• Współczesne teorie bezrobocia

Do grupy bezrobotnych zalicza się osoby w wieku produkcyjnym, które są zdolne i gotowe do podjęcia pracy na typowych warunkach występujących w gospodarce oraz pozostają bez pracy, pomimo podjęcia poszukiwań pracy.

Bezrobotni (według BAEL i NSP 2002)

Osoby w wieku 15-74 lat, które spełniają jednocześnie trzy warunki:

• w okresie badanego tygodnia nie były osobami pracującymi (zgodnie z definicją pojęcia "Pracujący (według BAEL i NSP 2002)"),

• aktywnie poszukiwały pracy, tzn. podjęły konkretne działania w ciągu 4 tygodni (wliczając jako ostatni - tydzień badany), aby znaleźć pracę,

• były gotowe (zdolne) podjąć pracę w okresie: wg BAEL- w ciągu dwóch tygodni następujących po tygodniu badanym, wg NSP 2002 - w tygodniu badanym lub następnym.

• Bezrobocie ujęcie statystyczne

Zgodnie z definicją stosowaną przez instytucje statystyczne (GUS, OECD i inne) bezrobocie to sytuacja w której:

• osoba w wieku produkcyjnym,

• zdolna do pracy,

• aktywnie poszukuje pracy,

• jest gotowa do jej podjęcia,

• nie może jej znaleźć.

Bezrobocie w ujęciu statystycznym obejmuje tylko bezrobocie przymusowe.

Bezrobocie przymusowe jest związane ze sztywnością płacy realnej.

• Przyczyny sztywności płacy realnej

Główne rodzaje tego typu zaburzeń:

• Działalność związków zawodowych

• Czynniki instytucjonalne np.

• Płaca minimalna

• Obciążenia nakładane na dochody z pracy

• Okresy wypowiedzenia itp.

• Czynniki o charakterze ekonomicznym

• Heterogeniczność pracowników i stanowisk pracy

• Płace motywacyjne

Podział bezrobocia ze względu na podłoże jego występowania:

Bezrobocie frykcyjne - nieredukowalne minimum bezrobocia w dynamicznej gospodarce.

Bezrobocie strukturalne powstaje w rezultacie niedopasowań struktury podaży siły roboczej i popytu na siłę roboczą, przede wszystkim w aspekcie kwalifikacyjnym, zawodowym i regionalnym.

Bezrobocie koniunkturalne wywoływane jest spadkiem popytu konsumpcyjnego i inwestycyjnego, który powoduje zbyt małe wykorzystanie zdolności produkcyjnych przedsiębiorstw.

Bezrobocie klasyczne to rodzaj bezrobocia wynikający ze sztucznego, rozmyślnego utrzymywania płac powyżej poziomu równoważącego popyt z podażą pracy.

Podział bezrobocia ze względu na zachowanie się osób bezrobotnych

Bezrobocie dobrowolne, inaczej zwane bezrobociem naturalnym obejmuje bezrobotnych, którzy należą do zasobów siły roboczej, lecz za ustaloną na rynku płacę nie chcą podjąć pracy. Udział bezrobocia dobrowolnego w całości zasobów pracy to naturalna stopa bezrobocia.

Bezrobocie przymusowe dotyczy bezrobotnych, którzy chcę podjąć pracę za płacę równowagową, lecz po mimo starań nie mogą jej znaleźć, świadczy to o niskim w danych chwili popycie na pracę.

Podział bezrobocia ze względu na formę występowania. Tu

• Bezrobocie krótkookresowe - do 3 miesięcy bez zatrudnienia.

• Bezrobocie średniookresowe - od 3 do 6 miesięcy bez zatrudnienia.

• Bezrobocie długookresowe - dotyczy osób pozostających bez pracy od 6 do 12 miesięcy. Może przekształcić się w bezrobocie długotrwałe, ponieważ dłuższe pozostawanie bez pracy powoduje zmniejszenie szans na ponowne zatrudnienie.

• Bezrobocie ukryte to pewna - nieokreślona - liczba osób, które w myśl ustawy nie mogą zarejestrować się jako bezrobotne, albo wykonywana przez nich praca nie jest niezbędna z punktu widzenia zatrudniającego. Występuje głównie na wsi (nadmiar rąk do pracy, dawniej - przerost administracji).

• Bezrobocie rejestrowane to liczba osób bezrobotnych, czyli posiadających określone w ustawie cechy i zarejestrowanych w urzędach pracy.

Sformułowane w literaturze dwie główne teorie powstania bezrobocia neoklasyczna i keynesowska rozwinęły się w XX wieku.

Zgodnie z ujęciem neoklasycznym w warunkach wolnorynkowej gospodarki występuje tendencja do ustalania się na rynku pracy stanu równowagi. Głównym mechanizmem, który zapewnia taką tendencję, jest mechanizm zmian płac realnych.

Zjawisko bezrobocia występujące w rzeczywistości tłumaczy się w tej teorii ograniczeniami w swobodnym działaniu mechanizmu rynkowego na rynku pracy.

