Arianizm, jedna z najważniejszych herezji w dziejach chrześcijaństwa, której twórcą był Ariusz; pewne jej elementy zawierały już m.in. poglądy Pawła z Samostat (monarchianizm). Jej istotą była gruntowna rewizja nauki o Trójcy Św. w imię radykalnego monoteizmu. Wg arianizmu Osoby Boskie to 3 hipostazy "różne i niepodobne". Logos jest, z jednej strony, przymiotem jedynego i wiecznego Boga, zawsze się w Nim znajdującym, z drugiej zaś - stworzonym bezpośrednio przez Niego, doskonałym Logosem-Synem, powołanym z kolei do stworzenia świata.
Duch Święty to pierwsze twór Logosa-Syna. Natomiast w Jezusie zrodzonym z NMP Dziewicy ten ostatni zastąpił duszę ludzką, ożywiając jego ciało i stając się całkowicie człowiekiem. Arianizm zwalczali Atanazy Wielki, Bazyli Wielki, Grzegorz z Nazjanzu, Grzegorz z Nyssy i in. Potępiono go 325 na Soborze Nicejskim I i 385 na Soborze Kostantynopolitańskim I. Cieszył się znacznymi wpływami na zachodzie Europy, zwł. wśród Gotów, którzy zaszczepili go wśród ludów germańskich. Zanikł ok. VII w., by pojawić się znów w XVI w. w dobie reformacji; nawiązywał doń ruch tzw. arian, czyli braci polskich i socynianizm.

Ars moriendi --- sztuka umierania) – motyw śmierci w literaturze i sztuce średniowiecznej, częsty temat ikonograficzny. Występuje on także jako ars bene moriendi, czyli sztuka dobrego umierania.

Według pojmowania śmierci przez ludzi średniowiecza motyw Ars moriendi wiąże się z momentem sądu nad zmarłym i orzeczenia czy został zbawiony czy potępiony. Początkowo nazwa ta określała zbiory poleceń dla kapłanów towarzyszących umierającemu. W wieku XIV nastąpiło rozpowszechnienie tekstów tego typu, przestały być dostępne wyłącznie klerowi. Autorzy popularnych podręczników „dobrego umierania” zawierali w nich praktyczne porady dla umierającego, często też puszczali wodze własnej fantazji, podawali recepty na zbawienie, często sprzeczne z religią. Takie publikacje, zawierające twierdzenie, że ostateczne losy człowieka zależą od sądu rozgrywającego się już na łożu śmierci były związane z nie upowszechnieniem w świadomości ludzi dogmatu czyśćca.

Punkt ciężkości w Ars moriendi leży na przebywaniu umierającego (zwanego moribundem) na łożu śmierci. Otacza je grono znajomych i krewnych. Po duszę zmarłego, przedstawianą jako małego człowieka (homunculus, plastyczne przedstawienie rozdzielenia duszy z ciałem) wydostającego się przez usta zmarłego, przybywają siły dobra i zła, aniołowie i diabli. Rozgrywa się między nimi walka, psychomachia. Pomyślne przejście próby oznacza zbawienie, dobra śmierć może odkupić złe życie.

Alegoria, w literaturze i sztuce obraz mający, poza dosłownym, sens przenośny, jednoznacznie określony i ustalony konwencjonalnie. Zwykle występuje w formie personifikacji wyposażonej w określone atrybuty, np. alegoria sprawiedliwości - kobieta z przepaską na oczach, z mieczem i wagą. Jako zasada kompozycyjna utworów literackich właściwa m.in. przypowieści lub bajce zwierzęcej (np. lis w potocznym odczuciu kojarzy się z chytrością). Dominowała w literaturze średniowiecznej, była popularna w baroku. Przedstawienia alegoryczne występowały już w sztuce antyku, rozkwit przeżywały od 2. połowy XVI do XVIII w. Wydawano wtedy albumy zawierające opatrzone komentarzami słownymi alegoryczne ilustracje poszczególnych cnót i występków, zmysłów ludzkich, pojęć estetycznych, politycznych czy teologicznych, nauk, sztuk, pór roku itp.

• alegoryzm

1. «tendencja w literaturze i sztuce uznająca alegorię za najważniejszy środek wypowiedzi»

2. «alegoryczny charakter czegoś»

Arkadia – fikcyjna kraina, uważana przez poetów za krainę wiecznego szczęścia – ziemski raj, symbol wyidealizowanej krainy spokoju, ładu, sielankowej, wiecznej szczęśliwości i beztroski.

Aemulatio – emulacja – naśladowanie

Ars epistolandi – sztuka pisania listów, Starożytna sztuka listowania (ars epistolandi), wchodząca w skład retoryki, normowała nie tylko styl, ale i budowę listu dostosowaną do jego gatunku (celu)

Barok datuje się na zakres czasowy: od końca XVI wieku do XVIII wieku Początkowo sporadycznie używana nazwa barok była terminem o charakterze pejoratywnym. W XVIII wieku oznaczała ona wszelkie dziwactwa i zwyrodnienia Barok wyrósł na gruncie renesansu i manieryzmu, we Włoszech.

Literatura barokowa zerwała z renesansową przejrzystością i funkcjonalnością formy, a także z dążeniem do harmonii. Barok był prądem syntetyzującym wiele tendencji, niekiedy sprzecznych, np. wyrażanie uczuć religijnych w konwencji sensualistyczno-erotycznej, libertynizm części poezji francuskiej obok poezji metafizycznej, średniowieczny alegoryzm sąsiadujący z ozdobnym, przesadnie metaforyzowanym językiem, pełnym nierzadko radykalnych antytez i wyszukanych sformułowań (np. francuski styl dworski préciosité), nawiązujące do klasycyzmu formy, zakłócone i zdynamizowane przez kontrasty i dysonanse, współistnienie motywów biblijnych, mitologicznych, fantastycznych i realistyczno-naturalistycznych.
Najwybitniejszymi teoretykami literackiego baroku byli: we Włoszech - E. Tesauro, w Hiszpanii - B. Gracián y Morales, w Polsce - K.M. Sarbiewski. Uprawiano tradycyjne gatunki literackie: elegię, sielankę, hymn oraz różne formy dworskiej poezji retorycznej.
W poszczególnych krajach pojawiły się zjawiska charakterystyczne dla różnych kultur i tradycji, np. we Włoszech - marinizm, w Hiszpanii i Włoszech - konceptyzm, w Hiszpanii - gongoryzm, w Anglii - eufuizm. Na literatury różnych krajów wywarł wpływ hiszpański mistycyzm, np. metafizyczni poeci angielscy (J. Donne i inni).
Motywy religijne łączono chętnie z mitologicznymi, popularne były wątki przygodowe, awanturnicze, fantastyczne i rycerskie oraz historyczne, np. głośny poemat epicki T. Tassa Gofred, abo Jeruzalem wyzwolona (1575, wydany 1581, przekład polski P. Kochanowskiego 1618). W dziedzinie epiki uprawiano romanse rycerskie i pastoralne, rozwijało się pamiętnikarstwo i relacje z podróży, wielki dramat (m.in. W. Shakespeare, Lope de Vega, Calderón, w Polsce J. Kochanowski) obok widowisk ludowo-jarmarcznych typu commedia dell`arte.
W Polsce barok w poezji rozpoczął się w twórczości poetyckiej M. Sępa-Szarzyńskiego i S. Grabowieckiego, którzy nie poszukiwali już (jak ich renesansowi poprzednicy) ziemskiego szczęścia i harmonii, koncentrując się na zagadnieniach metafizycznych, przemijaniu i śmierci w trudnej, intelektualnej formie odzwierciedlającej dramatyczną złożoność świata.
Kontynuowali ten nurt m.in.: S. Grochowski, K. Twardowski i W. Kochowski. Przeciwstawną postawę reprezentowała tzw. poezja światowych rozkoszy (H. Morsztyn, S. Twardowski, J.A. Morsztyn, S. Zimorowic),Prozę zdominowała twórczość polemiczno-religijna, podejmująca problemy walki kontrreformacji z reformacją po soborze trydenckim (np. P. Skarga), a także okolicznościowa, kaznodziejska, gawędziarsko-pamiętnikarska. Epikę wierszowaną reprezentował m.in. W. Potocki (Wojna chocimska 1670-1674, wyd. 1850), a nurt mieszczańsko-plebejski utwory sowizdrzalskie, np. Jana z Kijan. zafascynowania zmysłowym obrazem świata i miłości.
Pośrednie stanowisko zajmowała poezja ziemiańska (m.in. A. i P. Zbylitowscy, K. Miaskowski). Poezja mieszczańsko-plebejska koncentrowała się na problemach społecznych oraz pracy ludzkiej (A. Władysławiusz, Jan z Kijan, W. Roździeński).
Prozę zdominowała twórczość polemiczno-religijna, podejmująca problemy walki kontrreformacji z reformacją po soborze trydenckim (np. P. Skarga), a także okolicznościowa, kaznodziejska, gawędziarsko-pamiętnikarska. Epikę wierszowaną reprezentował m.in. W. Potocki (Wojna chocimska 1670-1674, wydana 1850), a nurt mieszczańsko-plebejski utwory sowizdrzalskie, np. Jana z Kijan.
W okresie zaostrzonej kontrreformacji i w czasach saskich pojawiły się kłopoty z cenzurą dzieł przeciwstawiających się klerykalnej wizji świata. Język literatury stawał się coraz bardziej manieryczny (m.in. makaronizmy), dlatego oświecenie traktowało barok jako epokę złych gustów, a nawet ciemnoty. Obecnie twórczość barokowa, zarówno europejska, jak i polska, budzi zainteresowanie i jest wznawiana.

Bajka, epicka opowiastka wierszem lub prozą w formie przypowieści, zawierająca naukę moralną bądź dydaktyczną, posługująca się typowymi cechami (charakterami), niekiedy upostaciowanymi w zwierzętach, roślinach, przedmiotach. Forma znana już w starożytności, szeroko rozpowszechniona w kulturze ludowej, przetworzona literacko w ciągu wieków. Wyróżnia się bajki w formie rozbudowanej, narracyjnej oraz zwartej i zwięzłej, epigramatycznej. Bohaterami bajek są ludzie, zwierzęta (rodzaj najbardziej rozpowszechniony) i przedmioty, uosabiające typy ludzkie i cechy charakteru, zwłaszcza jego przywary.
Pierwszymi bajkopisarzami byli Ezop, Fedrus. Motywy bajkopisarzy starożytnych przejęli J. La Fontaine, G.E. Lessing, I.A. Kryłow, I. Krasicki, S. Trembecki, A. Mickiewicz, A. Fredro, J. Lemański. Instruktywne dzieło J. Krzyżanowskiego

Carmen Mauri (Pieśń Maura) - łaciński poemat epicki o tragicznych losach Piotra Włostowica (ur. ok. 1080, zm. 1153) z rodu Łabędziów. Utwór powstał prawdopodobnie wkrótce po jego śmierci - za datę jego powstania uznaje się czas między 1153 a 1163 rokiem. Autor to bliżej nieznany benedyktyn o imieniu Maur, przebywający w klasztorze Św. Wincentego we Wrocławiu (ufundowanym przez Piotra). Oryginalny tekst nie jest dziś dostępny, a wiedza o Carmen Mauri pochodzi z późniejszych wzmianek o tym tekście, przede wszystkim z opracowania prozą z początku XVI w., które zawiera fragmenty poematu.

Treść nawiązuje do zdarzeń historycznych , kiedy to w Polsce dzielnicowej (przełom lat 1145/1146) doszło do otwartego konfliktu między seniorem, Władysławem II Wygnańcem (najstarszym synem Bolesława Krzywoustego, dążącym wbrew woli ojca do jedynowładztwa), a jego braćmi (juniorami) wspieranymi przez możnowładców. Piotr Włostowic, wojewoda mianowany w 1118 przez Bolesława Krzywoustego, jednocześnie krewny panującej rodziny, sprzymierzył się z opozycją przeciw Władysławowi. Razem pokonali go w wojnie domowej pod Poznaniem w 1146 r., po czym książę uciekł z Polski. Zmarł na wygnaniu w 1159.

Carmen Mauri to przykład eposu rycerskiego, w którym idealnym rycerzem jest Piotr Włostowic, posiadający jednocześnie cechy męczennika znoszącego swoje cierpienie w imię ocalenia najgłębszych wartości moralnych. Zło uosabia natomiast Agnieszka, żona Władysława II - kobieta kłamliwa, mściwa i okrutna.

Dramat liturgiczny, gatunek dramatyczno-teatralny ukształtowany w średniowieczu, związany z liturgią kościelną, dla którego inspirację tematyczną stanowiły Biblia i apokryfy. Dramat liturgiczny obejmuje trzy odmiany: dramatyczne inscenizacje obrzędowe (widowiska, procesje widowiskowe); oficja dialogowe i oficja dramatyczne (sceny dialogowe afabularne z eksponowaniem gestu oraz ilustrujące wydarzenia biblijne, w których gest i słowo miały takie samo znaczenie); dramat liturgiczny w ścisłym znaczeniu (widowiska sceniczne o tematyce biblijnej przedstawiane w języku łacińskim). Najstarszy zachowany w Polsce dramat liturgiczny pochodzi z przełomu XII i XIII w. (Procesja na Niedzielę Palmową), współczesną próbę spektaklu opartego na dawnych tekstach Gra o męce i zmartwychwstaniu stworzył K. Dejmek (1981).

Dramat mięsopustny (Fastnachtspiel) – satyryczne obrazy różnych stanów i zawodów, przewrotne i drwiące igry karnawałowe (charakter ludyczny): “Tragedia żebracza” (1552).

Misterium “Historia o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim” (1580) autorstwa Mikołaja z Wilkowiecka.

do dramatów mięsopustnych. Były one odpowiednikami dramatów karnawałowych, najbardziej rozpowszechnionych w Niemczech (Fastnachtspiele). Sztuka przedstawia wesele zawodowych żebraków, które odbywa się w karczmie. Podczas wesela porządnie zbito przejezdnego kupca. W tej sprawie sędzia cechu włóczęgów wydaje wyrok, który w sposób chytry sprzyja raczej żebrakom.

