ROZDZIAŁ 5 : Teoria pomagania
Każdy ma swoją osobistą teorię, która wywiera wpływ na jego postępowanie. Jednak nasze działania nie zawsze są zgodne z deklarowanymi przekonaniami i założeniami. Wraz ze wzrostem świadomości naszej teorii osobistej dostrzegamy jak ona się ma do teorii naukowych i do naszej praktyki pomagania.
Teorie psychodynamiczne
Teoria Freuda, oparta na psychologii konfliktu intrapsychicznego miedzy konkurującymi wewnętrznymi popędami i instynktami. Ludzkie zachowanie widział Freud w sposób deterministyczny, to znaczy uważał, że jest ono z góry określone przez biologiczne instynkty i popędy oraz wcześniejsze doświadczenia życiowe.
5 faz rozwoju psychoseksualnego. Fazy te mają decydujące znaczenie w procesie rozwoju, ponieważ bez ich pomyślnego przebycia nie może się rozwinąć zdrowa osobowość.
1.Faza oralna – 1 r.ż., kiedy dziecko czerpie przyjemność ze ssania i gryzienia i rozwija w sobie ufność. Jest to faza przyjemności i stwierdzono, że ludzie których potrzeby oralne były zaspokajane mają w późniejszym okresie życia bardziej pozytywny stosunek do świata. 2.Faza analna – 2 i 3 r.ż., kiedy dziecko czerpie przyjemność ze stymulowania analnej sfery erogennej oraz wstrzymywania i wydalania ekskrementów, doświadcza również negatywnych uczuć temu towarzyszących. Dziecko wykazuje wielkie zainteresowanie procesami fizjologicznymi oraz wąchaniem, dotykaniem i zabawą fekaliami. Ludzie, których potrzeby analne były frustrowane bywają uparci i pamiętliwi oraz zdradzają silną potrzebę kontroli. 3.Faza falliczna – następnych parę lat, kiedy dziecko czerpie przyjemność ze stymulacji obszaru genitalnego i zaczyna wchodzić z innymi ludźmi w relacje miłości i nienawiści. W tym okresie pojawiają się pragnienia edypalne : intensywne pragnienia erotyczne skierowane ku rodzicowi płci przeciwnej oraz wrogość i rywalizacja wobec rodzica tej samej płci. Freud uważał, że elementem późniejszych nerwic są wyparte pragnienia okresu edypalnego i że w tej fazie tkwią podstawy związków seksualnych człowieka dorosłego. 4.Faza latencji – od 6 do 12 r.ż., kiedy dziecko nie przejawia zainteresowania fantazjami erotycznymi i stymulacją genitalną. Jest to faza spokojna, w której dziecko skupia się na socjalizacji, wydatkując najwięcej energii w szkole i w świecie zewnętrznym. 5.Faza genitalna – okres dojrzewania, kiedy młody człowiek zaczyna skupiać zainteresowanie na innych osobach i w nich szukać źródeł gratyfikacji, a nie w samym sobie. Zaczyna również tworzyć związki heteroseksualne.
Główne założenia psychoanalizy Freuda :
1.Zachowanie ludzkie jest zdeterminowane przez siły, których nie jesteśmy świadomi (instynktowne potrzeby i popędy biologiczne).
2.Podstawową determinantą zachowania jest popęd seksualny, który stanowi podłoże konfliktów dynamicznych, związanych z rywalizacją i zazdrością, mających źródła we wczesnym dzieciństwie,
3.Na zachowanie ludzi dorosłych mają silny wpływ doświadczenia związane z fazami rozwoju psychoseksualnego we wczesnym dzieciństwie.
4.W id zmagazynowana jest stała ilość energii libido.
5.Problemy mają źródło w konfliktach intrapsychicznych manifestujących się lękiem i spowodowanych doświadczeniami z przeszłości. Konflikt wynika ze zbytniego nasilenia mechanizmów obronnych, które zużywają zbyt dużą ilość libido. Na skutek tego niewiele libido pozostaje na efektywne funkcjonowanie w bieżącym życiu.
