Wstęp do Nauki o Państwie i Prawie.
Prowadzący: dr Maciej Siwicki.
Temat: Dowody prawnicze i elementy nauki prawa procesowego.
XV – Dowód:
Pojęcie:
Pewne twierdzenia co do faktu.
Artykuł 227 (kodeks postępowania cywilnego): Przedmiotem dowodu są fakty mające dla rozstrzygnięcia sprawy istotne znaczenie.
Faktów nie można dowodzić, najwyżej ustalić.
Dowodzić można wyłącznie twierdzenia o faktach sprawy, tylko im można przypisać wartość logiczną prawdy lub fałszu.
Prawnicy nie dowodzą twierdzeń ogólnych (np. opisujących prawidłowości ekonomiczne czy socjologiczne), a jedynie twierdzenia jednostkowe odnoszące się do konkretnych zdarzeń czy okoliczności.
Standardowy schemat twierdzenia: W miejscu m czasie t miało miejsce zdarzenie z.
Dowody prawnicze nie są nigdy procedurami niezawodnymi i nie gwarantują pewności osiągniętych rezultatów.
W sensie praktycznym dają wysoki stopień pewności i niepodważalności.
Nie wymagają dowodu fakty:
Powszechnie znane (np. wydarzenia historyczne, niekontrowersyjne fakty geograficzne, polityczne i okoliczności znane wszystkim rozsądnym ludziom w danej okolicy).
Znane z urzędy (np. kiedy wszczęto postępowanie, kiedy je zawieszono).
Przyznane: przez jedną ze stron, jeżeli oczywiście przyznanie to nie budzi wątpliwości.
Zasada iura novit curia (sąd zna prawo): przedmiotem dowody nie może być prawo (np. jaka jest treść norm prawnych, jak je należy interpretować, czy dane normy obowiązują).
Wyjątek: Przedmiotem dowodu treść obcego (zagranicznego) prawa oraz ustalenie praktyki stosowania tego prawa. Sąd w takich okolicznościach może skorzystać z opinii biegłego również, jeśli chce ustalić treść wysoce specjalistycznych dziedzin prawa wewnętrznego (np. budowlanego, medycznego, wynalazczego, itd.).
XVI – Ciężar dowodu:
Określenie kwestii:
Kto powinien przedstawić dowody (ciężar dowodu w sensie subiektywnym, formalnym).
Kto poniesie ryzyko nieudowodnienia określonych twierdzeń (ciężar dowodu w sensie obiektywnym, materialnym).
Artykuł 6 (kodeks cywilny): Ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne.
Jeśli fakty nie zostaną ustalone lub budzą wątpliwości, to roszczenie zostanie oddalone.
Strona nie związana ciężarem dowodu nie musi dowodzić faktu, że szkoda nie nastąpiła ani swojej niewinności.
Wypadki przerzucenia ciężaru na drugą stronę (za pomocą domniemań prawnych):
Artykuł 62 (kodeks rodzinno-opiekuńczy): Domniemanie pochodzenia dziecka z małżeństwa.
Strona, która kwestionuje fakt, musi go wykazać (wykluczyć ojcostwo męża matki) – przeprowadzić dowód przeciwieństwa.
Schemat domniemania: Jeżeli zaszedł fakt A, to domniemywa się zajścia faktu B (np. Jeżeli dziecko urodziło się w czasie trwania małżeństwa, to domniemywa się, że pochodzi ono od męża matki).
Fakt A: Poprzednik lub podstawa domniemania.
Fakt B: Następnik lub wniosek faktu A.
Domniemania:
Domniemania prawna ustanowione przez normę prawną.
Domniemania wzruszalne: Mogą być obalone dowodem przeciwieństwa. Zmieniają ciężar dowodu.
Domniemania niewzruszalne: Nie można obalić.
Domniemania materialne: Podstawa wymaga udowodnienia (np. By przyjąć wniosek, iż określony mężczyzna jest ojcem dziecka pozamałżeńskiego trzeba najpierw udowodnić, iż obcował z matką dziecka w okresie koncepcyjnym).
Domniemania formalne: Takie, w których akceptacja podstawy domniemania, a w konsekwencji i jego wniosku nie wymaga podjęcia żadnych czynności dowodowych (np. Domniemanie dobrej wiary w prawie cywilnym czy niewinność oskarżonego w postępowaniu karnym).
Domniemania faktyczne, w oparciu o zasady doświadczenia przyjął organ stosujący prawo:
Księgowość była prowadzona prawidłowo (wyrywkowa kontrola nie wykazuje żadnych błędów).