• nadmierna wiara neoklasyków w skuteczne działanie mechanizmów rynkowych (mechanizmy płacowe)

• odpowiedzialności związków zawodowych za ograniczenie mechanizmu płacowego i powstanie bezrobocia.

Keynesiści - w warunkach swobodnego działania mechanizmu rynkowego występuje tendencja do ustalania się nadwyżki podaży siły roboczej nad popytem, oznaczająca istnienie bezrobocia

W WARUNKACH WOLNORYNKOWEJ GOSPODARKI WYSTĘPUJE NADWYŻKA PODAŻY SIŁY ROBOCZEJ NAD POPYTEM

• suma zamierzonych inwestycji w gospodarce jest mniejsza od sumy oszczędności odpowiadających dochodowi przy pełnym zatrudnieniu co skutkuje niewystarczającym popytem na towary

• zmiany stopy procentowej nie są skutecznym mechanizmem gwarantującym zrównanie inwestycji i oszczędności na pożądanym poziomie

• obniżki płac realnych nie są w stanie zlikwidować bezrobocia

Argumenty Keynesistów:

• Nierealność postulatu obniżek płac nominalnych przy istnieniu silnych związków zawodowych

• Ogólne obniżki płac nominalnych zmniejszałyby dochody pracowników i ich wydatki konsumpcyjne, co prowadzi do dalszego ograniczenia produkcji i zatrudnienia

• Według keynesistów, bezrobocie ma charakter przymusowy, bowiem nawet zaakceptowanie przez pracowników niższych płac realnych nie zlikwidowałoby bezrobocia. Niższe płace realne prowadziłyby, bowiem do spadku dochodów, popytu i produkcji.

• Kenysiści wysuwają postulat konieczności aktywnej ingerencji państwa w procesy gospodarcze w celu zwalczania bezrobocia.

• Ingerencja powinna polegać na stymulowaniu efektywnego popytu na towary za pomocą instrumentów fiskalnych i pieniężnych.

Bezrobocie jest procesem naturalnym i jedynym sposobem na realokację siły roboczej.

Problem pojawia się wówczas, kiedy ma ono charakter przymusowy i chroniczny.

Do pozytywnych skutków ekonomicznych bezrobocia frykcyjnego zaliczamy:

1. pewna nadwyżka wolnej siły roboczej warunkuje procesy inwestycji i restrukturyzacji gospodarki, które wymagają realokacji zasobów pracy pod względem kwalifikacyjno -zawodowym i przestrzennym zarówno w skali przedsiębiorstw, jak i całych branż i gałęzi gospodarki

2. zwolnienie nadmiernej liczby zatrudnionych w stosunku do potrzeb danego miejsca pracy (tzn. redukcja bezrobocia ukrytego) racjonalizuje strukturę zatrudnienia i umożliwia prowadzenie prawidłowej polityki kadrowej, co sprzyja wzrostowi wydajności i efektywności pracy

3. wyzwala ono konkurencję między poszukującymi pracy, zwłaszcza, gdy chodzi o atrakcyjne i dobrze płatne miejsca pracy, pobudzając ich do większej dbałości o wybór zawodu i podnoszenie kwalifikacji

4. redukuje patologiczne formy fluktuacji zatrudnionych (np. nadmierną płynność, samowolne porzucanie pracy) i osłabia niezdrową konkurencję płacową zakładów pracy, które starają się pozyskać pracowników oferując im nieproporcjonalnie wysokie zarobki

5. podnosi poszanowanie i dyscyplinę pracy (np. obniża nieuzasadnioną absencję) wzmacniając etos pracy i kształtowanie się prawidłowych postaw wobec pracy

Skutki bezrobocia długookresowego

• Niewykorzystanie potencjału pracy jako czynnika wzrostu gospodarczego; stratę tę wyraża tzw. luka PNB, czyli różnica między potencjalnym poziomem produktu narodowego brutto (PNB)

• Obniżenie materialnego poziomu życia, a niekiedy nawet zagrożenie egzystencji jednostek i rodzin

• Wzrost wydatków budżetowych w związku z przeznaczeniem ich części na zasiłki dla bezrobotnych i świadczenia socjalne oraz na przeciwdziałanie bezrobociu

• Emigracja wysoko wykształconych kadr, zwłaszcza ludzi młodych, którzy nie mogli znaleźć pracy w kraju

• Frustrację poszczególnych jednostek i całych grup ludzi, spowodowaną niemożnością włączenia się ludzi w nurt społecznego procesu pracy i związanym z tym poczuciem nieprzydatności

• Frustracja wpływa ujemnie na stan zdrowia fizycznego, a zwłaszcza kondycję psychiczną dotkniętych jednostek, czego przejawem jest skrócenie długości życia, wzrost liczby samobójstw itp.

Naturalna stopa bezrobocia

W współczesnej ekonomii znane są dwie teorie bezrobocia równowagi: bezrobocie naturalne oraz NAIRU.

Bezrobocie naturalne jest częścią bezrobocia faktycznego i stanowi pewien nieunikniony i niezbędny dodatni poziom bezrobocia towarzyszący rozwijającej się gospodarce.