Teoria Junga
Uważał on, że jednostka czerpie energię nie tylko z popędów seksualnych i zawsze rozwija się w kierunku pełni i samospełnienia. Energia służy jej do twórczego dążenia do celu, którym jest osiągnięcie równowagi między ciałem, umysłem i duchem. Wyodrębnił on 4 typy psychiki, w których dominującą rolę odgrywają : myślenie, uczucia, postrzeganie i intuicja. Jung nie był tak zdecydowanym deterministą jak Freud. Postulował możliwość rozwoju duchowego w wieku dojrzałym, akcentując zdolność człowieka w środkowym okresie życia do zintegrowania nieświadomych i świadomych aspektów swej osobowości.
Teoria Adlera
Kładł on nacisk na społeczne determinanty osobowości, skupiał się bardziej na świadomości i przyszłości oraz wierzył w zdolność człowieka do kształtowania własnego losu. Według teorii Adlera zachowania nieprzystosowawcze występują wówczas, gdy jednostka rozwija niewłaściwe strategie, by nadmiernie skompensować poczucie niższości, które pojawiło się w dzieciństwie. Celem terapii opartej na zrozumieniu i psychoedukacji jest rozwinięcie u pacjenta zainteresowań społecznych, zmiana błędnego sposobu myślenia, pomoc w przezwyciężeniu poczucia niższości i bezsilności oraz stworzeniu motywacji do pełnego uczestnictwa w życiu społecznym.
Psychologia Ego
Przedstawiciele psychologii ego zwracali większą uwagę na wpływ środowiska na rozwój osobowości i zdolność ego do przekraczania instynktów id. Dla tych psychologów tożsamość wiąże się z rozwojem ego, który trwa przez całe życie. W każdej z faz występuje pewien podstawowy kryzys rozwojowy. Na jego rozwiązanie wpływają doświadczenia faz wcześniejszych. Problemy powstają, kiedy dochodzi do konfliktu pomiędzy ego a potrzebą adaptacji społecznej.
Teoria relacji z obiektem i psychologia self
Współcześni psychoanalitycy sądzą, że podstawą rozwoju osobowości są ego i relacje interpersonalne. Za pierwotny popęd jednostki obecny od urodzenia1 uważa się dążenie do relacji. Krytyczny okres rozwoju osobowości rozpoczyna się wraz z nawiązaniem przez niemowlę relacji z opiekunem pierwotnym, zwłaszcza matką. Zaniedbania i niepowodzenia wczesnodziecięcej opieki matczynej prowadzą do powstania fałszywego self i hamują rozwój całego ego. Agresja jest uważana za reakcję na frustrujące relacje. Jakość doświadczeń przywiązania i separacji małego dziecka w relacjach z obiektem kształtuje rozwój ego, między innymi zdolność do miłości i nawiązywania relacji z innymi. Rozszczepienie następujące powodu słabej relacji z obiektem zakłóca proces rozwoju i może się przyczynić do zaburzeń charakteru czy psychoz.
