25 og. Metody i techniki badań pedagogicznych.

Według S. Nowaka „(…) metody badawcze to przede wszystkim typowe i powtarzalne sposoby zbierania, opracowywania, analizy i interpretacji danych empirycznych, służące do uzyskiwania maksymalnie (lub optymalnie) uzasadnionych odpowiedzi na stawiane w nich pytania”¹. Metoda badań jest utożsamiana z pewnym rodzajem poszukiwań badawczych, by zgromadzić dane stanowiące podstawę do wysuwania wniosków, konkluzji, wyjaśnień, twierdzeń, sprawdzenia słuszności hipotez.

Każda metoda badawcza jest ściśle powiązana z technikami badawczymi. Techniki badań są czynnościami określonymi przez dobór odpowiedniej metody i przez nią uwarunkowanymi.

Techniką badawczą określamy „czynności praktyczne, regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzalnych informacji, opinii, faktów.”²

W pedagogice istnieje kilka metod, za pomocą których można przeprowadzić badania naukowe. Zgodnie z klasyfikacją proponowaną przez T. Pilcha i T. Bauman najważniejsze i najczęściej stosowane spośród nich to:

• Eksperyment pedagogiczny;

• Monografia pedagogiczna;

• Metoda indywidualnych przypadków;

• Metoda sondażu pedagogicznego.

„Eksperyment jest metodą naukowego badania określonego wycinka rzeczywistości (wychowawczej) polegającą na wywoływaniu lub tylko zmienianiu przebiegu procesów przez wprowadzanie do nich jakiegoś nowego czynnika i obserwowaniu zmian powstałych pod jego wpływem.”³ W eksperymencie pedagogicznym owym zmienianym układem jest prawie zawsze jakaś grupa wychowanków lub fragment rzeczywistości wychowawczej związany ściśle z młodzieżą lub środowiskiem ludzkim. Wobec tego eksperyment pedagogiczny dostarcza wychowawcy wiedzy o skuteczności poszczególnych działań, o efektach podejmowanych inicjatyw wychowawczych, o wartości nowych metod nauczania, bądź pracy wychowawczej.

„Monografia to metoda badań, której przedmiotem są instytucje wychowawcze w rozumieniu placówki lub instytucjonalne formy działalności wychowawczej(…).”⁴ O tym, że określony sposób postępowania badawczego możemy uznać za metodę monograficzną decydują dwa czynniki. Jednym z nich jest przedmiot badań. „Swoistym przedmiotem badań dla monografii jest instytucja wychowawcza lub inna instytucja dla celów wychowawczych badana.”⁵ Chodzi tu zarówno o instytucje w rozumieniu placówki (np. pogotowie opiekuńcze, dom dziecka), jak i o instytucjonalne formy działalności wychowawczej(samorząd uczniowski, drużyna harcerska). Drugi czynnik to sposób badania. „W badaniach monograficznych dąży się do sięgnięcia w głąb danej instytucji i gruntownego, wielostronnego wejrzenia w jej funkcjonowania zarówno jako systemu społecznego, jak i związanego ze sobą zbioru osób.”⁶ Pod względem merytorycznym metoda monograficzna prowadzi do rozpoznania struktury i efektywności podejmowanych działań wychowawczych, do postawienia diagnozy i określenia ewentualnych ulepszeń i działań kompensacyjnych. Metoda monografii pedagogicznej może być realizowana przez wiele różnych technik badawczych- łączy wiele technik i traktuje je jako formę uzupełniania wiedzy i wzajemnej kontroli. Prawie zawsze posługuje się badaniem dokumentacji, wprowadza elementy obserwacji, ankiety lub wywiadu.

Metoda indywidualnych przypadków w pedagogice sprowadza się do biografii ludzkich. Metoda ta, zwana także studium indywidualnego przypadku według T. Pilcha i T. Bauman jest „sposobem badań polegającym na analizie jednostkowych losów ludzkich uwikłanych w określone sytuacje wychowawcze, lub na analizie konkretnych zjawisk natury wychowawczej poprzez pryzmat jednostkowych biografii ludzkich z nastawieniem na opracowanie diagnozy przypadku lub zjawiska w celu podjęcia działań terapeutycznych.”⁷ Badania prowadzone tą metodą posługują się dość nielicznym zestawieniem technik badawczych. Najbardziej użyteczną techniką w przypadku metody indywidualnego przypadku jest wywiad. Znakomicie uzupełnia go analiza dokumentów osobistych i obserwacja. Niekiedy pomocne mogą być także techniki projekcyjne, testy. Zależy to od charakteru i złożoności poszczególnego przypadku.

