczba zachowanych spichrzy zbożowych z XIV-XVIII w. XIX i XX w. kontynuują tradycje wznoszenia reprezentacyjnych gmachów w centrum miasta. Są nimi: kościoły poewangelickie św. Ducha i św. Trójcy, neorenesansowy Dwór Artusa, położony w południowej pierzei Rynku Staromiejskiego, teatr miejski im. Wilama Horzycy, projektu wiedeńskich mistrzów, siedziba toruńskiego Towarzystwa Naukowego z 1881 r., neogotyckie kościoły: garnizonowy p.w. św. Katarzyny z 1897 r. i ewangelicko-augsburski św. Szczepana przy Wałach gen. Sikorskiego z 1903 r.
Liczba mieszkańców
204 954 (dane wg spisu ludności GUS z dn. 31. III 2011)
Powierzchnia zabudowy
115, 72 km2
Stan prawny obecny
gmina miejska, siedziba marszałka i samorządu województwa kujawsko-pomorskiego
Akta archiwalne
1. Archiwum Państwowe w Toruniu, Starostwo Powiatowe w Toruniu [1766] 1818-1920, nr zespołu: 81 / 0
2. Archiwum Państwowe w Toruniu, Wydział Powiatowy w Toruniu [1837] 1872-1920, nr zespołu: 82 / 0,
3. Archiwum Państwowe w Toruniu, Królewska Fortyfikacja w Toruniu [1808] 1816-1916, nr zespołu: 189 / 0
4. Archiwum Akt Nowych, Urząd Wojewódzki Pomorski w Toruniu 1920-1929, nr zespołu: 1383 / 0
5. Archiwum Państwowe w Bydgoszczy, Pruska Komisja Generalna dla Prowincji Zachodnio-Pruskiej i Poznańskiej w Bydgoszczy 1812 - 1920, nr zespołu: 52 / 0
6. Archiwum Państwowe w Toruniu, Korporacja kupców w Toruniu 1676 - 1846, nr zespołu: 6 / 0
7. Archiwum Państwowe w Toruniu, Cechy i korporacje rzemieślnicze miasta Torunia – Generalia 1511 - 1872, nr zespołu: 11 / 0
8. Archiwum Państwowe w Toruniu, Cech budowlany z terenu miasta Torunia 1866 - 1946, nr zespołu: 14 / 0
Bibliografia
Ankiewicz L., Zabudowa przestrzenna Torunia w okresie międzywojennym 1920-1939, Toruń 1983.
Atlas historyczny miast polskich, t.1: Prusy Królewskie i Warmia, red. A. Czachorowski, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń 1995.
Biskup M., Narębski L., Rutkowski W., Forty toruńskie, Toruń 1975.
Borawska T., Rietz H., Toruń- mały przewodnik, Toruń 1995.
Chmarzyński G., Toruń dawny i dzisiejszy, Toruń 1933.
Ciesielska K., Zakrzewski T., 450 lat toruńskiego Podgórza. 1555 – 2005, Toruń 2005.
Dzieje Torunia. Praca zbiorowa z okazji 700-lecia miasta, red. K. Tymieniecki, Toruń 1933.
Gąsiorowscy M. i E., Toruń, Warszawa 1963.
Grabowski J., Toruń. Monografja miasta, Toruń 1929.
Gregorkiewicz K., Toruń. Przestrzenny rozwój miasta, Toruń 1983.
Historia Torunia, red. M. Biskup, t. 1, Toruń 1992.
Historia Torunia, red. M. Biskup, t. 2, Toruń 1996.
Historia Torunia, red. M. Biskup, t. 3, Toruń 2006.
Kruszelnicki Z., Toruń nieistniejący, Warszawa- Poznań- Toruń 1987.
Kucharzewska J., Architektura i urbanistyka Torunia w latach 1871 – 1920, Warszawa 2004.
Kwiatkowska E., Rozwój przestrzenny Torunia. Acta Universitatis Nicolai Copernici, Toruń 1973.
Mikulski K., Przestrzeń i społeczeństwo Torunia od końca XIV do początku XVIII wieku, Toruń 1999.