Główne zasady terapii w teoriach psychodynamicznych
Głównym celem terapii psychoanalitycznej jest doprowadzenie do świadomości pacjenta nieświadomych treści i taka przebudowa jego osobowości, która zapewnia zdrową równowagę energii. Psychoanaliza jest terapią umiarkowanie dyrektywną, oparta na kontakcie werbalnym. Stsuje się w niej zadawanie pytań, interpretację, analizę snów, wolne skojarzenia, odtwarzanie wspomnień oraz analizę oporu, przeniesienia i przeciwprzeniesienia. Cztery główne fazy terapii psychodynamicznej to : 1)faza otwarcia, 2) rozwój przeniesienia, 3) przepracowanie przeniesienia, 4) rozwiązanie przeniesienia. Przeniesienie pojawia się kiedy pacjent ponownie przeżywa emocje i postawy występujące pierwotnie w jego relacji z rodzicem i przenosi je na terapeutę. Dzieki temu może on przepracowac swoje nierozwiązane konflikty z rodzicem. Analiza przeniesienia może też mu pomóc w zrozumieniu błędów, które popełnia, postrzegając osoby ze swego obecnego otoczenia, interpretując ich zachowania i reagując na nie w kategoriach swych dawnych relacji. W psychoanalizie skłania się pacjenta, by doświadczył kryzysu, oporu i przeniesienia, co pozwala na przepracowanie impasów i materiału nieświadomego. Psychoanalitycy i terapeuci zorientowani psychodynamicznie przywiązują wagę do przeszłości, eksploracji przyczyn i konfrontacji pacjenta z jego wewnętrznymi sprzecznościami.
Doradcy i osoby pomagające nie będące psychoanalitykami powinni pamiętać o tym, że postępowanie człowieka jest motywowane wewnętrznymi siłami, których on nie jest w pełni świadomy. Powinni wiedzieć, że ludzie bronią się przed zagrożeniami wewnętrznymi i zewnętrznymi za pomocą mechanizmów obronnych i oporu. Muszą także doceniać znaczenie doświadczeń wczesnego dzieciństwa i możliwe konsekwencje zjawiska przeniesienia w jakiejkolwiek relacji.
Teorie fenomenologiczne
Fenomenologiczne teorie pomagania koncentrują się na niepowtarzalności wewnętrznej perspektywy, która determinuje rzeczywistość jednostki. Na tym, jak ludzie postrzegają i odczuwają siebie i swoje otoczenie. Trzy najpowszechniej stosowane podejścia fenomenologiczne to : psychoterapia egzystencjalna, terapia skoncentrowana na kliencie oraz teoria Gestalt.
Egzystencjaliści przypisują ludzkiej naturze subiektywizm i indywidualizm; znaczące są wszelkie niepowtarzalne doświadczenia jednostki. Istota ludzka jest zawsze w trakcie procesu stawania się, jest wolna, zdolna do samoświadomości i przyjęcia odpowiedzialności za dokonywane wybory. Stale poszukuje tożsamości, znaczenia i dąży do związków z innymi ludźmi. Terapeuta egzystencjalny służy za model i towarzyszy klientowi w poszukiwaniu świadomości, odpowiedzialności i znaczenia.
Podejście skoncentrowane na kliencie opracowane przez Carla Rogersa
Jest to teoria Ja oparta na przekonaniu, że ludzie działają zgodnie ze swoim obrazem własnej osoby i że na ten obraz wpływają silnie ich doświadczenia w kontaktach z innymi ludźmi. Podejście to zajmuje się tym jak klient postrzega samego siebie i swoją sytuację, koncentruje się na bieżących doświadczeniach, uczuciach i interakcjach jednostki. Podstawą terapii skoncentrowanej na kliencie jest stworzenie przez terapeutę empatycznej relacji, która pozwoli klientowi na doświadczanie spontaniczności, autentyczności i poczucia „tu i teraz”. Relacja pomagania tworzy klimat stymulujący klienta do badania własnego Ja i stopniowego otwierania się na zmianę i rozwój. Terapeuta używa samego siebie jako narzędzie zmiany poprzez budowanie ukierunkowanej na rozwój, skoncentrowanej na kliencie relacji. Główne techniki werbalne stosowane w tym podejściu to reakcje minimalne typu „mhm”, „rozumiem”, „tak” komunikujące akceptację oraz odzwierciedlanie, klaryfikacja, podsumowanie oraz konfrontacja (pozbawiona elementu oceny). Podejście skoncentrowane na kliencie jest niedyrektywne, przebiegiem interakcji w pełni kieruje klient. Podejście to kładzie nacisk na komunikowanie szacunku, zrozumienia i akceptacji wobec klienta. Celem jest ciepła, pełna uczuć relacja, która redukuje lęk klienta i pozostawia mu wolność doświadczania, wyrażania i eksploracji swoich emocji.