DRAMAT HUMANISTYCZNY to typ dramatu, oparty na wzorach antycznych np. "Odprawa posłów greckich" Jana Kochanowskiego

etos przewodnie wierzenia, mierniki, kryteria, ideały charakteryzujące a. nurtujące jakąś grupę, społeczność, naród, ideologię; zespół wartości będący podstawą głównych form, wzorców zachowania się a. myśli jakiejś kultury, społeczeństwa, instytucji, pracy lit. a. naukowej, dyscypliny intelektualnej; charakter a. osobowość człowieka zwł. pod względem równowagi między namiętnościami i rozwagą (Arystoteles); podstawowy światopogląd, usposobienie, postawa moralna, system wartości jednostki;

Epikureizm jest tworem Epikura; uważał on, że celem człowieka jest szczęście, które utożsamiali z przyjemnością, przeciwstawił je nieszczęściu, powstającemu w wyniku doznawania cierpienia; wiedząc, że życie jest krótkie, Epikur uważał, że należy z niego korzystać, póki trwa (carpe diem); drogą do szczęścia, a raczej środkami do jego osiągnięcia, stanowiły cnota i rozum; Epikur nie negował istnienia bogów, ale twierdził, że nie mogą one w żaden sposób ingerować w życie ludzi, tak więc człowiek uwolniony od przesądów religijnych, powinien realizować swe szczęście na ziemi prowadząc życie mądre, sprawiedliwe i cnotliwe, to przyczyniało się do szczęścia ogółu; wszystko więc opierało się na używaniu życia i koncentracji na dobrach doczesnych, ale ważny również umiar, gdyż zbyt usilne uganianie się za przyjemnością może jednak wywołać cierpienie;

Eschatologia (od greckiego "ostateczny" i "teoria"), część doktryny religijnej zajmującej się rzeczami ostatecznymi człowieka i świata: śmierci, końca świata itp. Eschatologia zajmuje się religijnym rozumieniem pojęcia śmierci i życia pozagrobowego człowieka, rodzajami sądu pośmiertnego i świata zmarłych, gdzie dusza odbiera nagrodę lub karę.

Epigramat, epigram, początkowo dwuwierszowy napis na grobowcach, pomnikach itp. Później krótki, dowcipny utwór poetycki o zaskakującej poincie, który opiera się na paradoksalnym koncepcie, często satyrycznym, uprawiany od starożytności. W Polsce: J. Kochanowski, A. Mickiewicz, J. Słowacki i in.

Emblemat – kompozycja literacko-obrazowa, gatunek powstały w XVI w. Na dojrzałą postać emblematu (druga poł. XVI w. i wiek XVII ) składały się:

• inskrypcja, czyli sentencja, zwana (łac.) lemma lub motto (zazwyczaj ograniczona do 2-5 słów),

• obraz, zwany (łac.) imago - czyli rycina przedstawiająca różne wyobrażenia,

• subskrypcja, która była zazwyczaj utworem wierszowanym, epigramatem lub tekstem obszerniejszym, wyjaśniającym i rozwijającym sens obrazu i jego związki z lemmą.

Celem emblematu było wyszukanie związków pomiędzy słowem a obrazem – przez zestawienie treści motta z treścią imago na zasadzie intrygującej gry znaczeń, enigmatycznego rebusu, a następnie wyjaśnienie ich związku treściowego w subskrypcji. W XVI i XVII wieku popularne były książki zawierające zbiór emblematów. Pierwszą taką książką emblematyczną była wydana w Augsburgu w 1531 roku Emblematum liber (Książka emblematów), której autorem był Andrea Alciati.

W epoce baroku emblemat wpisywał się w znamienne dla tego okresu poszukiwanie wspólnoty sztuk, czego innym przejawem była barokowa opera.

W Polsce do najsłynniejszych twórców emblematów należeli Mikołaj Rej, Zbigniew Morsztyn i Stanisław Herakliusz Lubomirski. Najważniejsze polskie zbiory emblematów to:

• Mikołaja Reja: Źwierzyniec

• Andrzeja Maksymiliana Fredry: Peristromata regum (zbiór napisany po łacinie)

• Zbigniewa Morsztyna: Emblemata

• Stanisława Herakliusza Lubomirskiego: Adverbia moralia (zbiór napisany po łacinie, do którego ryciny zaprojektował Tylman z Gameren)

Epika – jeden z trzech podstawowych rodzajów literackich, obejmujący utwory, w których świat przedstawiony ma charakter fabularny, podmiot literacki występuje jako narrator i podstawową formę wypowiedzi stanowi narracja. Utwór epicki składa się z dwóch płaszczyzn: tego, co ukazana w dziele oraz tego, kto przedstawia ów świat, czyli narratora. Zwykle te płaszczyzny funkcjonują rozdzielnie, dzieli je dystans czasowy, narrator nie należy do świata przedstawionego. Czas epicki nie jest odpowiednikiem gramatycznego czasu przeszłego (określającego to, co było przed aktem wypowiedzi, w relacji do czasu tego aktu), często bowiem porządek czasowy epiki ma charakter bezwzględny: nie odnosi się do żadnej teraźniejszości aktu mówienia, lecz do wewnętrznych stosunków opowiadanej historii.


Epika dzieli się na:

Epos – poemat epicki, często wielkich rozmiarów, jest fundamentem, literatury klasycznej. Wiele dzieł narodowych jest napisanych właśnie w formie eposu. Np.: „Pan Tadeusz”

Powieść-długi utwór epicki pisany prozą o rozbudowanej, wielowątkowej fabule. Np.: „Quo Vadis”

Nowela-krótki utwór literacki pisany najczęściej prozą (zdarzają się wierszowane) z jednowątkową fabułą, o wyraziście zarysowanej akcji. Np.: „De Kameron”

„Pan Tadeusz” – poemat epicki, w którym dzięki łączeniu w jedną całość motywów różnych religii i systemów filozoficznych udało się scalić humor z wyrażeniem uczuć i przeżyć osobistych, a także dać tęskniącym emigrantom doskonałą wizję nieosiągalnej ojczyzny.

„Quo Vadis ” - powieść o czasach cesarza rzymskiego Nerona. Sienkiewicz odtworzył w niej wydarzenia w Rzymie pod koniec panowania Nerona i na ich tle przedstawił postać starożytnego poety Patrycjusza. Tematem powieści stała się miłość Patrycjusza do zakładniczki Ligii.

„De Kameron” - zbiór 100 nowel, gdzie kilka dam i młodzieńców florenckich opowiada historie śmieszne pełne obrazów obyczajowych epoki, szczególnie jeśli chodzi o życie erotyczne.

Epickość we „Władcy Pierścieni”:

-powieść o charakterze fabularnym
-rozbudowana fabuła
-skomplikowany i czasoprzestrzenny układ wątków
-narracja organizuje fabułę
-nie odnosi się do żadnej teraźniejszości, ale do wewnętrznych stosunków opowiadanej historii
-podstawową formę wypowiedzi stanowi narracja (narrator wszechwiedzący)
-narratora i postacie dzieli dystans czasowy.

Epos, epopeja, dłuższy utwór, zwykle wierszowany, przedstawiający dzieje bohaterów na tle ważnych wydarzeń historycznych. Najstarszy gatunek epiki, znany już na starożytnym Wschodzie.

W Grecji wykształciła się postać klasyczna, będąca ukoronowaniem długotrwałego rozwoju ludowej pieśni epicznej (aojdowie). Epos antyczny to przede wszystkim twórczość Homera (Iliada, Odyseja) oraz Wergiliusza (Eneida). Ten wzorzec gatunkowy charakteryzował się: równoległością akcji w świecie boskim i akcji w świecie ludzkim, mityczną motywacją zdarzeń, podniosłym stylem (inwokacje, stałe epitety, porównania tzw. homeryckie, heksametry).

W wiekach późniejszych epos nawiązywał do epiki rycerskiej i ludowej (średniowiecze), do Biblii, a także tematyki mitologicznej i antycznej. Pojawiały się też eposy parodiujące podniosły styl eposu antycznego - poematy heroikomiczne. W literaturze polskiej odpowiednikiem eposu jest Wojna chocimska W. Potockiego i Pan Tadeusz A. Mickiewicza.

Elegia (triste) – utwór liryczny o treści poważnej, refleksyjny, utrzymany w tonie smutnego rozpamiętywania, rozważania lub skargi, dotyczący spraw osobistych lub problemów egzystencjalnych (przemijanie, śmierć, miłość); wyróżniamy też elegie miłosne i patriotyczne. Należy do najbardziej charakterystycznych form liryki bezpośredniej.

W poezji starogreckiej, skąd wywodzi się ten gatunek, obowiązkowa była dla niego forma wierszowa dystychu elegijnego. Mistrzem elegii w poezji starorzymskiej był Owidiusz, po nim gatunek ten uprawiali z powodzeniem John Milton, Johann Wolfgang Goethe, Aleksander Puszkin, Rainer Maria Rilke.

W Polsce elegie pisali m.in. Jan Kochanowski, Władysław Broniewski, Franciszek Karpiński (Żale Sarmaty) i Krzysztof Kamil Baczyński (Elegia o ...[chłopcu polskim])

Deizm, pogląd filozoficzno-teologiczny zakładający, że: 1) Bóg bądź to stworzył świat, bądź odegrał w jego początkach rolę "pierwszego poruszyciela", 2) ustalił (w każdym z tych przypadków) prawa, wg których cała rzeczywistość miała się rozwijać, 3) nie ingeruje od tamtej pory ani w bieg historii naturalnej, ani w dzieje człowieka.
W następstwie powyższych założeń deizm odrzucił opatrzność Bożą i objawienie, przyjmując co najwyżej tylko tę jego część, która jest zgodna z naturalnymi, racjonalnymi zasadami moralności. Przeczył też boskości Chrystusa, potrzebie istnienia Kościoła, tezie o dominacji chrześcijaństwa nad innymi wyznaniami. Postulował reinterpretację cudów w duchu naturalizmu. Propagował ideę religii naturalnej, zgodnej z rozumem.
Deizm powstał w XVII w. w Anglii, skąd trafił do Francji, stając się jednym z podstawowych składników światopoglądu oświeceniowego. Jego klasyczny wykład zawiera dzieło J. Tolanda Christianity not Misterious (1696). Najbardziej znanymi deistami byli J. Locke i Voltaire, a pod wpływem tego poglądu znajdowali się m.in.: J.J. Rousseau, I. Kant, G.E. Lessing, B. Franklin, G. Washington, T. Jefferson, S. Staszic i J. Śniadecki.

Humanizm,

1) kierunek ukształtowany we Włoszech ok. początku XIV w., przeciwstawiający się średniowieczu, nawiązujący do antyku. Jego hasłem był aforyzm: Jestem człowiekiem i nic co ludzkie nie jest mi obce (Terencjusz). Humanizm stał się podstawą epoki odrodzenia (renesansu).

2) postawa intelektualna i moralna wyrażająca się zainteresowaniem sprawami człowieka, poszanowania jego godności i wolności.

3) kierunek myśli filozoficznej, koncentrujący się wokół problemów człowieka, jego natury, współżycia z przyrodą Przeciwstawiający się teocentryzmowi oraz czynieniu z człowieka narzędzia ideologii, polityki, gospodarki i tworzenia kapitału, propagujący jego wszechstronny rozwój fizyczny i psychiczny, doskonalenie więzi ze sferą innych bytów oraz z innymi ludźmi na zasadach zgody i harmonii. Traktujący życie ludzkie jako drogę i cel.

Reformacja, ruch religijny, kulturalny i społeczny, zapoczątkowany ogłoszeniem w Wittenberdze przez M. Lutra (1517) 95 tez dotyczących konieczności zreformowania bogacącego się i odchodzącego od zasad wiary Kościoła katolickiego. Postulaty te zostały poparte przez chłopów w wojnie chłopskiej w 1525.

W 1529 na sejmie w Spirze miał miejsce protest zwolenników luteranizmu (6 księstw i 14 miast Rzeszy Niemieckiej) przeciwko poglądom katolickiej większości. Stał się on początkiem formowania się Kościołów protestanckich, odrzucających zwierzchnictwo papieża i nawiązujących w swych doktrynach do samodzielnych interpretacji Biblii (Pismo Święte), którą uznano za jedyne źródło objawienia (przy ogólnym zanegowaniu tradycji i dogmatyki katolickiej).

Z Niemiec ruch reformacyjny rozszerzył się na: Skandynawię, Francję (hugenoci), Czechy, Węgry, Polskę, Niderlandy, Anglię (anglikanizm), Szwajcarię (w której działali dwaj wielcy przedstawiciele protestantyzmu: U. Zwingli oraz przybyły z Francji J. Kalwin).

Reformacja oderwała od Kościoła katolickiego ok. 1/3 ówczesnej Europy. Sobór trydencki (1545-1563) odrzucił ugodę z protestantami uznając ich za heretyków i podejmując działania przeciwko nim. Później protestantyzm rozszerzył się i objął liczne ruchy i ugrupowania religijne pojawiające się w XVII i XVIII w. ("druga reformacja").

Reformacja w Polsce

Podłoże, na którym rozwinął się ruch reformacyjny w Polsce, było podobne jak w innych krajach europejskich. Jedną z głównych przyczyn niechęci do Kościoła katolickiego był posiadany przez niego majątek oraz liczne przywileje, zezwalające na wywieranie znacznych wpływów na politykę państwową, stąd ruch reformacyjny miał w dużej mierze charakter walki społeczno-ekonomicznej, zmierzającej do zniesienia tych uprawnień.

Grunt pod reformację został przygotowany przez husytyzm, który do początku XVI w. miał w Polsce licznych zwolenników. Ponadto w latach 1546-1551 w Wielkopolsce szukali schronienia przed represjami husyci czescy, tzw. bracia czescy, którzy wzmocnili miejscowy ruch reformacyjny.

Wystąpienie M. Lutra spotkało się początkowo z odzewem ze strony mieszczaństwa miast zachodniej i południowo-zachodniej Polski, Śląska, Wielkopolski i Pomorza, gdzie bliskie były kontakty z Niemcami (jednym z głównych ośrodków oddziaływania protestantyzmu na ziemie polskie stał się Wrocław, który już w 1521 otworzył swe bramy dla luteranizmu). Pod opieką Albrechta Hohenzollerna Prusy Książęce (po sekularyzacji w 1525) stały się ośrodkiem propagandy protestanckiej na całą północną Polskę i Litwę (w Królewcu wydano pierwszą Biblię w języku polskim). W późniejszym okresie Zygmunt II August umożliwił ugruntowanie się luteranizmu w sekularyzowanym w 1561 księstwie Kurlandii. Bez większych oporów luteranizm został wprowadzony na Pomorzu Zachodnim, gdzie tamtejszy sejm zatwierdził w 1534 jego przyjęcie. Na Śląsku, mimo poparcia większości mieszczan i feudałów świeckich dla luteranizmu, opór władz habsburskich doprowadził do trwałego podziału religijnego Ślązaków na protestantów i katolików.