Metoda sondażu diagnostycznego- badania sondażowe obejmują wszelkiego typu zjawiska społeczne o znaczeniu istotnym dla wychowania, a także stany świadomości społecznej, opinii i poglądów określonych zbiorowości, narastania badanych zjawisk, ich tendencji i nasilenia. Chodzi tu więc o wszystkie zjawiska, które nie posiadają instytucjonalnej lokalizacji i które są jakby rozproszone w społeczeństwie (np. problem alkoholizmu młodzieży jako zjawisko społeczne). Badania sondażowe mają na celu wykrycie ich istnienia oraz ukazanie wszystkich atrybutów strukturalnych i funkcjonalnych. W badaniach sondażowych najczęściej występującymi technikami są: wywiad, ankieta, analiza dokumentów, techniki statystyczne.

Najbardziej użytecznymi technikami w badaniach pedagogicznych są:

• Obserwacja;

• Wywiad;

• Ankieta;

• Analiza treści;

• Badanie dokumentów;

• Techniki projekcyjne.

Obserwacja to najbardziej wszechstronna technika gromadzenia materiałów. „Obserwacja jest czynnością badawczą polegającą na gromadzeniu danych drogą postrzeżeń.”⁸ Dostarcza badaczowi najbardziej naturalną wiedzę o badanej grupie, a więc i najbardziej prawdziwą. Najpopularniejszą postacią obserwacji jest tzw. obserwacja otwarta albo swobodna. W praktyce stosują ją najczęściej wszyscy wychowawcy, nauczyciele, daje sumę wiedzy o przedmiocie zainteresowań lub pracy, pozwalając na sprawniejsze działanie w określonej dziedzinie. Wyżej zorganizowaną formą obserwacji jest systematyczna obserwacja bezpośrednia lub pośrednia. „Polega ona na planowym gromadzeniu spostrzeżeń przez określony czas w celu poznania lub wykrycia istniejących zależności między zjawiskami, rodzajami i kierunkami procesów zachodzących w zbiorowościach społecznych lub instytucjach.”⁹ Szczególną formą obserwacji systematycznej jest obserwacja uczestnicząca, czyli taka, w której badający staje się uczestnikiem badanej zbiorowości i jest przez nią akceptowany. Może mieć ona postać jawną (poinformowanie grupy o roli badającego) i ukrytą (badana grupa nie jest świadoma roli pełnionej przez badającego).

„Wywiad jest rozmową badającego z respondentem lub respondentami według opracowanych wcześniej dyspozycji lub w oparciu o specjalny kwestionariusz.”¹⁰ Wśród pedagogów utarła się nazwa wywiadu środowiskowego, który wykorzystywany jest przy poznawaniu układów, charakteru i zależności środowiska wychowawczego, jak również do poznania problematyki środowiska i aspektów wychowania w środowisku społecznym. Wywiad daje bardzo cenny materiał poznawczy. „Stosujemy go tam, gdzie pragniemy poznać postawy, motywacje, zależności; tam, gdzie nie możemy uzyskać pełnej wiedzy o badanym przedmiocie na innej drodze (obserwacji, ankiety, badania dokumentów); kiedy zależy nam na pogłębionym poznaniu środowiska wychowawczego, kiedy pragniemy poznać możliwości jego zmiany lub modelowania dla potrzeb określonych celów wychowawczych.”¹¹ Ze względu na zasady konstrukcyjne wyróżnić można wywiad skategoryzowany (z zestawem, tj. kwestionariuszem konkretnych pytań) i nieskategoryzowany (pewnego rodzaju plan w postaci dyspozycji co do rozmowy (pytania otwarte), nienarzucający ani kolejności ani ścisłości zadawanych pytań). Przez wzgląd na sposób prowadzenia wywiadu wyróżniamy wywiad jawny (badany jest poinformowany o celach, charakterze i przedmiocie wywiadu), ukryty (badany nie jest świadomy roli ankietera, celów i przedmiotu badań) i jawny nieformalny (luźna rozmowa, w której badany poprzez stosowne jej ukierunkowanie próbuje uzyskać interesujące go dane). W zależności od liczby osób biorących udział w wywiadzie bywają wywiady indywidualne i zbiorowe.