W terapii skoncentrowanej na kliencie i terapii egzystencjalnej eksponuje się relację opartą na empatycznym i uważnym słuchaniu oraz na otwartości. Uważa się Ja terapeuty za ważniejsze od jego postępowania. Pomagający zachęca klienta do nieustannego rozwoju samoświadomości, rozwijając jednocześnie własną samoświadomość i umiejętność ujawniania uczuć w celu facylitacji wzrostu i odpowiedzialności klienta. Jednak brak kryteriów umożliwiających pomiar efektów pracy oraz wymóg nieograniczania czasu trwania terapii jak również nieuwzględnianie takich zjawisk, jak seksizm, rasizm, dyskryminacja i prześladowania ogranicza zastosowanie tego podejścia w praktyce.
Teoria Gestalt
Terapia Gestalt jest podejściem fenomenologicznym, koncentruje się na teraźniejszości, na „tu i teraz” i na perspektywie klienta. Jej celem jest osiągnięcie przez klienta głębszego zrozumienia siebie oraz większej świadomości własnych uczuć i doznań cielesnych, co prowadzi do integracji poszczególnych części Ja i doświadczenia w harmonijną całość. Terapia Gestalt jest oparta na doświadczaniu egzystencjalnym i eksperymentalnym. W terapii tej stosuje się podejście warsztatowe, w którym relacja miedzy pomagającym i klientem rozgrywa się na tle grupy. Główne techniki tej terapii polegają na ćwiczeniach i przestrzeganiu pewnych reguł. Ćwiczenia i gry polegają na odgrywaniu bieżących konfliktów klienta w wyolbrzymionej postaci i z odwróceniem ról tak, by mógł on wziąć odpowiedzialność za teraźniejsze doświadczenia. Celem jest powiązanie ze sobą aktywności umysłowej, uczuć, wrażeń cielesnych i działań. Język ciała i jego świadomość są równie ważne jak świadomość języka werbalnego.
W terapii Gestalt terapeuta uczy klientów poznawania samych siebie i uświadamiania sobie tego, jak funkcjonują. Świadomość ta prowadzi do wzrostu odpowiedzialności za siebie. Podejście to jest dyrektywne, ponieważ terapeuta pełni rolę podobną do roli reżysera teatralnego. W terapii tej ważne są zarówno techniki werbalne jak i niewerbalne. Warunkiem efektywności terapii jest wiara klienta w moc terapeuty, ponieważ bez niej może on opierać się sugestiom pomagającego i odmawiać wykonania pewnych ćwiczeń. Terapeutę Gestalt cechuje postawa konfrontacyjna, która może prowadzić klienta do frustracji, np. terapeuta zachęca klienta do analizowania nieprzyjemnych uczuć i zintegrowania ich z całością swego Ja. Techniki Gestalt wiążą się z ryzykiem manipulacji i pomijają czynnik poznawczy.