Równocześnie już w 1520 Zygmunt I Stary wydał edykt zakazujący głoszenia nauki Lutra i wyjazdów za granicę do centrów objętych przez jego zwolenników. Podobne edykty wydawano do 1543, choć praktycznie nie wyciągano poważniejszych konsekwencji w stosunku do naruszających te zakazy. Zygmunt II August był bardziej tolerancyjny wobec nowinek religijnych. Wprawdzie w 1550 ukazał się edykt królewski nakazujący szlachcie, pod groźbą najwyższych kar, porzucenie wszelkich herezji, jednakże do jego wykonania już nie doszło.

W tym czasie największe wpływy w Rzeczypospolitej zdobył kalwinizm, który znajdując zwolenników szczególnie wśród szlachty, akceptującej jego demokratyczne tendencje oraz decentralistyczne założenia, stał się czynnikiem scalającym opozycję, dążącą do uzależnienia władzy państwowej od reprezentacji społeczeństwa i przyznania mu prawa oporu przeciwko nadużyciom ze strony monarchy. Kalwinizm rozprzestrzenił się zwłaszcza w Małopolsce i na Litwie. W 1552 jego zwolennicy wystąpili z projektem utworzenia podporządkowanego państwu Kościoła narodowego (wzorowanego na angielskim), mającego zjednoczyć wszystkie wyznania chrześcijańskie, łącznie z prawosławiem. Propozycja zwołania soboru narodowego, podniesiona na sejmie w 1555, została zaakceptowana zarówno przez Zygmunta II Augusta, jak i biskupów katolickich, odrzucona natomiast przez Stolicę Apostolską (nie wyrażającą ponadto zgody na odprawianie mszy w języku polskim, komunię pod dwiema postaciami i zniesienie celibatu księży), co doprowadziło do osłabienia zależności Kościoła polskiego od papiestwa (m.in. zaprzestanie płacenia świętopietrza).

W latach 1562-1565 doszło wśród wyznawców kalwinizmu do rozłamu, w którego wyniku powstał tzw. zbór większy (kalwiński) i zbór mniejszy (ariański). Przyczyną rozłamu były spory doktrynalne i konflikty społeczne, zapoczątkowane przez przybyłych do Polski włoskich antytrynitarzy, których poglądy miały bezpośredni wpływ na powstanie arianizmu polskiego (bracia polscy). Radykalizm dogmatyczny i społeczny arian skazywał ich na izolację i niechęć otoczenia, co znalazło swoje odbicie w niedopuszczeniu braci polskich do tzw. ugody sandomierskiej 1570, która wzmacniała pozycję protestantów wobec katolików. Konfederacja warszawska uchwalona w 1573 zakończyła okres rozkwitu reformacji, gwarantując m.in. wieczny pokój między różniącymi się w wierze (od słów użytych w tekście dokumentu: dissidentes de religione - “rozróżnieni w wierze”, katolicy zaczęli nazywać wszystkich protestantów mianem dysydentów), w praktyce nie potrafiła jednak powstrzymać narastającej nietolerancji i kontrreformacji.

Reformacja wpłynęła pozytywnie na rozwój polskiej kultury, przyczyniając się m.in. do rozkwitu piśmiennictwa narodowego (towarzyszył temu rozwój drukarni, wydających Biblię i polemiczne utwory w języku polskim). Czołowi barokowi poeci polscy - Jan Andrzej i Zbigniew Morsztynowie oraz W. Potocki byli zwolennikami arian, M. Rej - kalwinistą. Również wybitny pisarz polityczny tego okresu, A. Frycz Modrzewski, był związany z kręgiem humanistów protestantów.

Różnowiercy przyczynili się także do rozwoju szkolnictwa, zakładając liczne szkoły średnie wzorowane na zachodnich gimnazjach. Do najwcześniej powstałych szkół związanych z reformacją należało gimnazjum w Pińczowie (1551), początkowo kalwińskie, następnie ariańskie, w ślad za którym powstały miejskie gimnazja luterańskie w Gdańsku (1558) i Toruniu (1568) oraz kalwińskie w Secyminie, Łańcucie i Lewartowie. Wybitną pozycję zajmowała również szkoła prowadzona przez braci czeskich w Lesznie, której rektorem był J.Á. Komensky. Europejski rozgłos zdobyła Akademia Rakowska.

Jednym z bardziej znanych działaczy reformacyjnych był J. Łaski, który próbował doprowadzić do zjednoczenia kościołów protestanckich w Polsce.

Pisma braci polskich, S. Przypkowskiego, J. Szlichtynga czy A. Wiszowatego, czytywane w następnym stuleciu w zachodniej Europie, wywarły wpływ na kształtowanie się idei wczesnego Oświecenia.

Mamotrekt (mamotrept)
(z łac. mammothreptus = karmiony piersią)
      Rodzaj średniowiecznego słownika, zawierającego przekład na jakiś żywy język słów i trudniejszych zwrotów łacińskich występujących w tekście (przeważnie biblijnym lub religijnym). Mamotrekt był zazwyczaj umieszczany przez czytelnika na marginesie tekstu oryginalnego.
      Mamotrekty i tzw. glosy stanowią cenny materiał dla badaczy historii języków nowożytnych.

Sonet, kunsztowna kompozycja poetyckiego utworu literackiego złożona z 14 wersów zgrupowanych w dwóch czterowierszach i dwóch tercynach. Forma ukształtowana we Włoszech w XIII-XIV w., głównie w twórczości Dantego Alighieri i F. Petrarki.

W XV-XVI w. sonet upowszechnił się w całej Europie, stając się jedną z głównych form literackich odrodzenia, zwłaszcza w poezji francuskiej, np. w twórczości P. Ronsarda i J. du Bellaya. Sonety pisywali m.in.: w Hiszpanii - J. Boscán, G. de la Vega, w Portugalii - L.V. de Camões, w Anglii - H. Surrey, E. Spenser, W. Shakespeare. W nurcie francuskiego parnasizmu tworzyli sonety: T. Gautier, J.M. de Heredia, Ch. Baudelaire.

W Polsce wprowadzili ten gatunek J. Kochanowski i M. Sęp Szarzyński. Sonet przeżył rozkwit w okresie baroku, np. w twórczości J.A. Morsztyna i S. Grabowieckiego. Mało znany w XVIII w., pojawił się znów w epoce romantyzmu, m.in. Sonety krymskie A. Mickiewicza (1826).

Był popularny u schyłku XIX i na początku XX w., w okresie Młodej Polski (m.in. A. Asnyk, M. Konopnicka, J. Kasprowicz, K. Tetmajer Przerwa, L. Staff), w licznych odmianach. W poezji współczesnej pisywali sonety twórcy nawiązujący do baroku, jak S. Grochowiak i J.M. Rymkiewicz.

Inne na ten temat: Cavalcanti Guido, Tanka, Prešeren France, Griparis Joanis, Pieśń, Spenser Edmund, Naborowski Daniel, więcej »

inwokacja (łc. invocatio ‘wezwanie’ od invocare ‘wzywać’) 1. lit. apostrofa, rozpoczynające utwór epicki wezwanie do bogów, muz itp. 2. religiozn. wezwanie do modlitwy podczas liturgii.

stoicyzm (łc. stoicus ‘stoik’ z gr. stoikós od Stoá Poikíle, portyk w Atenach, gdzie nauczał Zenon z Kiiton) 1. filoz. doktryna filozoficzna zapoczątkowana w III w. p.n.e. przez Greka Zenona z Kition, zajmująca się etyką i uznająca cnotę za najwyższe i jedyne dobro; warunkiem pełnego szczęścia oraz wolności człowieka jest zasada umiarkowania zarówno w smutku, jak i radości. 2. zdolność panowania nad sobą, równowaga duchowa, niczym niezmącony spokój.

Sielanka, idylla, bukolika, ekloga (nazwy staropolskie: skotopaska, pasterka, pastuszka, pastorela, wilaneska), gatunek literacki obejmujący tematy zaczerpnięte z życia wiejskiego - rolników, pasterzy, rybaków, myśliwych itp. Składa się najczęściej z lirycznego lub opisowego wprowadzenia oraz wypowiedzi bohaterów, może też stanowić liryczny monolog. W przypadku formy monologowej nazywa się eklogą. Może przybierać formę narracyjną (sielanka epicka) lub dramatyczną (sielanka udramatyzowana).
Sielanka jest gatunkiem, któremu nadał kształt grecki pisarz Teokryt. W literaturze rzymskiej stopniowo się konwencjonalizowała. Uprawiał ją m.in. Wergiliusz, sławiący w swoich bukolikach idealną krainę Arkadię, której bohaterowie prowadzili proste, harmonijne i pogodne życie w ścisłym związku z naturą.
Sielanka pojawiła się powtórnie na przełomie średniowiecza i odrodzenia, w wiekach XVI-XVII wykształcając różne odmiany gatunkowe, m.in. romans i dramat pasterski. Do wybitnych renesansowych twórców sielanki należeli: we Włoszech - Dante Alighieri, F. Petrarca, G. Boccaccio, we Francji - P. Ronsard, J. du Bellay, C. Marot, w Anglii - Ph. Sidney, E. Spenser.
Sielanka przeżyła rozkwit w sentymentalizmie. Nurt sielankowy podjęli i rozwijali w Polsce m.in.: J. Kochanowski, S. Szymonowic (polska nazwa wywodzi się z tytułu jego zbioru Sielanki, 1614), J.B. Zimorowic, S. Zimorowic, J. Gawiński, J. Smolik.
Rozwój tego gatunku w epoce stanisławowskiej i preromantyzmie nastąpił m.in. na skutek teorii K. Brodzińskiego, głoszącej, że sielanka jest najważniejszym gatunkiem poezji słowiańskiej, cechującym się szczególnymi walorami etycznymi i patriotycznymi.
Uprawiano wtedy sielankę społeczną (np.: J.P. Woronicz, M. Eysymont), sentymentalną (m.in.: F. Karpiński, F.D. Kniaźnin), narodową - sięgającą do tematyki ludowej, i historyczno-patriotycznej (np. w twórczości K. Brodzińskiego i J.P. Przybylskiego), ludyczną (żartobliwo-rozrywkową, m.in. w wierszach W. Reklewskiego, J. Truszkowskiego). Epicką formę nadał sielance K. Brodziński w Wiesławie (1820), później miała przeważnie charakter literackiej stylizacji.

Patrystyka, nurt w dziejach filozofii i teologii rozwijający się w okresie od II do VIII w. Jego twórcami byli Ojcowie Kościoła. W XVII i XVIII w. patrystyką zaczęto nazywać część teologii (tzw. "theologia patristica"), która w XVIII w. przekształciła się w historię dogmatów.
Filozofia patrystyczna obejmowała apologetykę i systematykę. Zadaniem apologetyki była obrona wiary chrześcijańskiej, m.in. przez dowodzenie zgodności wiary z wymogami rozumu, systematyki zaś opracowanie w całości doktryny wiary i chrześcijańskiego poglądu na świat.
Dzieliła się na filozofię Wschodu i Zachodu - Ojców greckich oraz Ojców łacińskich. Głównym ośrodkiem patrystyki na Wschodzie była Aleksandria ze słynną Szkołą Katechetów, poza tym szkoły i ośrodki filozoficzne istniały w Cezarei, Antiochii, Gazie, także i Ateny przez pewien czas odgrywały ważną rolę.
Po okresie przygotowań i poszukiwań, trwającym do soboru nicejskiego w 325, sformułowała podstawowe dogmaty, poza które prawowierna filozofia chrześcijańska wyjść nie mogła.
Teoretycy patrystyki stworzyli cztery główne systemy filozoficzno-teologiczne:
1) system gnostyków w II w., pochodzenia pozachrześcijańskiego (wschodniego, nie greckiego), powierzchownie tylko zbliżony do nauki chrześcijańskiej.
2) system Ojców aleksandryjskich w III w., głównie Orygenesa, wytworzony już samodzielnie przez chrześcijańskich myślicieli, ale ciążący ku greckim teoriom filozoficznym.
3) system Ojców kapadockich, głównie Grzegorza Nysseńskiego, w IV w., już po soborze nicejskim, opierający się na poprzednim, ale dostosowany do tradycji kościelnej.
4) system św. Augustyna, powstały na przełomie IV i V w., najbardziej samodzielny i najbardziej zgodny z wiarą, stanowiący fundament katolicyzmu.

moralistyka

1. moralizowanie, moralizatorstwo

2. dziedzina refleksji filozoficznej obejmująca zagadnienia moralne

Tercyna, trójwersowa strofa rymowana z rymem okalającym, w której środkowy wers strofy pierwszej rymuje się z pierwszym i trzecim wersem strofy następnej. Tercyna występowała często w poezji włoskiej (użył jej Dante Alighieri w Boskiej Komedii), w literaturze polskiej pojawiła się w twórczości J. Kochanowskiego. Posługiwali się nią chętnie poeci Młodej Polski.

Klasycyzm, prąd literacki w sztuce i literaturze europejskiej. Od XVI w. we Włoszech, rozkwit we Francji w XVII w. Modny w okresie oświecenia (XVIII w.), pojawił się jeszcze w XIX stuleciu. Nawiązywał do antyku.

W wersji francuskiej związany był z racjonalizmem, miał łączyć piękno i prawdę z trwałymi wartościami akceptowanymi przez rozum. Propagował harmonię kształtów i umiar, unikając skrajnych wartości estetycznych, jak komizm satyryczno-groteskowy czy gwałtowny tragizm. Sięgano chętnie po takie formy, jak: epos, tragedia nawiązująca do starożytności, poematy dydaktyczny i opisowy, oda, satyra, bajka.

W Polsce widoczny od połowy XVIII w. w twórczości najwybitniejszych pisarzy okresu stanisławowskiego. Tzw. klasycyzm warszawski (klasycyzm postanisławowski) zaistniał w pierwszym 30-leciu XIX w., w Księstwie Warszawskim i Królestwie Kongresowym, zwany przez niechętnych "pseudoklasycyzmem". Uprawiali go np. K. Koźmian, L. Osiński, A. Feliński, J. Śniadecki

_______________________
klasyk (łc. classicus ‘klasowy; dotyczący floty’) autor pracy o nieprzemijającej najwyższej wartości; ktoś tradycyjnie uważany za wzór w danej dziedzinie

Misterium, widowisko teatralne znane w Europie w średniowieczu, powstałe z dramatu liturgicznego, o tematyce zaczerpniętej z Biblii i żywotów świętych.