Nawrocki Z., Układ przestrzenny trzynastowiecznego Torunia, [w:] Sztuka Torunia i ziemi chełmińskiej 1233-1815, Warszawa - Poznań - Toruń1986.
Podgórski Z., Region kujawsko - pomorski, Warszawa 1999.
Remer J., Toruń, Toruń 1970.
Remer J., Toruń. Historia - ludzie - sztuka, Toruń 1962.
Rymaszewski B., Toruń w czasach Kopernika. Urbanistyka - architektura - sztuka, Toruń 1993.
Salmonowicz S., Szkice toruńskie z XVII - XVIII wieku, Toruń 1992.
Salmonowicz S., W staropolskim Toruniu (XVI-XVIII w.) : studia i szkice, Toruń 2005.
Studziński R., Przekształcenia strukturalne Torunia w latach 1920 – 1975, Toruń 1993.
Sudziński R., Toruń. Portret miasta, Warszawa 1988.
Szołdrski Wł. ks., Z dziejów Dominikanów w Toruniu [w:] Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu, t. VIII, Toruń 1929 – 1931.
Szot J., Pierzeje Rynku Nowomiejskiego w Toruniu – historia przekształceń [w:] Rocznik Toruński, t. 34, Toruń 2007.
Sztuka Torunia i ziemi chełmińskiej 1233-1815, red. J. Poklewski, Warszawa - Poznań - Toruń 1986.
Terenowa ścieżka edukacyjna. Dzielnica Mokre w Toruniu, red. D. Kawa, Toruń 2004.
Tłoczek I., Rozwój stolicy Wielkiego Pomorza [w:] Monografia Wielkiego Pomorza i Gdyni, Toruń 1939.
Toruń dawny i dzisiejszy. Zarys dziejów, red. M. Biskup, Warszawa - Poznań - Toruń 1963.
Wojciechowski M., Toruń w latach I wojny światowej 1914 – 1918 [w:] Rocznik Toruński, t. 2, Toruń 1967.
www.wikipedia.pl (dane o współczesnym Toruniu)
Źródła kartograficzne
materiały kartograficzne z pozycji bibliograficznych
www.eksploracja.pl
www.maps.google.pl
Źródła ikonograficzne
materiały ilustracyjne z pozycji bibliograficznych
www.archeowiesci.pl
www.forumtorun.pl
www.kujawsko-pomorskie.org.pl
www.national-geographic.pl
www.torun.fotopolska.eu
www.wikipedia.org
www.zs9.torun.pl
Albo od twierdzy Thorun w Ziemi Świętej, którą Krzyżacy zdobyli, albo od niemieckiego słowa „Thor” – „brama”, tutaj: brama na Prusy, albo od polskiego słowa „tor” – utarta droga.↩
Położenie w granicach obszaru zalewowego Wisły.↩
Co miało zachęcić osadników niemieckich do osiedlania się na tych terenach.↩
Unikat na skalę ówczesnej środkowo-wschodniej Europy.↩
Ze Śląska, Brandenburgii, Łużyc i Westfalii.↩
I zjednoczenia obu części miasta: starego i nowego.↩
Który w późniejszych wiekach pełni funkcję wysypiska śmieci i ogrodów, jak pisze R. Sudziński.↩
W tym momencie tracą też na znaczeniu mury miejskie, dotychczas rozgraniczające oba ośrodki.↩
Jest to pierwszy most na Wiśle po krakowskim.↩
O szczególnie jednolitej zabudowie i charakterze willowym, tzw. toruńska „garden city”, zob. Dzieje Torunia.↩
Element polityki antypolskiej i chronienia własnej gospodarki przez Prusy.↩
Było to czynnikiem rozwojowym Podgórza, włączonego później w obręb miasta.↩
Jako wyraz dążenia zaborcy do unifikacji zdobytego terenu z rodzimym.↩
Położonej na północ od Nowego Miasta.↩
Wcześniej mokrzańska zabudowa miała charakter wiejski.↩
Toruń od 1920 r. stolicą województwa pomorskiego, siedzibą starosty krajowego oraz władz powiatowych, aż do 7 września 1939 r.↩
Toruń jako jedno z niewielu miast polskich posiadał plan rozbudowy z 1935 r.↩