Podejście behawioralne
Według teorii behawioralnej zachowanie ludzkie jest zdeterminowane przez swoje bezpośrednie skutki środowiskowe (wzmocnienia). Kształtują je więc czynniki sytuacyjne a nie wewnętrzne procesy organizmu. Behawioralne podejście do pomagania jest szczególnie dyrektywne i zakłada ścisłą kontrolę warunków oraz przebiegu terapii. Opiera się na procesach uczenia się i mechanizmach poznawczych. Pomagający identyfikuje niepożądane zachowania i stara się je zakłócić lub wygasić oraz stwarza warunki umożliwiające wyuczenie się nowych, bardziej pożądanych zachowań. W modyfikacji zachowania wykorzystuje się : 1) uczenie się przez naśladowanie (modelowanie), 2) uczenie się angażujące procesy poznawcze – poprzez odgrywanie ról, wypróbowywanie zachowań, instrukcje werbalne oraz kontrakty miedzy pomagającym a klientem (polityka żetonów), 3) uczenie się emocjonalne, takie jak terapia implozyjna (przeżywanie w wyobraźni intensywnego kontaktu z wyolbrzymionymi bodźcami nieprzyjemnymi celem wygaszenia skojarzonego z nimi lęku), systematyczna desensytyzacja ( skojarzenie bodźców negatywnych ze stanem relaksacji), 4) warunkowanie sprawcze, w którym wybrane zachowania są natychmiast wzmacniane według uprzednio świadomie ustalonego rozkładu wzmocnień. Celem terapii behawioralnej jest zmiana zachowania przez osłabienie lub wzmocnienie określonych zachowań przy użyciu strategii sprawdzonych empirycznie. Pomagający jest aktywny, potrafi określić które interwencje były skuteczne i kiedy należy zakończyć terapię. Jest dyrektywny i występuje często w roli nauczyciela lub instruktora i konsultanta. Koncentracja na rezultatach behawioralnych sprzyja terapii krótkoterminowej i umożliwia łatwą ocenę efektywności pracy.
Podejście poznawczo – behawioralne
Zajmuje się : racjonalnością, procesami myślenia i rozwiązywaniem problemów. Koncentruje się na ocenach, atrybucjach, systemach przekonań i oczekiwaniach oraz na wpływie tych procesów na emocje i zachowanie.
Terapia racjonalno – emotywna
Jest podejściem opartym na uczeniu się i pomaga ludziom w dokonaniu zmian w osobowości. Instruując, dostarczając informacji, stosując techniki wyobrażeniowe i wyznaczając prace domowe, terapeuta pomaga ludziom w zmianie irracjonalnego systemu przekonań. Stosowane techniki mają zarówno charakter poznawczy jak i behawioralny. Celem jest zmiana zachowania klienta przez zmianę jego sposobu myślenia. Klient uczy się rozumieć samego siebie i innych, reagować w nowy sposób i zmieniać podstawowe wzorce swojej osobowości. W podejściu tym relacja pomagania ma charakter poznawczy i dyrektywny. Pomagający napomina, frustruje i instruuje klienta, żeby nakłonić go do analizy własnych myśli i nauczyć racjonalnego restrukturyzowania własnego systemu przekonań.
Terapia realistyczna
Terapia ta kładzie nacisk na racjonalność, logikę oraz uczenie się. Według koncepcji tej terapii ludzie mają dwie podstawowe potrzeby psychologiczne : potrzebę odczuwania miłości i bycia kochanym oraz potrzebę bycia jednostką wartościową w oczach własnych i innych osób. Terapia ma pomóc klientowi w dokonywaniu odpowiedzialnych wyborów i zaspokajaniu podstawowych potrzeb psychologicznych bez pozbawiania innych ludzi możliwości zaspokojenia ich potrzeb. Terapia realistyczna jest podejściem dyrektywnym, koncentruje się na teraźniejszości. Oparta jest na szczerej relacji, w której pomagający uczy klienta przyjmowania odpowiedzialności za siebie, analizując niespójność jego celów i wartości z zachowaniami.
Terapia poznawczo-behawioralna
Terapia poznawcza Becka koncentruje się na systematycznych błędach rozumowania, które są podłożem problemów psychologicznych. 3 główne składniki zaburzeń emocjonalnych wg Becka:
1.Automatyczne negatywne myśli
2.Zniekształcanie rzeczywistości oparte na systematycznych błędach logicznych, takich jak :
- arbitralne wnioskowanie(wyciąganie wniosków z niepełnych, fałszywych przesłanek
-nadmierna generalizacja( na podst. 1 negatywnego zdarzenia przewidywanie kolejnych takich zdarz.)