W Polsce teksty misterium znane są z XVI-XVIII w. Do soboru trydenckiego grywano misterium w kościołach, a także na placach miejskich. Niekiedy były to widowiska cykliczne, trwające kilka dni, związane z Bożym Narodzeniem, Wielkanocą, Wniebowstąpieniem, Bożym Ciałem, itp.

Z czasem wchłaniały coraz więcej elementów świeckich, także komiczne intermedia. Najbardziej znanym polskim misterium pasyjno-rezurekcyjnym jest Historyja o chwalebnym zmartwychwstaniu Pańskim Mikołaja z Wilkowiecka (wydana ok. 1580-1582), J. Gawatowica hagiograficzna Tragedia albo Wizerunek śmierci [...] Jana Chrzciciela (1619), Dialog o Zmartwychwstaniu Pańskim W. Potockiego (powstał 1676, wydany 1949).

Moralitet, gatunek dramatyczny o charakterze dydaktyczno-filozofoficznym uprawiany w XV i na początku XVI w. w Szkocji, Anglii, Francji i Niemczech. Bohaterami moralitetu, stanowiącego rodzaj przypowieści na temat uniwersalnych praw rządzących ludzkim życiem, były postaci alegoryczne, uosabiające pojęcia: Dobro, Zło, Cnota, Występek, Wiara, Pycha i Zawiść; między nimi toczyła się walka o ludzką duszę. Koncentrujące się na problemie grzechu i sposobie walki z nim, moralitety poruszały też kwestie religijne, obyczajowe i polityczne. Bywało, że służyły celom satyrycznym. Najsłynniejszym moralitetem jest pochodzący z około 1500 Everyman (angielskie “Każdy”). Gdy Każdy otrzymuje wezwanie od Śmierci, opuszczają go Bogactwo, Piękno, Przyjaźń i Pokrewieństwo, wierne pozostają jedynie Dobre Uczynki. I one jednak nie wystarczają, by towarzyszyć Każdemu do grobu; muszą zostać wsparte przez Świadomość i Spowiedź. Szczęśliwe zakończenie wiąże się ze wstąpieniem duszy Każdego do nieba. Współczesną wersją Każdego jest dramat w 1 akcie wierszem z 1911 autorstwa H. von Hofmannsthala.

Fraszka, krótki utwór wierszowany, liryczny lub satyryczny, często oparty na anegdocie. Nazwę wprowadził w Polsce J. Kochanowski, autor licznych fraszek.

Tren, lament, płacz żałobny, nenia, utwór poetycki wywodzący się z poezji żałobnej antycznej Grecji. Pierwotnie pieśń obrzędowa, później ważny element greckiej tragedii. Wyrażała żal z powodu czyjejś śmierci, rozpamiętywała myśli i czyny zmarłego, sławiła jego zasługi.
Za twórców trenu jako samodzielnego gatunku literackiego uchodzą: Simonides i Pindar, w poezji rzymskiej Newiusz i Owidiusz.
Tren występował rzadko w średniowieczu, odrodził się w okresie renesansu, w Polsce dzięki J. Kochanowskiemu, który stworzył cykl Trenów (1580) po śmierci córki Urszuli - dzięki niemu tren był w literaturze polskiej popularny w XVI-XVIII w., uprawiali ten gatunek m.in.: S.F. Klonowic, D. Naborowski, S. Twardowski, W. Kochowski, Z. Morsztyn, F.D. Kniaźnin.
We współczesnej poezji inspirowali się formą trenu, np.: W. Broniewski, K.I. Gałczyński, A. Kamieńska.

­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­ Pieśń, utwór poetycki należący od starożytności do klasyki poezji. Powiązana z muzyką i tańcem, w najstarszej tradycji antycznej występowała jako część składowa obrzędów religijnych, uchodząc za najstarszą formę poetycką naszego kręgu cywilizacyjnego. Bliski związek pieśni z muzyką istniał także w poezji średniowiecznej, zwłaszcza w liryce trubadurów oraz minnesingerów i przetrwał w twórczości ludowej.
Nazwa pieśni była używana na określenie różnych zjawisk literackich, np.: całości liryki, w dawnej epice - części eposu, poematu rycerskiego (tzw. chansons de geste) oraz form takich jak: duma, ballada, hymn, pieśń nowiniarska, madrygał. W dziedzinie sposobów przekazu wyróżnia się m.in. pieśń rozpowszechnianą w tradycji ustnej, w kolportażu rękopiśmiennym, w druku itp.
Podział tematyczny uwzględnia pieśni: religijne, biesiadne, miłosne, historyczne i in. W kategorii środowiskowej występują np.: pieśni chłopskie, żakowskie, dworskie, dziadowskie.
Przypuszcza się, że polskie pieśni obrzędowe istniały już w okresie przedpiśmiennym. Pierwsze zapisane przekazy to m.in. pieśń żałobna ku czci Bolesława Chrobrego w Kronice Galla Anonima (XII w.), hymn kościelny Gaude Mater Polonia Wincentego z Kielc (XIII w.), Bogurodzica (zapisana 1407, powstała wcześniej).
Pieśń rozwijała się szczególnie od XV w., odzwierciedlając ówczesne wydarzenia historyczne (np. Pieśń o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego), obyczajowe (poezja żakowska, zwana także wagancką), zmiany w życiu religijnym (szeroko rozpowszechnione pieśni i psalmy reformacyjne).
Pieśni pisywali znani poeci renesansu i baroku, m.in.: J. Kochanowski, S. Grabowiecki, Sz. Zimorowic, J.A. Morsztyn, W. Kochowski. W okresie romantyzmu pieśni ludowe odegrały znaczną rolę w formowaniu się owego prądu, były zbierane i wydawane, np. Pieśni polskie i ruskie ludu galicyjskiego w opracowaniu W. Zaleskiego (1833).
Nawiązywali do nich wybitni poeci, od A. Mickiewicza po J. Tuwima i K.I. Gałczyńskiego. Wiele pieśni funkcjonowało jako utwory anonimowe, powielane i przedrukowywane, sprzedawane m.in. na jarmarcznych straganach. Klasyczny nurt pieśni w liryce polskiej miał wielkie osiągnięcia, nawiązując do tradycji Horacego, którego parafrazowali jeszcze np. Z. Kubiak i J. Bocheński.

Tragedia, utwór dramatyczny, w którym występuje silnie zarysowany konflikt między dążeniami bohatera a wartościami i mocami wyższymi, jakim musi się on przeciwstawić, co prowadzi do nieuniknionej katastrofy. Gatunek powstał w starożytnej Grecji z obrzędów religijnych, a jego klasyczną formę ukształtowali: Ajschylos, Sofokles i Eurypides.
Do tradycji antycznych nawiązywały: tragedia renesansowa, np. J. Kochanowski (Odprawa posłów greckich, wydanie i premiera 1578), a także tragedia klasycystyczna (P. Corneille, J. Racine, A. Feliński).
Własny typ tragedii stworzył W. Shakespeare, przeciwstawiając klasycznym zasadom swobodę kompozycji oraz wprowadzając pierwiastki humorystyczne i groteskowe.
W dramaturgii realizmu tragedia zbliża się do dramatu, powstają też jej odmiany, np.: tragedia mieszczańska (F. Schiller), dramat tragiczny (V. Hugo), dramat historyczny (A.S. Puszkin). Pod koniec XIX w. powodzenie zyskała tragikomedia.

Komedia,
1) jeden z podstawowych gatunków dramatu, znany od starożytności. Posługując się różnymi formami komizmu przedstawia świat i ludzi w sposób pogodny.
W komedii staroattyckiej (starożytna Grecja) do głosu dochodziły zarówno polityka, jak i ówczesna obyczajowość. Do jej klasyków należał Arystofanes.
W średniowieczu popularna była farsa oparta na kulturze ludowej. Tzw. komedię romantyczną reprezentowali m.in. W. Szekspir, Calderon de la Barca, C. Gozzi. Realistyczna komedia sytuacyjna to twórczość Moliera, P.A. Beaumarchais'ego, C. Goldoniego, a w Polsce np. F. Zabłockiego i A. Fredry.
Komediowy dramat obyczajowo-psychologiczny reprezentują utwory A.P. Czechowa, G. Hauptmanna, G. Zapolskiej, T. Rittnera. Od XIX w. popularna była w Europie tzw. komedia bulwarowa, zwłaszcza we Francji.
Wyróżnia się także czarną komedię, tragikomedię i tragifarsę (niektóre dramaty F. Dürrenmatta, M. Frischa, E. Albee'ego) oraz komedię charakterów (W. Szekspir, Molier, A. Fredro), sytuacyjną komedię intrygi, sentymentalno-moralizatorską komedię łzawą, komedię mięsopustną (w Polsce np. P. Baryki Z chłopa król, 1637), awanturniczą komedię płaszcza i szpady, komedię rybałtowską (głównie XVI–XVII w., np. polska Peregrynacja dziadowska), zbliżoną do wodewilu komediooperę i in.

Loci communes (łacińskie = miejsca wspólne), termin wprowadził do literaturoznawstwa E.R. Curtius, traktując go jako podstawę nowoczesnej topiki, nauki o toposach przekazanych przez antyczną tradycję retoryki, o literackich sposobach wysłowienia, odwiecznych archetypach, motywach, obrazach, tematach, świadczących o ciągłości śródziemnomorskiej kultury europejskieg, jej źródłach antycznych, np. Arkadia poetów, złoty wiek ludzkości, miłość niebiańska i ziemska, wyspy szczęśliwe, Ojczyzna Matka, świat jako teatr. Retoryka Arystotelesa nazywa te loci communes topoi koinói; można je zastosować do wielu przypadków, sytuacji, zdarzeń. W średniowieczu istniały katalogi loci communes, tzw. kopiariusze.

Sowizdrzał, Sowiźrzał, polska wersja imienia niemieckiego wieśniaka, pozornego głuptasa pochodzącego z Brunszwiku, który płatał figle mieszczanom poprzez dosłowne wykonywanie ich poleceń. Zyskał sławę największego w Europie wesołka i błazna, a jednocześnie uosobienie ludowej mądrości i humoru, przeciwstawionych wyrafinowanym miejskim obyczajom. W 1515 ukazała się drukiem w Strasburgu biografia sławnego figlarza z opisem jego psot, Ein kurtzweilig lesen von Dyl Ulenspiegel (Krotochwilna księga). Utwór przełożono na wiele języków, w Polsce nosił tytuł Sownociardłko, w drugim przekładzie Sowiźrzał krotofilny i śmieszny. Literackiemu życiu Sowizdrzała dała początek powieść belgijskiego pisarza Ch. De Costera Dyl Sowizdrzał, w której bohater, kierujący swe figle przeciwko Hiszpanom, staje się uosobieniem rodzącego się patriotyzmu. Sowizdrzał to główna postać poematu symfonicznego R. Straussa Till Eulenspiegel lustige Streiche (Wesołe psoty).

Średniowiecze ZagadnieniePodstawowe informacje Czas trwaniaw Polsce przyjmuje się zakres od końca X w. do schyłku XV w. (lub do 1543); trzy podokresy:
1) X–XIII w. (od powstania państwa polskiego do końca okresu rozbicia dzielnicowego)
2) XIV w. (jednoczenie się państwa polskiego, pierwsze próby literackie w języku polskim)
3) XV w. (kształtowanie się wspólnego języka literackiego, liczne już utwory w języku polskim) Filozofia– pod przemożnym wpływem religii; najważniejsze autorytety to Biblia i pisarze kościelni
– ogromny wpływ wywierają poglądy filozoficzne Arystotelesa i jego komentatorów
– zwrócona ku sprawom wiecznym, istocie bytu; doczesność podporządkowana wieczności
– powstają wielkie syntezy całości filozofii i teologii (np. Summa Theologiae św. Tomasza    z Akwinu); w ramach scholastyki wykształca się precyzyjny język filozoficzny
– obecny jest także mistycyzm, dążący do bezpośredniego poznania Boga, znajdujący oparcie    w religii (liczni święci-mistycy) i w filozofii neoplatońskiej Sztukao charak­terze dydaktycz­nym, służąca religii i przesiąknięta motywami reli­gijnymi; dwa wielkie style w architekturze: romański i gotycki (por. s. 374) Zagadnienia polityczne– przez znaczną część okresu brak jedności politycznej, niezależność poszczególnych książąt
– świadomość jedności Królestwa Polskiego trwa nawet w okresie rozbicia dzielnicowe­go    (arcybiskupstwo gnieźnieńskie łączy wszystkie polskie dzielnice, wspólny język polski,    poczucie wspólnej chlubnej przeszłości umacniane przez kronikarzy)
– okresy zagrożenia zewnętrznego; w XIII–XV w. najazdy Tatarów i pogańskich Litwinów,    kolejne wojny z Krzyżakami; zagrożenie ładu w okresie wojen husyckich w 1. poł. XV w. Sytuacja społeczna, czynniki gospodarcze– feudalny system społecz­ny: wyraźnie wyodrębnione stany o znanych prawach i obowiązkach – prawo zwyczajowe, oparte na przywilejach nadawanych poszczególnym wsiom, miastom,    grupom ludności (niejednolite nawet w skali jednej dzielnicy) – w społeczeństwie dominuje stan szlachecki (rycerski) – mieszczaństwo jest nieli­cz­ne, w większości niepol­skie (gł. niemieckie) i mało znaczące – kulturę tworzy przede wszystkim duchowieństwo; szkolnictwo organizowane jest przez    duchownych i w zasadzie dla duchownych; wszyscy uczeni są duchownymi – księgi przepisuje się ręcznie, drogie są surowce (pergamin, papier znany jest od schyłku śred­nio-    wiecza); cena książki (rzędu rocznych zarobków rzemieślnika) uniemożliwia jej szerszy obieg
– u schyłku średniowiecza pojawia się w Europie przełomowy wynalazek: druk Wpływy zewnętrzne, język literatury– uniwersalizm kultury w kręgu Europy Zachodniej i Środkowej: jednocząca rola Kościoła    i łaciny jako powszechnego, ponadnarodowego języka ludzi nauki i kultury
– nowe prądy kulturalne trafiają do Polski głównie poprzez Niemcy i Czechy
– język narodowy pełni w kulturze rolę wtórną, odtwórczą (np. przekłady dzieł łacińskich) Cele literaturyprzede wszystkim dydaktyczne: poinformowanie o faktach, pouczenie, wskazanie wzoru do naśladowania (pareneza) Tematykadominuje tematyka religijna, rycerska i dworska; w Polsce niemal brak np. poezji miłosnej, bardzo niewiele dzieł związanych z tematyką społeczną; pojęcie literatury obejmu­je także gatunki uważane później za pozaliterackie (np. kronika historyczna) Typ autoraartysta, pisarz pojmowany jako „rzemieślnik”: rola artysty służebna, powszechna anonimowość twórców Typowy bohaterświęty-asceta: wyrzekający się dóbr doczesnych, umartwiający swe ciało i w pokorze służący bliźniemu, liczne cuda za jego życia i po śmierci są dowodami jego świętości (św. Aleksy)
władca: rycerski, sprawiedliwy, majestatyczny i potężny, walczący z poga­nami, strzegący suwe­renności swego państwa (Bolesław Krzywousty: Kronika Galla, Karol Wielki: Pieśń o Rolandzie)
rycerz: waleczny, wierny swemu władcy, gotów życie oddać za wiarę, przestrzegający kodeksu honorowego, obrońca słabszych, dworny wobec dam (Pieśń o Rolandzie, pieśni trubadurów) Zasady poezjiwiersz zdaniowy, nieregularnie rymowany, wykonywany w ścisłym związku z muzyką (s. 335) Uprawiane gatunki literackie; najbardziej znane dziełapieśni religijne (maryjne, wielkanocne i in.): Bogurodzica, Żale Matki Boskiej pod krzyżem, kolęda Anioł pasterzom mówił; przekłady Godzinek, psalmów biblijnych (Psałterz floriański)
kazania: Kazania świętokrzyskie, Kazania gnieźnieńskie
kroniki (wszystkie po łacinie): Galla Anonima, Wincentego Kadłubka, Jana Długosza
hagiografia (żywoty świętych): Legenda o świętym Aleksym, przekłady Złotej legendy (s. 463)
literatura dydaktyczna: religijna Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią, Skarga umiera­jącego, dworska: O zachowaniu się przy stole
satyra społeczna: Satyra na leniwych chłopów, elementy satyry w różnych utworach (m.in. w Rozmowie Mistrza Polikarpa ze śmiercią)