Reguły dowodu prima facie: Reguły ustanowione przez sąd, pozwalające wnioskować z faktu, iż nastąpiła szkoda o tym, że szkoda ta nastąpiła z winy tego, kto ją wyrządził dlatego, iż wniosek taki nasuwa się z oczywistością na pierwszy rzut oka (np. Jeśli pacjenta poddawano w szpitalu nagrzewaniu promieniami i uległ on oparzeniu, to prima facie przyjąć należy, iż poparzenie nastąpiło z winy szpitala). Przerzucają ciężar dowodu.
Prawo karne:
Zasada domniemania niewinności oskarżonego: Oskarżony jest tak długo niewinny, jak długo nie zostanie udowodniona mu wina. Ciężar dowodu winy oskarżonego spoczywa na oskarżycielu i nie może być przerzucony na oskarżonego.
Zasada in dubio pro reo: Wszelkie wątpliwości co do winy oskarżonego należy rozstrzygnąć na jego korzyść. Jeśli są wątpliwości czy popełnił dane przestępstwo, należy przyjąć, iż go nie popełnił.
Jeżeli jest wątpliwe, czy popełnił czyn bardziej surowo karany, czy łagodniej, to należy uznać, iż ten drugi.
XVII – Pojęcie dowodu i rodzaje dowodu:
Dowód prawniczy:
Dowód rozumiany jako uzasadnienie: Zespół twierdzeń dowodowych, z których przy pomocy określonych reguł dowodowych wyprowadza się twierdzenie o fakcie sprawy (tezę dowodu).
Dowód rozumiany czynnościowo: Zespół czynności, które przeprowadza organ procesowy po to, by uzyskać informację o faktach sprawy.
W toku postępowania dowodowego sędzia przeprowadza szereg dowodów w sensie czynnościowym (słucha świadków, biegłych, przesłuchuje strony, dokonuje oględzin etc.), gdy jednak przystępuje do sporządzania uzasadnienia wyroku, to musi oczywiście podać twierdzenia z których jego zdaniem wynika prawdziwość określonych twierdzeń o faktach sprawy, a zatem przeprowadzić dowód w sensie podania uzasadnienia dla tezy dowodu.
Kategorie dowodów w sensie uzasadnienia:
Bezpośrednie: Dowód, w którym sędzia lub inny organ procesowy wnioskuje o prawdziwości twierdzeń o faktach sprawy opierając się bezpośrednio na tym, że informator sądu, który był obserwatorem danego zdarzenia czy rzeczy (jest to zwykle świadek, strona, a w przypadku oględzin może to być sam sędzia), okazał się wiarygodny.
Pośrednie: Inne twierdzenia dowodowe, z których dopiero o określone reguły dowodowe można tezę wywnioskować (np. ślady hamowania, lakieru, określone uszkodzenia samochodu).
Poszlakowe: Dowód, w którym poszczególne fakty dowodowe wzięte z izolacji nie stanowią dostatecznej podstawy ustalenia faktu sprawy (w tym sensie są one tylko poszlakowe). Dowód przeprowadzony jest dopiero wtedy, gdy istnieje zespół zgodnych, potwierdzających się poszlak, a zarazem, gdy wykluczono, iż przebieg zdarzenia mógł być inny niż to, co sugerują poszlaki.
Dowód ze słyszenia: Gdy brak jest naocznych świadków, ale istnieją świadkowie, którym świadek naoczny przekazał informację o danym zdarzeniu.
Dowód wtórny: Brak oryginału dokumentu (dowód pierwotny), ale są świadkowie lub notatki, czy nieautoryzowane odpisy (dowody pochodne), na podstawie których można ustalić jego treść.
Kategorie dowodów czynnościowych:
Zeznania świadków.
Przesłuchania stron.
Opinia biegłych.
Dokumenty.
Oględziny.
XVIII – Zasady oceny dowodów:
Zasady oceny dowodów: Wszystkie zasady, które określają kryteria, jakie muszą być spełnione, by organ stosujący prawo mógł uznać dane twierdzenia za udowodnione.
Podstawowe zasady oceny dowodów:
Zasada legalnej oceny dowodów.
Zasada swobodnej oceny dowodów.
Zasada legalnej oceny dowodów:
Punkt oparcia dla prawa procesowego w Średniowieczu.
W systemie prawnym istnieją normy prawne, które określają w sposób wiążący, jakie warunki muszą być spełnione, by dowód mógł zostać uznany za przeprowadzony (tzw. Legalne dyrektywy dowodowe).