Bezrobocie naturalne wiąże się z  nieuniknionymi zakłóceniami wynikającymi z niedoskonałego i  nieefektywnego funkcjonowania rynku pracy oraz rynku towarowego, które są niezależne od zmian koniunkturalnych i zmian na rynku pieniężnym (komponent bezrobocia frykcyjnego i strukturalnego)

Niedopasowania strukturalne dotyczą: regionów, zawodów, miejsca i czasu wykonywanej pracy

Wynikają z:  postępu technicznego, geograficznego rozmieszczenia wakatów i pracy, niedopasowań popytu i podaży siły roboczej na poszczególnych rynkach (wąskie ujęcie).

W szerszym ujęciu identyfikuje się je dodatkowo z  bezrobociem instytucjonalnym i podkreśla się jego związek z równowagą na rynku pracy.

• Determinanty zmian poziomu NAIRU stanowią czynniki określające wielkość realistycznych i postulowanych płac realnych negocjowanych przez pracowników i pracodawców.

• Podstawowym czynnikiem, który kształtuje poziom płac realnych odpowiadający realiom ekonomicznym gospodarki jest wydajność pracy, czyli miara produktywności pracy

Wysokość negocjowanych płac i siła presji płacowej zależą między innymi od:

• Sytuacji na rynku pracy, wyrażonej poprzez stopę bezrobocia

• Siły związków zawodowych

• Ustawodawstwa

• Zasiłku dla bezrobotnego

• Intensywności poszukiwań pracy

• Płacy efektywnościowej

Histereza – zjawisko występujące w gospodarce i polegające na tym, że długookresowa równowaga w gospodarce jest uzależniona od zjawisk, które pojawiły się w krótkim okresie.

• Rozróżnienie swoi–obcy (ang. insider–outsider)
  „Swoi” to są osoby pracujące, natomiast „obcy” to osoby bezrobotne. Płaca jest wynikiem negocjacji i porozumienia między pracodawcami i pracobiorcami. W wyniku recesji część „swoich” traci pracę i przechodzi na stronę „obcych”. Gdy jednak po okresie recesji pojawia się ożywienie, „swoi”, wywierając wpływ na pracodawców, domagają się podwyższenia płac. W wyniku ich podwyżki pracodawcy chcą zatrudnić mniej nowych osób, dlatego krzywa podaży pracy nie przesunie się z powrotem do położenia AJ, ale zatrzyma się gdzieś pomiędzy AJ i AJ’, a nowa równowaga będzie w punkcie F.

• Zniechęceni pracownicy
  Po początkowej równowadze w punkcie E, w wyniku recesji, przesuwa się ona do punktu G. Im dłuższa jest recesja, tym bardziej ludzie stają się zniechęceni poszukiwaniem pracy i nawet gdy gospodarka ponownie się ożywi, to mniej z nich będzie chciało podjąć pracę i nowa równowaga będzie w punkcie F. Wynika to z bierności osób zmęczonych długotrwałym szukaniem pracy w okresie recesji.

• Poszukiwania i niedopasowanie
  W okresie ożywionej gospodarki, gdy bezrobocie jest małe, pracownicy i pracodawcy są bardzo selektywni w stosunku do siebie. Pracodawcy szukają najlepszych pracowników, a oni najkorzystniejszej oferty. W recesji natomiast i jedni i drudzy obniżają swoją aktywność, a także selektywność. Pracodawcy chcą zatrudniać mniej osób, a pracownicy nie chcę z kolei tracić czasu na długotrwałe poszukiwania. Dlatego gdy popyt wróci do poziomu sprzed recesji, ani pracodawcy ani pracobiorcy nie będą zainteresowani odbudowaniem wcześniejszej aktywności, a równowaga ponownie znajdzie się w punkcie F.

• Zasób kapitału rzeczowego
  W okresie ożywionej gospodarki przedsiębiorstwa posiadają duże zasoby kapitały i potrzebują dużej liczby pracowników. Kiedy jednak przychodzi recesja chcą one zacząć oszczędzać i dlatego zmniejszają inwestycje i zwalniają siłę roboczą. Po ponownym ożywieniu gospodarki, gdy kapitał jest poważnie niższy, przedsiębiorstwa nie będą zainteresowane przywracaniem stanu zatrudnienia do poprzedniego, dlatego przy zmniejszonym popycie na pracę, który jest funkcją krańcowego produktu pracy, nowa równowaga ustabilizuje się w punkcie F.

Skutki zjawiska histerezy dla polityki gospodarczej:

1. Próba zwiększania popytu globalnego mogą okazać się niebezpieczne jako sposób rozwiązania problemu bezrobocia, gdyż skutkiem tego może być duża inflacja. Jest to tym bardziej niebezpieczne, im dłuższy okres późniejszych dostosowań, a zmiany popytu globalnego takich wymagają.

2. Ważne jest także, żeby nie dopuszczono do spadku popytu, gdyż tylko dzięki rozsądnemu zarządzaniu popytem gospodarka może powrócić do stanu poprzedniej równowagi.