Ankieta jest „techniką gromadzenia informacji polegającą na wypełnianiu najczęściej samodzielnie przez badanego specjalnych kwestionariuszy na ogół o wysokim stopniu standaryzacji w obecności lub częściej bez obecności ankietera.”¹² Pytania ankiety są zawsze konkretne, ścisłe, jednoproblemowe. Najczęściej też pytania są zamknięte i zaopatrzone w tzw. kafeterię czyli zestaw wszelkich możliwych odpowiedzi. (wyróżniamy kafeterie: zamknięte- ograniczony zestaw odp., półotwarte- zestaw możliwych odp., które zawierają jeden dodatkowy punkt „inne”, w którym odpowiadający może zaprezentować własną odp., jeżeli nie mieści się ona w odp. proponowanych, koniunktywne- pozwala na wybranie kilku możliwych odp., dysjunktywne- dopuszcza wybór tylko jednej spośród wymienionych odp.- najczęściej tak lub nie). Ankieta dotyczy zazwyczaj wąskiego zagadnienia, za jej pomocą szuka się więc ścisłych skategoryzowanych, jednoznacznych i porównywalnych danych na temat jednego zagadnienia.

„Analiza treści jest techniką badawczą służącą do obiektywnego, systematycznego i ilościowego opisu jawnej treści przekazów informacyjnych.”¹³ Wyróżnić można 3 sposoby podejścia do analizy materiału symbolicznego: w pierwszym badacza interesują cechy samej treści, w drugim wychodząc z analizy treści próbuje on sformułować wnioski o autorze treści, w trzecim natomiast interpretując treść, stara się dowiedzieć czegoś o odbiorcach treści, bądź o skutkach jej oddziaływania.¹⁴ W badaniach pedagogicznych, wszędzie tam, gdzie przedmiotem zainteresowania są sprawy dzieci i młodzieży, a trudno o nich uzyskać określoną wiedzę innymi drogami, można próbować zastosowania analizy treści.

„Badanie dokumentów i materiałów jest techniką badawczą służącą do gromadzenia wstępnych, opisowych, także ilościowych informacji o badanej instytucji czy zjawisku wychowawczym. Jest także techniką poznawania biografii jednostek i opinii wyrażonych w dokumentach.”¹⁵ Dla potrzeb badań pedagogicznych wyróżnić można dwa rodzaje dokumentów (wg Stefana Szostkiewicza): dokumenty kronikarskie- wszelkie materiały statystyczne dokumentujące określone sytuacje, fakty i działania, to wszelka dokumentacja danej instytucji, placówki czy zjawiska (np. badając funkcjonowanie domu kultury będziemy analizować wszelką dokumentację historyczną, finansową, personalną, dzienniki zajęć, plany dnia itp.), dokumenty te są wysoce wiarygodne, dają wiele możliwości porównań, odgrywają ogromną rolę w badaniach środowiskowych; dokumenty opiniodawcze- listy, pamiętniki, wypracowania, wypowiedzi na piśmie na określony temat itp., ten typ dokumentów, zwanych także osobistymi, dostarcza wiedzy nie o samej rzeczywistości, ale głównie o opiniach na temat tej rzeczywistości, wykorzystywane w badaniach pedagogicznych do poznania przeżyć młodzieży, opinii, reakcji i postaw dzieci w określonych sytuacjach itp.

Techniki projekcyjne- są to sposoby badania osobowości, polegające na wprowadzeniu między badanego a badającego celowo dobranego czynniki, który ma wywołać w badanym określone reakcje i postawy emocjonalne. Charakter tych reakcji, ich siła, natężenie, trwanie stanowią przedmiot zainteresowań badacza. Najczęściej stosuje się tą technikę w psychologii klinicznej i eksperymentalnej. Wymienić można techniki werbalne- polegają na kojarzeniu słów, kończeniu zdań, odpowiadaniu na specjalne pytania; i techniki obrazkowe- opisywanie treści obrazków, konsekwencji przedstawionych scen, lub ich przyczyn.

---

1. S. Nowak, Metodologia badań społecznych, PWN, Warszawa 1985, s. 22.↩

2. T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2001, s. 71.↩

3. Tamże, s. 73, za: W. Zaczyński.↩

4. T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2001, s. 76.↩

5. Tamże, s. 75.↩

6. A. Kamiński. W: T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2001, s. 75.↩

7. Tamże, s. 78.↩

8. Tamże, s. 86.↩

9. Tamże, s. 87.↩

10. Tamże, s. 91-92.↩

11. Tamże, s. 96.↩

12. Tamże, s. 96.↩

13. Tamże, s. 100, za: B. Berelson.↩

14. Tamże, s. 100.↩

15. Tamże, s. 98.↩