Mecenat, opieka wpływowych i bogatych miłośników oraz znawców literatury i sztuki nad twórcami, a także ich wspieranie finansowe. Określenie wywodzi się od nazwiska C.C. Maecenasa. Dawny mecenat dworski, królewski, magnacki, kościelny (szczególnie papieski) zastąpiły w czasach współczesnych formy opieki sprawowanej przez wyspecjalizowane instytucje społeczne, np. fundacje państwowe i prywatne.

Panegiryk, utwór okolicznościowy, prozaiczny lub wierszowany, najczęściej uroczysty, wysławiający daną osobę albo uświetniający wydarzenie, zwykle w tonie pochlebstwa lub przesadnego zachwytu.
W starożytnej Grecji nazwą tą określano wygłaszane na pogrzebach wodzów, polityków i in. wybitnych osobistości mowy sławiące szczególnie ich zasługi patriotyczne i obywatelskie, np. mowy Isokratesa i Gorgiasza. W Rzymie mowy panegiryczne (laudes, elogia, enkomia) rozwinęły się zwłaszcza w okresie późnego cesarstwa i dotyczyły wyłącznie osób żyjących. Posługiwały się ustalonym schematem konstrukcyjnym oraz słownictwem. Elementy panegiryku występowały również w epicediach, epitalamiach i epinikach.
W średniowieczu chwyty panegiryku stosowano m.in. w historiografii, szczególnie jeśli szło o ważne wydarzenia z życia władcy lub innej znakomitej osoby (w Polsce np. w kronikach Galla Anonima i W. Kadłubka).
W okresie renesansu panegiryk rozwinął się zwłaszcza w poezji dworskiej XVI-XVII w., związany z instytucją mecenatu artystycznego, zobowiązującego autorów do składania wyrazów wdzięczności mecenasowi, najczęściej władcy, którego sławiono za potęgę, mądrość, odniesione zwycięstwa itp., np. pochwała Zygmunta I pióra A. Krzyckiego (Encomium Sigismundi regis, 1512).
W formie panegiryku gratulowano również z powodu objęcia wysokich stanowisk państwowych i kościelnych. W okresie baroku panegiryk wytworzył nowe formy, jak winszowania, peany, triumfy, trophea, pamiątki i gratulacje, po polsku i po łacinie. Posługiwano się przy tym językiem składającym się z licznych, na ogół uschematyzowanych figur poetyckich. W XVII i XVIII w. twórczość panegiryczna przyjęła masowy charakter, szczególnie w epoce saskiej.
Oświecenie przejawiało krytyczny stosunek do owego zjawiska, ale panegiryk nie zanikł, przybierając formę ody na cześć znakomitych osób i ważnych wydarzeń. Hiperboliczny styl panegiryku raził romantyków, którzy zarzucili ten rodzaj twórczości.

Planctus, plankt, w starożytnym Rzymie utwór żałobny, tren, lament. Planctus, plankt (z łac. planctus – narzekanie) – charakterystyczny dla literatury średniowiecznej utwór, w którym wyraża się żal po zmarłej osobie i wzywa do wspólnoty w cierpieniu. W planktach bardzo często znajduje się wezwanie o pomoc do Boga, aniołów, natury i ludzi (np. Lament świętokrzyski). Zbliżony charakter mają dirge, epicedium, lament, nenia, planh, sirwent, tren i żale.

Postylla - zbiór kazań w przystępny sposób komentujących fragmenty Biblii. Postylle szczególnie rozpowszechnione były w czasach reformacji. Pisali je zarówno autorzy protestanccy (np. Marcin Luter - Postylla Domowa, Mikołaj Rej - Postylla), jak i rzymskokatoliccy (np. Jakub Wujek - Postylla katoliczna, Postylla mniejsza).

Speculum, zwierciadło, forma piśmiennictwa charakterystyczna dla XVI w. Zespół tekstów o tematyce społecznej, prawnej, teologicznej zmierzających do całościowego naświetlenia danego problemu, o charakterze moralistyczno-dydaktycznym, np. Zwierciadło M. Reja (1568).

Sentencja, aforyzm, gnoma, maksyma, zwykle krótka, jednozdaniowa wypowiedź zawierająca ogólną myśl dotyczącą zjawisk filozoficznych, obyczajowych, etycznych i in.

Sentencja najczęściej ma charakter moralistyczny, przybiera nierzadko formę nakazu lub zakazu w odniesieniu do wartości, idei, postaw. Zwięźle i wyraziście sformułowana, posługuje się stylem retorycznym, antytezą, paralelizmem, paradoksem, ironią i humorem. Sentencja prezentuje zwykle racjonalistyczny sposób myślenia. Wiele sentencji weszło z czasem do mowy codziennej.

Retoryka, pierwotnie sztuka pięknego, logicznego mówienia oraz wyrażania uczuć, wchodząca w skład podstawowego wykształcenia humanisty. Retoryka ukształtowała się w starożytnej Grecji, za jej ojca uchodzi Isokrates, a rozwijali ją m.in.: Arystoteles, Gorgiasz, sofiści, w Rzymie zaś - Cyceron, Kwintylian, Tacyt, Hermogenes.
W starożytności retoryka odgrywała olbrzymią rolę w życiu publicznym, a traktaty retoryczne stanowiły ważną część piśmiennictwa. Kładziono nacisk na perswazyjną umiejętność przekonywania i główne czynniki wypowiedzi retorycznej: dydaktyczne, estetyczne i emocjonalne.
Rozwijała się do końca XVIII w., także w związku z potrzebami Kościoła (sztuka wygłaszania kazań), a w postaci świeckiej głównie w okresie odrodzenia i oświecenia. Zwalczana przez romantyków, retoryka straciła w XIX w. znaczenie, które dziś próbuje się jej przywrócić, zwłaszcza w obrębie językoznawstwa i semiotyki.

Sylwa (łac. silva rerum = dosł. las rzeczy) - forma piśmiennictwa popularna w okresie staropolskim, zwłaszcza w kręgach szlacheckich, wywodząca się m.in. ze zbioru Silvae rzymskiego poety Stacjusza, obejmująca niejednorodne formalnie teksty zapisywane "na gorąco" i wyróżniające się różnorodną tematyką. Sylwy staropolskie przybierały postać dwoistą - były poetycko-filozoficznymi "wirydarzami", "ogrodami", "hortulusami", czyli zbiorami, w których obok prozaicznych zapisków z życia codziennego autora rękopisu przeważały teksty o charakterze literackim bądź refleksyjnym. Sylwy były również zwane "Bibliami domowymi", pośród wielu zapisków o charakterze informacyjnym (np. narodziny członków rodziny, śmierci, wydarzenia w okolicy, wyniki sejmów i spotkań samorządowych) znajdowały się również zapisy literackie. Sylwy były również zbiorami zasłyszanych dowcipów czy też przepisów kulinarnych. Dzięki sylwom zachowały się wiersze m.in. Daniela Naborowskiego i J.A. Morsztyna.

Mogą znaleźć się w niej nie tylko wspomnienia o ślubach czy narodzinach, ale także pamiątki, np. pukle włosów. Bardzo często umieszcza się również drzewo genealogiczne rodu (rodziny).

Literatura sylwiczna bywa też pisana w okresie postmodernizmu. W praktyce oznacza wymieszanie gatunków literackich, zmienność poetyki i nastroju, stosowanie stylizacji i cytatów, dodatków graficznych. Ich wielowątkowość zahacza często o elementy autobiograficzne. Polskim przykładem tego typu twórczości są niektóre książki Tadeusza Konwickiego, np. Kalendarz i klepsydra.

Traktat - tekst naukowy w formie rozbudowanej rozprawy, zazwyczaj bardzo obszernej. Traktaty podejmują tematykę podstawową dla danej dziedziny wiedzy, grupując i rozważając jej najważniejsze problemy. Słowo "traktat" występuje często w tytułach dzieł filozoficznych o takim charakterze (np. Traktat teologiczno-polityczny Barucha Spinozy, Traktat logiczno-filozoficzny Ludwiga Wittgensteina). We współczesnej kulturze naukowej i filozoficznej traktaty zostały wyparte niemal całkowicie przez formy mniej monumentalne.

Tropy, wyrażenia wyodrębnione i opisane przez klasyczną retorykę, poetykę oraz gramatykę, wprowadzane na miejsce i w zastępstwie wyrazów innych, występujących w potocznym sposobie mówienia. Tropy zaliczane były do figur retorycznych lub traktowane jako zjawisko odrębne. Ceniono je jako czynnik wzbogacający styl. Ich występowanie w większej liczbie znamionowało tzw. styl wysoki, w odróżnieniu od średniego czy niskiego.

Wg G. Vico, którego poglądy oddziałały na romantyków i symbolistów, tropy były naturalnym środkiem ekspresji mowy pierwotnej, pokrewnej językowi poetyckiemu. Do tropów zaliczane są m.in.: metafory, alegorie, hiperbole.

Romans, obszerny utwór narracyjny pisany wierszem lub prozą, o fabule jednowątkowej albo rozbudowanej, obfitującej w zawikłane intrygi, nieprawdopodobne wydarzenia i zbiegi okoliczności, nagłe zwroty itp. występujące w opowieści przygodowej, awanturniczej, miłosnej.
Romans należy do literatury popularnej, choć istniał także w wersji rycerskiej (literatura francuska i prowansalska w XII-XV w.). Podejmował różne tematy, od życia codziennego po bohaterskie czyny i perypetie kochanków, na ogół w tonie dalekim od heroicznego patosu i powagi - pełnym humoru, groteski, a nawet błazenady, wykorzystując wielowiekowe (od starożytności) wzorce i schematy przekształcane i dostosowywane do nowych okoliczności.
Początki romansu przypadają na ostatni okres epoki hellenistycznej (III-I w. p.n.e.). W starożytnej Grecji były to utwory prozaiczne, miłosne i fantastyczno-podróżnicze, posługujące się z reguły motywem rozłąki kochanków, którzy na koniec spotykają się i żyją długo i szczęśliwie. Romans był popularny również w starożytnym Rzymie - m.in. Satyryki Petroniusza i Metamorfozy albo Złoty osioł Apulejusza z Madaury (II w. p.n.e.).
Rozkwit przeżył w literaturze bizantyjskiej i w późnym średniowieczu, kiedy to obok nawiązań do antyku sięgano po wątki biblijne, apokryficzne i hagiograficzne (żywoty świętych), orientalne, zaczerpnięte ze starofrancuskiej pieśni bohaterskiej (chansons de geste) i zbiorów anegdot biograficznych.
Był jednym z najpopularniejszych gatunków okresu baroku, zwłaszcza w wersji sentymentalno-przygodowej, ale pod koniec XVIII w. stawał się zjawiskiem coraz bardziej marginalnym. Zwalczany i ośmieszany przez publicystów i literatów oświeceniowych, w XIX w. przeszedł do "niskiego" obiegu literackiego - jarmarcznego, straganowego.

W Polsce pierwsze romanse w postaci przekładów i adaptacji utworów zagranicznych pojawiły się w początku XVI w. Romanse dzieli się zwykle na:
1) pseudohistoryczne (m.in. pseudoantyczne) utwory anonimowe, jak: Historia o żywocie i znamienitych sprawach Aleksandra Wielkiego (polski przekład 1510), Historia trojańska (polski przekład-kompilacja 1563).
2) dydaktyczne (moralistyczne), m.in. przekłady: Poncjan, który ma w sobie rozmaite powieści... (1540), Istoria o patriarsze (1530).
3) błazeńskie, jak Żywot Ezopa Fryga Biernata z Lublina (1522), Sowiźrzał (autor nieznany, lata 30. XVI w.).
4) rycerskie, głównie tłumaczone i adaptowane, np. Historia [...] o Othonie, cesarzu rzymskim (1569), Historia o Meluzynie (1569), Historia o Magielonie (1570).
5) religijne, m.in. Żywot Adama (1551).
6) dworskie, w wersji sentymentalnej lub heroiczno-miłosnej, jak Historia etiopska... Heliodora (III w., polski przekład ok. 1590), Fabuła o księciu Adolfie E. Drużbackiej (1752).
Współcześnie nazwą romansu określa się często utwory prozatorskie, głównie o tematyce miłosnej i przygodowej, niekiedy świadomie stylizowane na wzory z przeszłości.