Początkowa postać oceny dowodów: ordalia (sądy boże).
Np. Próba ognia, wody, czy rezultat pojedynku sądowego jest uznawany za dowód winy lub niewinności oskarżonego.
W XVIII w. nowa forma, tzw. dowody arytmetyczne: prawo dzieli dowody (świadków, dokumenty, a nawet poszlaki) na określone kategorie i określa ich arytmetyczną wartość (np. 1/2, 1/4 dowodu), która zależy nie tylko od mocy uzasadniającej, ale również stanu społecznego, płci danej osoby.
Zeznania dwóch pełnowartościowych świadków stanowią pełen dowód.
Zasada krępująca sędziego systemem drobiazgowych i sztywnych reguł. Prowadząca często do arbitralnych rezultatów.
Jednak pewne elementy zachowane do dzisiaj jak wszystkie domniemania prawne oraz zanikający już dowód z przysięgi sądowej.
Zasada swobodnej oceny dowodów:
Początkowo wykorzystywana w procesach rzymskich.
Wielka Rewolucja Francuska: zasada oceny dowodu według wewnętrznego przekonania (conviction infim) sędziego. Rozprzestrzenienie reguły w XIX wieku w krajach europejskich.
Współcześnie dwa warianty zasady swobodnej oceny dowodów (prawo do swobodnej oceny dowodów nie oznacza prawa do dowolnej oceny dowodów):
Swobodna i niekontrolowana: Funkcjonuje tam, gdzie ustalenia faktyczne sądu pierwszej instancji nie podlegają przez sąd odwoławczy (system kasacyjny) oraz tam, gdzie werdykt w kwestii faktów jest zastrzeżony dla ław przysięgłych (nie musi uzasadniać swojej decyzji) i jest uważany za ostateczny.
Występują pewne możliwości korygowania ustaleń faktycznych sądu pierwszej instancji, zwłaszcza gdy są one w oczywisty sposób sprzeczne z zebranym materiałem dowodowym i w tym sensie arbitralne.
Swobodna i kontrolowana: System spotykany w państwach, gdzie przewidziana jest kontrola ustaleń faktycznych przez sądy wyższe oraz nałożony jest na sąd obowiązek uzasadnienia swojej decyzji w kwestiach faktycznych.
Kryteria brane pod uwagę przy swobodnej ocenie dowodów:
Zasady logiki.
Zasady nauki i techniki.
Zasady doświadczenia życiowego.
Naruszenie kryteriów nie podlega ochronie przez prawo.
Artykuł 7 (kodeks postępowania karnego): Organy postępowania kształtują swe przekonania na podstawie wszystkich przeprowadzonych dowodów, ocenianych swobodnie z uwzględnieniem zasad prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego.
XIX – Problem ustalenia prawdy w procesie:
Zasada swobodnej oceny dowodów wprowadzona, by dać organom procesowym jak największe możliwości poszukiwania prawdy w procesie, korzystania ze wszelkich możliwych środków jej ustalenia, w tym z najnowszych zdobyczy nauki i techniki.
Prawda nie jest jedyną wartością, której służy proces, gdyż musi on chronić cały szereg innych wartości, takich chodźmy jak prawa obywateli czy pewność obrotu.
Reguły i zasady, które w określonych okolicznościach mogą ograniczyć poznanie prawdy w postępowaniu:
Domniemania prawne.
Zasada res iudicata pro veritate habetur: Z chwilą, gdy od orzeczenia nie przysługuje środek odwoławczy staje się ono prawomocne formalnie i tym samym niepodważalne, nawet wtedy gdy okazało się, iż jest oparte na błędnych ustaleniach faktycznych.
Powaga rzeczy osądzonej (res iudicata): wykluczone jest ponowne postępowanie w tej samej sprawie.
Prawo dopuszcza jednak w ograniczonym zakresie możliwość kwestionowania także prawomocnych orzeczeń (np. wznowienie postępowania).
Zasada formalizmu procesowego: Czynności procesowe musza być dokonywane w określonej formie.
Np. Środki odwoławcze składane w przewidzianym terminie i po ich upływie strona traci prawo do ich wniesienia, nawet gdyby ustalenia pierwszej instancji były błędne.
Zakaz reformationis in pius: Jeżeli środka odwoławczego nie wniesiono na niekorzyść oskarżonego, to zasadniczo nie można zmienić wyroku na jego niekorzyść i to nawet wtedy, gdyby okazało się, iż zasługuje on na surowszą karę.