________________
Manieryzm, kierunek posługujący się manierą literacką lub artystyczną w sposób uznany za sprzeczny z dobrym smakiem, za przesadę lub bezkrytyczne naśladownictwo. W krytyce literackiej i artystycznej XX w. termin używany w odniesieniu do pewnych przejawów twórczości odrodzenia i baroku.
Początkowo w XV-XVI w. we Włoszech, a także w Polsce występował w znaczeniu pozytywnym, jako synonim swobody, wdzięku, fantazji, ale także kapryśności formy. Przypisywano go grupie artystów rzymskich, którzy po klęsce Rzymu 1527 (Sacco di Roma) osiedli w Italii i Francji.
Odnosi ię także do przemienności procesów zachodzących w dziejach sztuki, oznaczając tendencje antyklasycystyczne, schyłkowe w stosunku do odchodzącej epoki, np. okres między renesansem i narodzinami dojrzałego baroku.

Kolęda (od łacińskiej nazwy pierwszego dnia każdego miesiąca calendae) – pieśń bożonarodzeniowa (nawiązująca do Bożego Narodzenia), utrzymana w konwencji ściśle religijnej, początkowo wywodząca się z tradycji ludowej, potem komponowana również przez wielu wybitnych kompozytorów. Odmiana kolędy o wątkach zaczerpniętych z życia codziennego nazywana jest pastorałką, która w odróżnieniu od kolędy nie jest wykorzystywana w nabożeństwach religijnych ze względu na swój świecki charakter. W liturgii Kościoła katolickiego kolędy wykonuje się od Mszy o północy w Święto Bożego Narodzenia (noc 24/25 grudnia) do święta Chrztu Pańskiego (niedziela po 6 stycznia). W polskiej tradycji dopuszcza się śpiewanie ich do Święta Ofiarowania Pańskiego (2 lutego).

Od kolęd należy odróżnić piosenki o tematyce związanej nie z narodzeniem Jezusa, lecz ze świętami Bożego Narodzenia, jak np. polską piosenkę Jest taki dzień, niemiecką O Tannenbaum czy angielskie Jingle Bells i White Christmas.

Według tradycji autorem pierwszej kolędy był św. Franciszek z Asyżu i była ona śpiewana w zorganizowanej przez niego szopce^{[potrzebne źródło]}. Najstarsza polska kolęda to Zdrów bądź królu anielski z 1424 r. Najsłynniejszą kolędą jest Cicha noc, którą przetłumaczono na ponad 300 języków i dialektów. Powstała w roku 1818 w małym austriackim miasteczku w Alpach. Jej autorami byli wikary miejscowego kościoła ks. Józef Mohr oraz jego organista Franz Gruber.

Kazanie, głoszenie, przepowiadanie słowa Bożego przez tych, którzy zostali do tego upoważnieni przez Chrystusa, najsłynniejsze biblijne nosi tytuł Kazanie na Górze (Mt 5–7; Łk 6,20–49); utwór prozą służący celom dydaktyczno-moralizatorskim; gatunek retoryki podlegający jej prawom, wprowadza elementy narracji epicko-fabularnej, tzw. egzemplum. Kazanie zwane homilią, przeznaczone do wygłaszania w kolejny dzień roku liturgicznego, upowszechnili dominikanie, franciszkanie i bernardyni. Najstarsze kazania polskie to Kazania świętokrzyskie i Kazania gnieźnieńskie, Kazania sejmowe P. Skargi (1597). Kaznodzieje barokowi (m.in. F. Birkowskiego Postylla, Sz. Starowolski) nawiązywali do tradycji kazań średniowiecznych; w okresie saskim przekształcili kazalnicę w rodzaj sceny teatralnej, uwiecznił ten zwyczaj J. Słowacki w dramacie Ksiądz Marek.

Konceptyzm, kierunek w poezji, zbliżony do marinizmu i kultyzmu, znany w literaturze hiszpańskiej i włoskiej głównie w XVII w., charakteryzujący się niezwykłością myśli, nieoczekiwanymi skojarzeniami i przeciwstawieniami. W Polsce oddziałał np. na twórczość A. Morsztyna

barokowy konceptyzm - poezje Morsztyna i Naborowskiego

Koncept w literaturze, z łac. conceptus - ujęcie, pojęcie, oznaczał skonstruowany w dziele kunsztowny, efektowny literacki obraz, metaforę, porównanie, bardzo rozbudowane, obejmujące niejednokrotnie cały utwór. Celem konceptu było zaskoczenie odbiorcy, wzbudzenie zaskoczenia, zdziwienia kunsztem i mistrzostwem poety. Konceptyzm charakterystyczny jest dla poezji barokowej, szczególnie dla twórczości J. A. Morsztyna, D. Naborowskiego.

Liryka, jeden z trzech obok epiki i dramatu podstawowych rodzajów literackich, cechujący się kreacyjną subiektywnością i ekspresją emocjonalno-intelektualną. W centrum utworu lirycznego znajduje się zwykle tzw. podmiot liryczny, organizujący całość wypowiedzi i nadający jej barwę, charakter i ton.
Z reguły wypowiada się "ja" liryczne, którego nie należy całkowicie utożsamiać z autorem. Rozróżnia się lirykę bezpośrednią (w pierwszej osobie) i pośrednią, gdzie "ja" mniej lub bardziej ukrywa swoją obecność, np. w postaci bezosobowej refleksji. W obrębie tego podziału występuje wiele odmian, np. w liryce pośredniej: opisowa, sytuacyjna, maski itp.
Dzieli się także ze względu na temat, treść i ogólny charakter, m.in.: liryka chóralna, monodyczna, religijna, patriotyczna, miłosna, agitacyjno-polityczna, refleksyjno-filozoficzna itd.

Lit. mieszczańska

Nurt plebejsko-mieszczański to literatura skierowana do szerokiego kręgu odbiorców. Miała ona zaspokoić głód piśmiennictwa po polsku. Jan z Koszyczek zaczerpnął motyw popularny wtedy w Europie i napisał Rozmowy, które miał król Salomon mądry z Marchołtem grubym a sprośnym. Marchołt był bohaterem apokryficznego dialogu, z czasem stał się komicznym przeciwnikiem Salomona, symbolicznego mądrego władcy. Książka ta miała charakter humorystyczny, a nawet rubaszny, zawierała elementy ludowej fantazji i chłopskiej mądrości.
Inny autor, tym razem anonimowy, przetłumaczył w tym czasie pozycję również świecką i ludową, a mianowicie książkę pt. Sowizrzał krotofilny i śmieszny – początek, żywot i dokonanie jego dziwne. Postać Sowizdrzała została zaczerpnięta z niemieckiego i niderlandzkiego folkloru. Był to legendarny ludowy kpiarz, prześmiewca, ale także mędrzec. Bohater wyczyniał różnego rodzaju psoty możnym, rycerzom, biskupom, bogaczom. Dziełko było wyrazem butności, niepokornej postawy plebsu wobec feudałów. W utworze znalazły się tez ślady coraz większej świadomości mieszczańskiej.

Sowizdrzalska literatura, nurt literatury plebejskiej tworzonej anonimowo w końcu XVI i w XVII w., głównie w Małopolsce, m.in. przez wędrujących klechów i rybałtów, żaków Akademii Krakowskiej, bakałarzy, kantorów. Wywodzi się ze zbioru popularnych w Europie powiastek humorystycznych powstałych ok. 1500 w Niemczech, wydrukowanych 1515 w Strasburgu, których bohaterem był Dyl Ulenspiegel (Till Eulenspiegel).
W pierwszym polskim przekładzie 1530 występuje on jako Sownociardełko, w przekładach późniejszych Sowiźrzał lub Sowizrzał, w XIX w. Sowizdrzał. Sowizdrzalska literatura zwracała się przeciwko kulturze i twórczości oficjalnej, dworskiej, rycerskiej oraz kościelnej, ośmieszając i parodiując jej formy (np. psalmy) oraz system wartości społecznych, politycznych, moralno-obyczajowych pod hasłem "świat na opak".
Nawiązywała także do błazeńskich tradycji Ezopa, Marchołta lub czeskiego Franty, posługując się karykaturą, groteską oraz absurdem. Można w niej także odnaleźć echa średniowiecznej twórczości wagantów, goliardów i rybałtów.
Autorzy sowizdrzalska literatura używali znaczących pseudonimów humorystycznych, np. Tymoteusz Moczygębski. Za najwybitniejszego twórcę w tej dziedzinie uznawany jest Jan z Kijan (pseudonim), a wśród znanych utworów wymienia się: Wyprawę plebańską (1590), Albertusa z wojny (1596), Synod klechów podgórskich (1607), Peregrynację dziadowską (1612).

__________
Marinizm, termin wywodzący się od nazwiska włoskiego poety G. Marina (1569-1625), którego twórczość zyskała licznych naśladowców w Europie epoki baroku, także w Polsce, np. J.A. Morsztyn, S. Zimorowic, D. Naborowski.
Marinizm dążył do zaskoczenia i zadziwienia czytelnika kunsztownym i zawiłym stylem, niezwykłymi metaforami, obrazami, itd. Cechowała go zmysłowość w sposobie ujmowania tematyki erotycznej i sensualizm w widzeniu świata.

Oda, zwana też po łacinie carmen, po polsku pieśnią, gatunek poetycki zrodzony w starożytnej Grecji. Początkowo oznaczała każdy utwór liryczny, przeznaczony do śpiewu chóralnego lub solowego.
Forma silnie związana z muzyką, np. poprzez układ stroficzny. Typ ody solowej wykształcił się w tzw. liryce eolskiej (Alkajos, Safona, Anakreont), forma chóralna zaś była związana głównie z twórczością Simonidesa z Keos i Pindara, wykonywana zwykle z oazji świąt i uroczystości ku czci bogów i bohaterów, np. zwycięzców w igrzyskach.
Niekiedy oda miała charakter modlitewny. Poeci rzymscy, jak Owidiusz, Horacy i Katullus rozwijali ten gatunek literacki i wywarli wpływ na literaturę wieków późniejszych, szczególnie epoki odrodzenia (w Polsce m.in. pieśni J. Kochanowskiego). W XVI w. chętnie naśladowano twórczość odkrytego i wydanego w wersji oryginalnej (1513) Pindara.
W literaturze polskiej posługiwano się także wzorcami ody w wersji francuskiego klasycyzmu. W starożytności rozróżniano wiele odmian ody, np. hymn, dytyramb, pean, epinicjum, epitalamium, epicedium, tren - w zależności od tematyki, treści i okoliczności, np. tren sławił i upamiętniał osobę zmarłą ( np. Treny J. Kochanowskiego).
W nowszych czasach rozróżnia się ody okolicznościowe, filozoficzno-moralne, pokrewne tym ostatnim horacjańskie. Jedną z najsławniejszych od w literaturze polskiej jest Oda do młodości A. Mickiewicza. Pisywali je także m.in. K. Wierzyński, J. Iwaszkiewicz.

___________
opera (wł. z łc. ‘praca, czynność’) 1. muz. sceniczny utwór muzyczny o budowie dramatu składający się z partii wokalnych solistów i chóru, partii instrumentalnych, a także tanecznych i mówionych; o. serio – opera o tematyce poważnej; o. buffo – opera o tematyce komicznej.

Pamiętnik, relacja piśmiennicza odtwarzająca autentyczne wydarzenia, których autor był uczestnikiem bądź naocznym świadkiem, przekazująca także osobiste refleksje i przeżycia wewnętrzne związane z opisywanymi faktami. W centrum zdarzeń znajduje się zawsze autor, co przesądza o autobiograficznym charakterze pamiętnika.
Pojęcie owo obejmuje: dziennik (zapis bieżących wydarzeń i przemyśleń, np. tzw. dziennik intymny) oraz wspomnienie-relację spisywaną retrospektywnie, z dystansu czasowego. Narracja pamiętnika przestrzega najczęściej porządku chronologicznego i pierwszoosobowej formy gramatycznej, choć zdarzają się wyjątki.
Pamiętnik jako źródło wiedzy historycznej służy głównie historykom (także literatury), a jako tzw. dokument osobisty interesuje głównie socjologów, zwłaszcza jeśli dotyczy szerszych procesów społecznych, autor zaś może być uznany za typowego przedstawiciela danej grupy zawodowej, kręgu, klasy itp. Ze względu na walory formalne i intelektualne może stanowić utwór literacki.
W pamiętnikach występuje zwykle tzw. dwupłaszczyznowość narracji, tzn. autor może ujawniać nie tylko przebieg opisywanych zdarzeń, ale i swój stosunek do nich w momencie pisania.
Pamiętniki znane są od starożytności, pisali je np. Ksenofont i Cezar. Odegrały dużą rolę w piśmiennictwie, szczególnie w epokach takich, jak barok czy romantyzm, np. pamiętnik autorstwa kardynała J.F.P. Retza de Gondi we Francji, J.Ch. Paska w Polsce, Antypamiętniki A. Malraux, Fantomy M. Kuncewiczowej.
Kształtowanie się pamiętnikarstwa wywarło wpływ na powstanie i przemiany powieści. Szczególną odmianą jest pamiętnik ludowy, należący do podstawowych form piśmiennictwa ludowego, powstający samorzutnie lub z inspiracji różnego rodzaju konkursów.
Pamiętnikarstwo chłopskie (np. Żywot chłopa-działacza F. Magrysia, Ciernista droga S. Sikonia, Chłopskim piórem J. Stryczka) przyczyniły się do ugruntowania świadomości klasowej i kulturowej wsi polskiej, stanowiąc ważny materiał badawczy dla socjologów.

Paszkwil, utwór satyryczny, często anonimowy lub opublikowany pod pseudonimem, polemicznie i napastliwie atakujący konkretne osoby bądź instytucje, wymienione z nazwiska lub z nazwy.
Paszkwil ma zwykle charakter insynuacyjny, złośliwie ośmieszający, zmierzający do skompromitowania atakowanego. Jest jednym z czynników m.in. satyry politycznej. Nazwa wywodzi się wg tradycji od nazwiska rzymskiego szewca Pasquino (XVI w.) - naprzeciwko jego domu stał ponoć antyczny słup, gdzie umieszczano napisy zniesławiające obywateli.
W literaturze współczesnej pojawiały się również pamflety, w których celował w okresie międzywojennym A. Nowaczyński (np. Małpie zwierciadło).

Kontrreformacja, prąd w Kościele katolickim zwalczający reformację w celu odbudowy własnej potęgi oraz politycznych, gospodarczych i kulturalnych wpływów. Wpływy kontrreformacji zaznaczały się od poł. XVI do końca XVII w. System celów stawianych sobie przez działaczy kontrreformacji opierał się na dążeniu do reformy wewnątrz Kościoła poprzez pogłębienie życia religijnego, wzmożenie dyscypliny, eliminację najbardziej rzucających się w oczy nadużyć kleru.
Kontrreformacja rozpoczęła się po soborze trydenckim (1545-1563) (sobory), który podjął kroki zmierzające do uzdrowienia stosunków wewnętrznych w Kościele i przekreślił wszelkie możliwości ugody z protestantami. Dużą rolę w rozwoju tego ruchu odegrał założony w 1540 zakon Braci Jezusowych - jezuitów. Kontrreformacja działała poprzez wszechstronnie rozwiniętą propagandę skierowaną przeciwko reformacji, stosowała także przymus wyznaniowy.
Jedną z potężnych broni papiestwa do walki z heretykami stała się inkwizycja, która od 1542 pod nazwą Świętego Oficjum (6 kardynałów upoważnionych do wyznaczania trybunału złożonego z dominikanów) rozszerzyła swoją działalność z Hiszpanii na wszystkie kraje katolickie. Od 1543 powierzono biskupom nadzór nad drukarniami, a w 1559 opracowano po raz pierwszy wykaz ksiąg zakazanych (Index librorum prohibitorum).
Dzięki podjętym działaniom postępy reformacji w wielu krajach zostały zatrzymane. Na niektórych terenach (Skandynawia, część Niemiec, Niderlandy, Szkocja, Anglia, Siedmiogród) próby przywrócenia katolicyzmu zakończyły się niepowodzeniem.

Kontrreformacja w Plsce

Początki kontrreformacji w Polsce łączą się z synodem piotrkowskim (1577), który przyjął uchwały soboru trydenckiego i nakazał uporządkowanie przepisów prawa kościelnego oraz wprowadzenie większej dyscypliny wśród kleru. Kontrreformacja miała poparcie dworu polskiego, zwłaszcza Zygmunta III Wazy, później także Sejmu. W 1603 biskupi krakowscy wydali pierwszy Indeks ksiąg zakazanych, w 1658 Sejm uchwalił wygnanie z kraju braci polskich. W 1668 zabroniono odstępstw od katolicyzmu pod karą banicji, w 1717 zakazano publicznych nabożeństw protestanckich i budowania zborów.
Głównymi działaczami kontrreformacji w Polsce byli: S. Hozjusz, J. Wujek, P. Skarga. Za końcowy okres kontrreformacji uważa się poł. XVIII w. W porównaniu z innymi krajami kontrreformacja w Polsce przebiegała łagodnie.

sarmatyzm hist. światopogląd, styl życia właściwy szlachcie polskiej od XVII do XVIII w., cechujący się konserwatyzmem, wstecznictwem, zaściankowością; staroszlachecka prostota, rubaszność, porywczość, gwałtowny charakter;Sarmata

Erotyk (greckie erôtikós – miłosny, od eros – miłość zmysłowa), miłosny utwór liryczny, często w formie wyznania lub skargi ukochanego. W ciągu wieków wykształciły się liczne konwencje gatunku; największe znaczenie w kształtowaniu erotyków miała liryka trubadurów, którzy poetycko opisali miłość jako radosne naturalne przeżycie zmysłowe włączone w krąg dostępnych człowiekowi przyjemnych doznań.
Przykłady erotyków: Wielki Testament F. Villona (1489), w liryce staropolskiej J. Kochanowski, A. Morsztyn, Sz. Zimorowic, F.D. Kniaźnin, w renesansowej liryce włoskiej Sonety do Laury F. Petrarki, w liryce romantycznej Sonety odeskie A. Mickiewicza. W klasycyzmie

erotyk był tematem sentymentalnej powieści, dumy, dramatu; rozwija się nadal w poezji współczesnej.

Klasycyzm postanisławowski, zespół zjawisk literackich lat 1800–1830, będący kontynuacją w nowych, zmienionych warunkach politycznych i kulturowych generalnych założeń klasycyzmu; jego wyróżnikami były przeobrażenia myśli filozoficznych, zainteresowanie ideą narodu, popularyzacja poetyki sentymentalnej; w okresie tym wzrosło znaczenie Warszawy jako gł. ośrodka kulturalnego dyktującego upodobania literackie (Teatr Narodowy, salony literackie, poezja legionowa); rozwinęła się krytyka literacka wygłaszana w warszawskim TPN (1800) i teatralna Towarzystwa Iksów. Na prowincji działały uniwersytet w Wilnie i Liceum Krzemienieckie na Wołyniu. Po klasycyzmie postanisławowskim pozostały zwłaszcza przekłady klasyków francuskich. Inne nazwy: klasycyzm warszawski, pseudoklasycyzm.

Kuźnica Kołłątajowska, grupa działaczy społecznych, politycznych i publicystów z okresu Sejmu Czteroletniego skupiona wokół H. Kołłątaja. Kuźnica dążyła do pozyskania szerokiej opinii publicznej dla skrzydła reformatorskiego w Sejmie, upowszechniła hasła Wielkiej Rewolucji Francuskiej, w pamfletach krytykowała przywileje stanowe i stosunki feudalne.
Do najczynniejszych uczestników Kuźnicy Kołłątajowskiej należeli: F.S. Jezierski, F.K. Dmochowski, F. Zabłocki, J. Majer, F. Jelski, T. Maruszewski, J. Dembowski, K. Konopka. Siedzibą grupy był dom H. Kołłątaja na Solcu w Warszawie.

Libertynizm (z francuskiego libertinisme), nurt światopoglądowy i literacki powstały na przełomie XVII i XVIII w. we Francji i Włoszech, wyrosły z tradycji humanizmu renesansowego, stanowiący jeden z istotnych wątków kultury francuskiej.
Jego reprezentanci wywodzili się z kręgu myślicieli i pisarzy, do najważniejszych zaliczali się: F. La Mothe le Vayer, G. Naudé, Ch. Saint-Évremond.
Libertynów charakteryzowała postawa laicka, wolnomyślicielska i sceptyczna. Ruch skierowany był przeciwko autorytetom religii, a zwłaszcza myśleniu scholastycznemu, tradycyjnej obyczajowości i katolicko-feudalnemu ideałowi życia.

Obiady czwartkowe, obiady uczone, obiady rozumne, od ok. 1770 cotygodniowe spotkania grupy intelektualistów i pisarzy, zbliżonych do Stanisława Augusta, na Zamku Królewskim w Warszawie, a potem także w Łazienkach, bez udziału kobiet.
W atmosferze salonu literackiego dyskutowano o najważniejszych sprawach nauki, sztuki, kultury, literatury i kwestiach politycznych, w połączeniu z rozrywką (żartobliwe turnieje poetyckie, odczytywanie dowcipnych wierszy okolicznościowych itp.).
Na obiadach czwartkowych gościli m.in. A. Naruszewicz, I. Krasicki, S. Trembecki, F. Bohomolec, S. Konarski, I. Potocki. Po 1777 odbywały się coraz rzadziej, zaniechano ich na początku lat 80.

Literatura okolicznościowa, utwory pisane “na okoliczność”, zwane inaczej literaturą okazjonalną, pisane na temat aktualnych wydarzeń i osób życia publicznego, z myślą kształtowania opinii publicznej; także utwory stanowiące fragment ceremoniału wydarzeń rodzinnych, np. narodziny, ślub, pogrzeb; dotyczące spraw publicznych, np. objęcie tronu, jubileusz, nominacja na prezesa firmy.

Literatura polityczna: związana z okresem Sejmu Czteroletniego, utwory dedykowane określonym postaciom historycznym, np. S. Konarskiego Do Najjaśniejszego Stanisława Augusta w dzień urodzin, J. Słowackiego Na sprowadzenie prochów Napoleona, z okazji oficjalnych wydarzeń: elekcje, koronacje, abdykacje, klęski militarne, zwycięstwa, stąd w polskiej literaturze okolicznościowej reprezentowały ją m.in. literatura konfederacka, sejmowa, barska, powstańcza, rewolucyjna, patriotyczna.

Pamflet, utwór publicystyczny lub literacki, nierzadko anonimowy, zmierzający do zdemaskowania, ośmieszenia i poniżenia osoby, środowiska społecznego, instytucji. Posługuje się ekspresywną retoryką, przejaskrawieniami w sformułowaniach, elementami satyrycznymi.
Pamflet był w przeszłości zwrócony najczęściej przeciwko osobom, instytucjom społecznym i stronnictwom politycznym (np. Lukian z Samosat, Seneka, P. Aretino, J. Swift, Wolter, H. Heine, H. Mann), a także zjawiskom życia społecznego i obyczajowego, religii, twórczości artystycznej i literackiej, szczególnie w epokach gwałtownych przemian i przewrotów historycznych, jak okres rewolucji francuskiej czy obrad Sejmu Wielkiego w Polsce.
Pamflety łączą powinowactwa z filipiką, inwektywą, paszkwilem i satyrą.

Poemat heroikomiczny, parodia eposu bohaterskiego, której zasadniczy chwyt polega na zderzeniu wzniosłej formy z błahą tematyką. Uwznioślenie za pomocą zastosowanych środków stylistycznych sytuacji i zjawisk mało ważnych przynosi w efekcie ich żartobliwą heroizację. Początki gatunku sięgają V w. p.n.e., kiedy powstała Batrachomachia, czyli Wojna żab z myszami. Rozkwit gatunku nastąpił w XVI–XVIII w., uprawiali go m.in. we Francji Wolter (Dziewica Orleańska), we Włoszech A. Tassoni (Porwane wiadro), w Polsce: I. Krasicki (Monachomachia, Antymonachomachia i Myszeis), T. K. Węgierski (Organy) i J. Jasiński (Sprzeczki).

Poemat opisowy, utwór dydaktyczno-filozoficzny, którego istotą jest opis wybranych zjawisk przyrody, życia wiejskiego, zabytków kultury itp., bliski poematowi dydaktycznemu. Reprezentatywnym przykładem w Polsce jest Sofiówka S. Trembeckiego i Ziemiaństwo polskie K. Koźmiana.

Oświecenie, okres w rozwoju kultury i literatury europejskiej od końca XVII w. do schyłku XVIII w. (w Polsce do początków XIX w. - tzw. klasycyzm postanisławowski). Na Zachodzie, szczególnie we Francji, łączył się z kryzysem tradycyjnych norm, instytucji społecznych, pojęć i wartości, burząc upadający system feudalny i przygotowując Wielką Rewolucję Francuską.
Filozofowie i pisarze oświecenia opowiadali się za racjonalizmem, poszukiwaniem wiedzy nie skrępowanej przez autorytety, doktryny i przekonania religijne, dociekaniem prawdy za pomocą rozumu. Dbali o rozwój nauki, szczególnie jej dziedzin przyrodniczych, które miały uwolnić ludzkość od przesądów i ograniczeń, zgodnie z naturą porządku fizyczno-moralnego. W teorii poznania na plan pierwszy wysuwano empiryzm (J. Locke) i sensualizm (D. Hume), odrzucono metafizykę i dogmaty na rzecz libertynizmu oraz deizmu.
Myśliciele epoki oświecenia dążyli do zudowania wizji harmonijnego rozwoju człowieka o stałych cechach osobowości, ale literatura i sztuka tej epoki ukazywały wciąż istniejący konflikt racji rozumu i uczucia, działań i celów, natury i kultury. We Francji 2. połowę XVIII w. nazwano "wiekiem filozofów". Do wielkich myślicieli tego okresu należeli m.in.: Wolter, Ch.L. de Montesquieu, J.J. Rousseau, J. d'Alembert, C.A. Helvetius, D. Diderot, B. de Condillac.

Wielką rolę odgrywali tzw. encyklopedyści, którzy opracowali Wielką Encyklopedię Francuską (1751-1780), oraz czasopisma obyczajowo-kulturalne, jak angielski Spectator czy polski Monitor.
Reguły klasycyzmu były stopniowo przełamywane przez tendencje preromantyczne. Do ulubionych form literackich epoki oświecenia należały: oda, bajka, satyra, sielanka, epigramat, poemat heroikomiczny, tragedia, esej, felieton literacki, powieść (np. epistolarna, psychologiczna), romans.
Do najwybitniejszych pisarzy oświecenia należeli: w Anglii – A. Pope, L. Sterne, J. Dryden, J. Swift, S. Johnson, w Niemczech – J.G. von Herder, J.J. Winckelmann, G.E. Lessing, Ch. Wolff, J.Ch. Gottsched, w Rosji – M.W. Łomonosow, A.N. Radiszczew, we Francji (oprócz wymienionych filozofów) – L.S. Mercier, J.F. Marmontel, J.B. Dubos, P.A.C. de Beaumarchais.
Oświecenie w Polsce rozwijało się w okresie zagrożenia bytu narodowego oraz reform mających odwrócić niekorzystny bieg historii – stąd silne tendencje reformatorsko-wychowawcze, tworzenie instytucji wspierających, jak Teatr Narodowy czy Komisja Edukacji Narodowej.
Pisarze przyswajali programowo kulturze i literaturze polskiej osiągnięcia klasycyzmu oraz europejskiej myśli filozoficznej i estetycznej XVII-XVIII w., zwalczali przesądy i kulturę sarmatyzmu, propagowali postawę światłego obywatela patrioty opowiadającego się za reformami społeczno-ustrojowymi. Tendencje owe wspierał król Stanisław August Poniatowski, ale radykalne nurty pozostawały poza kręgiem dworu, np. Kuźnica Kołłątajowska i polski jakobinizm.
Literatura początkowo pozostawała pod wpływem klasycyzmu, dążąc do odnowy i udoskonalenia języka narodowego, wyeliminowania z niego tzw. makaronizmów. Teoretycy twórczości oświeceniowej (F.N. Golański, F. Karpiński, F.K. Dmochowski) domagali się przestrzegania reguł klasycyzmu, ale jednocześnie eksponowali rolę uczucia.
Rozwijała się publicystyka, dramat (np.: S. Konarski, F. Bohomolec, F. Zabłocki, J.U. Niemcewicz), gatunki klasycystyczne, m.in. oda (A. Naruszewicz, S. Trembecki), poemat heroikomiczny (J. Krasicki, K. Węgierski, J. Jasiński), satyra (A. Naruszewicz, J. Krasicki), powieść (J. Krasicki, F.S. Jezierski). Narastająca walka polityczna w okresie Sejmu Czteroletniego i insurekcji kościuszkowskiej posługiwała się paszkwilem, pamfletem i zagadką polityczną.