Zakazy dowodowe.
XX – Zakazy dowodowe:
Służą ochronie podstawowych praw i wolności obywatelskich.
Idea podstawowego procesu: Także w toku postępowania przed organami stosującymi prawo musza być respektowane podstawowe normy etyczne i prawa obywatelskie.
Ustalenie prawdy nie może odbywać się za wszelką cenę, a w szczególności kosztem podstawowych praw i wolności obywatelskich.
Podstawowe kategorie zakazów dowodowych:
Zakazy dowodu określonych faktów.
Np. Fakty związane z tajemnicą narady sędziowskiej, tajnością wyborów do ciał przedstawicielskich.
Zakazy stosowania określonych środków dowodowych.
Artykuł 178 (kodeks postępowania karnego): Nie wolno przesłuchiwać jako świadków: 1obrońcy co do faktów, o których dowiedział się udzielając porady prawnej lub prowadząc sprawę, 2duchownego co do faktów, o których dowiedział się przy spowiedzi.
Artykuł 192a (kodeks postępowania karnego): Dowód z wariografu (detektora prawdy) dopuszczony tylko za zgodą osoby badanej.
Zakazy stosowania określonych metod dowodowych.
Artykuł 171 (kodeks postępowania karnego): Wyjaśnienia, zeznania lub oświadczenia złożone w warunkach wyłączających swobodę wypowiedzi nie mogą stanowić dowodu. Podobnie w sytuacji, gdy informacje uzyskano stosując przymus fizyczny lub psychiczny (tortury, groźby, podstęp), a także stosując środki chemiczne lub techniczne.
Przywileje dowodowe:
Prawo do nieudzielenie informacji (np. prawo odmowy zeznań).
Skorzystanie z przywileju skutkuje w powstaniu zakazu dowodowego (np. Odmowa do składania zeznań przez osobę do tego uprawnioną skutkuje zakazem przesłuchania tej osoby jako świadka).
XXI – Formy procesu:
Proces:
Sąd.
Strony:
Postępowanie cywilne:
Powód (ten, który wystąpił lub rzecz którego wystąpiono ze skargą, powództwem).
Pozwany (ten, przeciwko któremu ta skarga jest skierowana).
Postępowanie karne:
Oskarżony.
Oskarżyciel.
Postępowanie nieprocesowe:
Uczestnicy.
Podstawowe formy postępowania procesowego:
Kontradyktoryjna.
Inkwizycyjna.
Postępowanie kontradyktoryjne:
Proces zorganizowany w formie sporu stron przed bezstronnym sądem.
Strony wyłącznymi dysponentami całego procesu.
Rola sądu jest całkowicie bierna i ogranicza się do wydania wyroku oraz pieczy nad tym, by w toku postępowania przestrzegano przepisów prawa.
Strony decydują o tym czy:
Zasada skargowości: Wszcząć proces czy też nie. – Proces nie może być wszczęty z urzędu ani przez sąd ani przez żadnego innego przedstawiciela władzy publicznej (np. prokuratora).
Zasada dyspozycyjności: Sąd nie może z urzędu uwzględniać żadnych roszczeń, z którymi nie wystąpiły strony, nie może też orzekać ponad te żądania i jest związany wnioskami stron, co do cofnięcia, uznania, zmiany przywództwa czy katu oskarżenia.
Sąd jest związany wnioskami dowodowymi stron, nie może uwzględniać żadnych faktów ani dowodów na które nie powoływały się strony oraz nie może prowadzić postępowania dowodowego z urzędu.
Postępowanie inkwizycyjne:
Przeciwieństwo formy kontradyktoryjnej.
Całe postępowanie jest prowadzone z urzędu przez sąd, a rola stron ogranicza się do przekazywania sądowi informacji, które uznaje ona za niezbędne do rozstrzygnięcia sprawy.
Postępowanie jest wszczynane z urzędu przez sąd lub organ władzy publicznej (np. prokurator).
Sąd może uwzględnić roszczenia czy żądania nie zgłoszone przez strony i nie jest w tym zakresie związany ich wnioskami.
Sąd nie jest związany wnioskami dowodowymi stron, może uwzględniać fakty i dowody niezawnioskowane przez strony i zasadniczo prowadzi postępowanie dowodowe z urzędu.
Współcześnie nie występuje czysta forma kontradyktoryjna (przewaga elementów w państwach demokratycznym) i inkwizycyjna (znacznie więcej elementów w procesie karnym, niż cywilnym).