Poezja legionowa, utrwalona w tradycji historyczno-literackiej nazwa oznaczająca poezję okolicznościową towarzyszącą działaniu od 16 XI 1794 utworzonej legii polsko-włoskiej, również twórczość żołnierską tych formacji; także nazwa symboliczna, umowna, określająca całokształt twórczości poetyckiej związanej sytuacyjnie lub tematycznie z walkami różnych polskich formacji wojskowych w latach 1794–1813 (tzw. poezja legionowa).
Tradycję wykreowali romantycy (zafascynowani spontanicznością uczuć, kultem Napoleona, zbliżeniem do folkloru żołnierskiego, patetycznym nastrojem). A. Mickiewicz w II kursie wykładów o literaturze słowiańskiej (Lekcja 26) zapoznał słuchaczy z nazwiskami poetów żołnierzy Legionów: J. Wybickiego jako autora Pieśni Legionów Polskich we Włoszech (1797), C. Godebskiego (Wiersz do Legiów polskich), W. Reklewskiego, A. Goreckiego, S. Witwickiego (Wieczory pielgrzyma), T.K. Tymowskiego (Dumanie żołnierza polskiego...). Legioniści śpiewali też dawną pieśń żołnierską Idzie żołnierz borem, lasem..., F. Karpińskiego Ojczyzna nas woła..., nobilitując godność prostego żołnierza, wzorzec bohaterstwa. Po 123 latach niewoli narodowej Polacy odzyskując niepodległość w Legionach marszałka J. Piłsudskiego kontynuowali nurt poezję legionową.
Najbardziej znane wiersze to E. Słońskiego zebrane w tomie Ta co nie zginęła (1915), melodyjnie proste, nawiązujące do tradycji piosenki żołnierskiej (najpopularniejsza o inc.: “Legiony to żołnierska nuta, Legiony to straceńców los...).

Powieść, podstawowy gatunek epiki cechujący się swobodną kompozycją i obejmujący obszerny materiał społeczno-obyczajowy, historyczny, psychologiczny. Ma zazwyczaj rozbudowaną fabułę.
Jednym z głównych czynników powieści jest narracja organizująca świat przedstawiony, której nośnikiem był tzw. narrator wszechwiedzący, ukształtowany w powieści realistycznej w XIX w. Warstwę poznawczą powieści tworzy głównie fabuła stanowiąca nieraz skomplikowany czasoprzestrzenny układ wątków, epizodów, zdarzeń, choć w literaturze współczesnej zredukowana bywa do niezbędnego minimum.
Powieść jest gatunkiem bardzo różnorodnym, a liczba jej odmian w czasach nowożytnych wydatnie się powiększyła. Kształt powieści związany był z epokami bądź prądami literackimi, np. powieść renesansowa, barokowa, oświeceniowa, sentymentalna, filozoficzna, romantyczna, pozytywistyczna, naturalistyczna, impresjonistyczna, ekspresjonistyczna, egzystencjalistyczna, francuska "nowa powieść".
Powszechnie stosowanym kryterium określania odmiany powieści jest temat i związany z nim sposób komponowania całości, m.in. powieść science fiction, psychologiczna, filozoficzna, behawiorystyczna, polityczna, satyryczna, kryminalna, brukowa, autobiograficzna, wspomnieniowa, środowiskowa.

Publicystyka, wypowiedzi dotyczące aktualnych tematów społecznych, politycznych, kulturalnych lub gospodarczych, głównie w formie prozatorskiej. Publicystyka pragnie oddziaływać na opinię publiczną, posługując się zarówno informacją, jak perswazją, a czasami demagogią.
Rzetelna publicystyka stawia sobie za główny cel informowanie, wyjaśnianie, komentowanie zjawisk z przyjętego przez autora punktu widzenia. Rolę publicystyki przed powstaniem prasy pełniły m.in. traktaty polityczne, np. A. Frycza Modrzewskiego, J. Ostroroga. Obok publicystyki prasowej istnieje radiowa, telewizyjna i filmowa.

Rokoko w literaturze, nazwa zjawisk literackich z okresu ok. 1720-1790, przejęta od nazwy stylu w sztukach plastycznych. Twórczość rokokowa miała przede wszystkim służyć przyjemności (motyw epikurejski), w myśl zasad dobrego smaku i wysoko cenionego jako kategoria estetyczna wdzięku, a także galanterii i elegancji, co sprzyjało wyrafinowanej, salonowej zabawie.
Rokoko zapożyczyło z klasycyzmu zamiłowanie do motywów zaczerpniętych z mitologii starożytnej, traktując je głównie jako poetycki ornament (szczególnie nawiązywanie do antycznej sielanki pasterskiej).
Twórczość rokokowa lubowała się w żartobliwych aluzjach, w swawolnym lub libertyńskim tonie i humorystycznych aforyzmach, preferując przede wszystkim małe formy literackie: anakreontyki, kunsztowne epigramaty pełne kalamburów i zaskakujących skojarzeń oraz błyskotliwych puent.
Elementy stylu rokoka występowały także w oświeceniowych poematach opisowych, zwłaszcza heroikomicznych. Niektórzy historycy literatury traktują rokoko jako samoistny prąd literacki, nie ograniczający się do opisanych cech, wewnętrznie zróżnicowany, związany także z ideałami wolnościowymi, a nawet rewolucyjnymi.
We Francji znaczącymi reprezentantami rokoka w literaturze byli m.in.: P. Marivaux, P. Beaumarchais, A.R. Lesage, A.F. Prévost, J. de Bernis, Ch.P. Colardeau, w Anglii - A. Pope, w Niemczech - C.M. Wieland i F. Hagedorn, we Włoszech - P. Metastasio i U. Foscolo, w Polsce zaś, w epoce stanisławowskiej - J. Szymanowski, F.D. Kniaźnin, J. Potocki, S. Trembecki.

Satyra, utwór literacki wyrażający krytyczny stosunek autora do różnych zjawisk, np. wad ludzkich, obyczajów i stosunków społecznych, postaw światopoglądowych itp. Satyra nie proponuje pozytywnych wzorców, poprzestając na negacji i ośmieszaniu. Głównym narzędziem satyry jest komizm, a także karykatura i groteska. Posługuje się często takimi gatunkami, jak: komedia, poemat satyryczny, bajka, epigramat, fraszka, felieton, monolog estradowy, szopka oraz parodia, trawestacja, pastisz, persyflaż.
Tendencje satyryczne pojawiły się w literaturze starogreckiej, m.in. w komedii staroattyckiej i satyrze menippejskiej. Satyra ukształtowała się ostatecznie w literaturze starożytnego Rzymu w postaci pisanych heksametrem pouczających gawęd bądź napastliwych monologów, dialogów i in. form narracyjnych, m.in. w twórczości Lucjusza, Warrona, Horacego, Juwenalisa.
Formy owe przetrwały do XVIII w. i przeżyły kolejny rozkwit w klasycyzmie, np. w dziełach: N. Boileau, A. Pope'a, I. Krasickiego, A. Naruszewicza.
Wyróżnia się najczęściej następujące odmiany twórczości satyrycznej: satyrę osobistą, zwróconą przeciwko konkretnym osobom znanym w życiu publicznym, posługującą się chętnie pamfletem, paszkwilem i inwektywą, np. utwory P. Aretino, J. Swifta, A. Nowaczyńskiego. Satyrę społeczno-obyczajową, znaną m.in. z twórczości: F. Rabelais'go, M. Reja, I. Krasickiego, G.B. Shawa, M. Twaina, A. Słonimskiego. Satyrę polityczną (np. Wolter, J.U. Niemcewicz, B. Brecht). Satyrę literacką, ośmieszającą konwencje i stereotypy wypowiedzi literackich.
Satyra konkretna odnosi się bezpośrednio do rzeczywistości, abstrakcyjna zaś ma charakter pozaczasowy, atakując najczęściej z pozycji moralistyczno-filozoficznych uniwersalne cechy ludzkie, np. bajka.
Satyra filmowa - gatunek komedii ukazujący w karykaturalnym świetle zjawiska społeczne, polityczne bądź obyczajowe, m.in. filmy Ch. Chaplina: Emigrant (1918) i Dyktator (1940), A. Munka: Eroica (1958) i Zezowate szczęście (1960), a także Rejs M. Piwowskiego (1970), M.A.S.H. R. Altmana (1970).

Sentymentalizm, prąd literacki występujący w różnych krajach w okresie oświecenia. W Polsce zrodził się w latach 1760-1770, istniał do czasu powstania romantyzmu (ok. 1822). W przeciwieństwie do klasycyzmu, który głosił ład i harmonię świata mając charakter dworski, sentymentalizm był związany z awansem społecznym klas średnich, szczególnie mieszczaństwa.
Propagował uczuciowy stosunek do rzeczywistości. Nawiązywał do teoriopoznawczych tez empiryzmu i sensualizmu (D. Hume, E.B. Condillac) oraz literacko-filozoficznych koncepcji J.J. Rousseau, uznającego poznanie zmysłowe za najważniejsze źródło wiedzy o świecie.
Bohaterem literackim stał się człowiek wrażliwy, czuły, skłonny do refleksji, kochający przyrodę. Sentymentalizm opierał się na tradycjach ludowych, a także stylizowanych na ludowość, np. osjanizm. Posługiwał się m.in. takimi formami, jak: romans sentymentalny, drama mieszczańska, liryka osobista, sielanka, tzw. komedia łzawa.
Tendencje sentymentalistyczne pojawiły się w XVIII w.: w Anglii - w komedii (R. Steele), tzw. tragedii domowej (L. Lillo, E. Moore), poezji sielankowej (J. Thompson, T. Gray), w powieściach S. Richardsona, O. Goldsmitha i L. Sterne'a, którego Podróż sentymentalna przez Francję i Włochy (1768, wydanie polskie 1817) odniosła międzynarodowy sukces.
We Francji, gdzie największą rolę (także w odniesieniu do innych literatur europejskich) odegrała twórczość J.J. Rousseau, np. Nowa Heloiza (1761, wydanie polskie niepełne 1961), do nurtu sentymentalizmu należeli także m.in. D. Diderot, L.S. Mercier.
W Niemczech sentymentalizm wystąpił m.in. w poezji J.H. Vossa, Ch.F. Gellerta i S. Gessnera (od jego nazwiska wywodzi się specyficzna wersja sentymentalizmu, zwana gessneryzmem).
W Rosji sentymentalizm hołdowali A.N. Radiszczew (Podróż z Petersburga do Moskwy 1790, wydanie polskie 1954) i N.M. Karamzin.
Polski sentymentalizm ukształtował się w twórczości poetyckiej F. Karpińskiego, F.D. Kniaźnina, K. Brodzińskiego, wystąpił także w powieściach M. Wirtemberskiej, F. Bernatowicza, L. Kropińskiego, C. Godebskiego, F.S. Jezierskiego, M. Krajewskiego, F. Skarbka, J.U. Niemcewicza. Odegrał znaczną rolę w kształtowaniu preromantyzmu.

Teatr Narodowy w Warszawie, pierwszy stały polski teatr zawodowy, otwarty w 1765 z inicjatywy króla Stanisława Augusta Poniatowskiego w Operalni w Ogrodzie Saskim pod dyrekcją W. Bogusławskiego (później L. Osińskiego i in.). W latach 1779-1833 w budynku przy placu Krasińskich, który to gmach zaczęto nazywać Teatrem Narodowym; w 1794 odbyła się premiera Krakowiaków i Górali W. Bogusławskiego.
Ważnym etapem w życiu Teatru Narodowego był okres tzw. trzeciej dyrekcji W. Bogusławskiego (1799–1814), który starał się utrzymać w repertuarze wielkie dramaty i opery. Po upadku powstania listopadowego nazwa Teatr Narodowy znika z afisza i pojawia się nazwa Warszawskie Teatry Rządowe, gdyż teatr od 1829 miał dwie siedziby: Rozmaitości przy Krakowskim Przedmieściu i gmach na placu Krasińskich zwany Teatrem Wielkim – pod tą nazwą został w 1833 przeniesiony do gmachu teatralnego przy placu Marywilskim (obecnie plac Teatralny), podzielony na zespoły: Opery, Baletu i Dramatu.
Przedstawienia odbywały się w Dużej Sali, Salach Redutowych i Sali Rozmaitości. Do 1915 zespoły podporządkowane były dyrekcji Warszawskich Teatrów Rządowych. W 1919 budynek, w którym grał Teatr Rozmaitości, został spalony i w 1924, po odbudowie, uroczyście otwarty jako Teatr Narodowy. Zburzony w 1939, odbudowany w 1949, służył zespołowi do czasu pożaru w 1985. Po zakończeniu odbudowy w 1996 stał się instytucją obejmującą zespół dramatyczny i operowo-baletowy.
W latach 1940–1954 występował pod nazwą Teatr Narodowy imienia Wojska Polskiego. Funkcje dyrektorów pełnili: M. Meller (1949–1950 i 1952–1954), W. Krasnowiecki (1950–1952), E. Axer (1954–1957), W. Horzyca (1957–1959), W. Daszewski (1959–1961), K. Dejmek (1962–1968), A. Hanuszkiewicz (1968–1982), K. Skuszanka i J. Krasowski (1983–1990), od 1996 dyrektorem generalnym Teatru Narodowego był J. Pietkiewicz, dyrektorem artystycznym sceny dramatycznej J. Grzegorzewski; od 2003 – J. Englert.
Autorem całościowej koncepcji Teatru Narodowego był K. Dejmek, który dążył do stworzenia stałego repertuaru, obejmującego całą dramaturgię polską i do podniesienia rangi zespołu aktorskiego. W jego reżyserii powstały wybitne inscenizacje, m.in.: Historyja o Chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim Mikołaja z Wilkowiecka (1962), Żywot Józefa M. Reja (1965), Dziady A. Mickiewicza (1967). A. Hanuszkiewicz realizował koncepcję teatru popularnego, powszechnego, repertuar opierał głównie na literaturze romantycznej - m.in. głośne inscenizacje dramatów J. Słowackiego Balladyna (1974), Sen srebrny Salomei (1977).
Do zespołu Teatru Narodowego należeli wybitni aktorzy, m.in.: I. Eichlerówna, Z. Kucówna, B. Krafftówna, D. Szaflarska, G. Holoubek, A. Łapicki, T. Łomnicki. Stale współpracowali scenografowie: A. Stopka, M. Kołodziej