XXII – Postępowanie odwoławcze:
Artykuł 78 Konstytucji z dnia 2 kwietnia 1997: Każda ze stron ma prawo do zaskarżenia orzeczeń i decyzji wydanych w I instancji.
Wyjątek od tej zasady może wprowadzić tylko ustawa.
Postępowanie odwoławcze jest elementem demokratycznego porządku prawnego.
Podstawy postępowania odwoławczego:
Błąd co do prawa (error iuris): Sąd błędnie zastosował prawo lub dokonał błędnej jego wykładni.
Błąd co do faktu (error facti): Niewyjaśnienie wszystkich okoliczności sprawy lub błędna ocena materiału dowodowego.
Podstawowe kategorie środków odwoławczych:
Kasacja:
Podlegają wyłącznie ustalenia prawne.
Sąd kasacyjny:
Nie prowadzi postępowania dowodowego.
Opiera się na ustaleniach sądu niższego.
Nie orzeka co do istoty sprawy, a wyłącznie uchyla zaskarżone orzeczenie (orzeczenie kasatoryjne).
Przekazuje sprawę sadowi niższemu do ponownego rozpatrzenia.
Wydłużenie postępowania.
Musi być poprzedzona apelacją (środek odwoławczy od wyroku sądu drugiej instancji).
Rozstrzyga Sąd Najwyższy.
Szczególny przypadek, dopuszczona tylko w wyniku rażących błędów.
Rewizja:
Postępowanie obejmuje ustalenia prawne, jak i faktyczne.
Sąd rewizyjny:
Zasadniczo nie prowadzi postępowania dowodowego.
Opiera się na ustaleniach sądu niższego.
Może zarówno uchylić zaskarżone orzeczenie i przekazać sprawę sądowi niższemu do ponownego rozpatrzenia, jak orzec co do istoty sprawy, oczywiście wtedy gdy zebrany materiał dowodowy nie wymaga uzupełnienia.
Postępowanie narusza zasadę bezstronności, ponieważ może orzekać co do istoty sprawy nie prowadząc postępowania dowodowego.
Apelacja:
Postępowanie obejmuje ustalenia prawne jak i faktyczne.
Jest to powtórzenie postępowania przed sądem niższym, obejmuje ono zatem także prowadzenie postępowania dowodowego.
Sąd apelacyjny:
Orzeka co do istoty sprawy.
Wydłużenie postępowania.
W praktyce spotyka się postępowanie odwoławcze, które korzysta z różnych modeli.
Środki odwoławcze a orzeczenia nieprawomocne i orzeczenia prawomocne.
Zwykłe środki odwoławcze:
Z zasady od każdego orzeczenia nieprawomocnego co do meritum sprawy sądu pierwszej instancji służy środek odwoławczy.
Nadzwyczajne środki odwoławcze:
Wznowienie postępowania: Przysługuje w przypadku ujawnienia nowych faktów lub dowodów.
Sądy w Polsce:
Zasady funkcjonowania sądów i trybunałów:
Niezawisłość (niezależne).
Jednolitość (jednolite prawo).
Kolegialność (zespół sędziowski – kolegium).
Jawność postępowania.
Instancyjność (sądownictwo w Polsce jest co najmniej dwu instancyjne).
Sąd Najwyższy:
Rozpoznawanie kasacji wnoszonych od prawomocnych orzeczeń sądów odwoławczych kończących postępowanie sądowe.
Interpretacja przepisów prawnych.
Stwierdzenie ważności wyborów do parlamentu, na prezydenta.
Nadzór judykacyjny nad sądami powszechnymi.
Sądy powszechne: sądy rejonowe, okręgowe, apelacyjne:
Sprawy z zakresu prawa karnego, cywilnego, rodzinnego, opiekuńczego, prawa pracy i ubezpieczeń społecznych.
System dwuinstancyjny:
W sprawach cywilnych od orzeczeń nieprawomocnych sądów pierwszej instancji służy apelacja.
Od orzeczeń prawomocnych przysługuje skarga kasacyjna, skarga o stwierdzenie nieważności (rozpatruje Sąd Najwyższy) oraz skarga o wznowienie postępowania (rozpatruje sąd, który wydał zaskarżone orzeczenie).
W sprawach karnych zwykłym środkiem odwoławczym jest apelacja, nadzwyczajnym kasacja (rozpatruje Sąd Najwyższy) i wznowienie postępowania (rozpatrują sądy okręgowe i apelacyjne).