-selektywne abstrahowanie(skupianie się na niektórych aspektach sytuacji a ignorowanie innych)
-wyolbrzymianie lub pomniejszanie ( koncentrowanie się na tym, co najgorsze lub odwrotnie)
-personalizacja (bezpodstawne odnoszenie okoliczności zewnętrznych do siebie)
- myślenie dychotomiczne (wszystko albo nic)
3.Schematy depresyjne
3 główne fazy terapii poznawczo-behawioralnej :
Ujawnianie myśli, dialogu wewnętrznego i ich interpretacji dokonywanych przez klienta
Wspólne z klientem gromadzenie argumentów za lub przeciw jego interpretacjom
Projektowanie eksperymentów, które sprawdzą trafność interpretacji klienta
Jest to terapia aktywna, w której terapeuta współpracuje z klientem, koncentrując się na „tu i teraz”. Opiera się na kontakcie werbalnym. Beck kładzie nacisk na potrzebę empatii, ciepła i autentyczności w relacji oraz podkreśla wagę więzi, współpracy i wzajemnego zrozumienia. Techniki tego podejścia to: wypróbowywanie w wyobraźni, kwestionowanie sposobu myślenia, poszukiwanie alternatyw, monitorowanie myśli, testowanie rzeczywistości, zastępowanie myśli oraz uczenie umiejętności radzenia sobie i samokontroli. Metoda autoinstrukcji Meichenbauma opiera się na przekonaniu, że stres i trudności psychologiczne są wzbudzane przez nasz dialog wewnętrzny. Aby zmienić zachowania, należy zmodyfikować stwierdzenia zawarte w tym dialogu. Terapia poznawczo-behawioralna jest podejściem preferowanym w instytucjach opieki zdrowotnej, zwłaszcza w przypadku pacjentów z lekkimi lub umiarkowanymi zaburzeniami emocjonalnymi i przystosowania. Dzięki nastawieniu na współprace i edukację terapia ta może być szczególnie efektywna w odniesieniu do klientów z odmiennych kultur.
Podejście integracyjne
Większość pomagających wykorzystuje zasady, koncepcje i techniki wywodzące się z różnych szkół teoretycznych. Wymaga to od pomagającego większej elastyczności i wszechstronności oraz konieczności ustawicznego kształcenia zawodowego.
Podobnie podejście feministyczne nie stanowi jednolitej teorii. Terapeuci feministyczni uznają płeć psychiczną zarówno za przyczynę jak i skutek doświadczeń kobiety w kulturze zdominowanej przez mężczyzn. Kwestionują i poddają w wątpliwość postawy wobec kobiet odzwierciedlane w dominujących teoriach. Cele terapii feministycznych odnoszą się do androginii (współwystępowania komplementarnych cech kobiecych i męskich w psychice zarówno mężczyzn jak i kobiet), opartych na równoprawności relacji między przedstawicielami obu płci, akceptacji różnorodności wewnątrz grupy, akceptacji światopoglądu jednostki, akceptacji jej obrazu własnego ciała oraz możliwości wyboru drogi zawodowej niezależnie od płci.
Modele wielokulturowe – opierają się na następujących założeniach :
za problemy, które skłaniają ludzi do szukania pomocy odpowiedzialne są warunki socjokulturowe,
w każdej kulturze istnieją właściwe jej metody radzenia sobie z problemami
znane nam metody pomocy psychologicznej to kulturowy wynalazek zachodu
Ważne by pomagający poznawał i doceniał odmienne światopoglądy, gdyż stawiają one pod znakiem zapytania dominujące teorie rozwojowe. Główne cele w modelach wielokulturowych to wzmocnienie poczucie mocy osobistej u klienta oraz rozwój jego tożsamości rasowej i etnicznej.
Terapia wieloczynnikowa (multimodalna)
Arnold Lazarus proponuje elastyczne, zindywidualizowane podejście do klienta, w którym wykorzystuje kombinację technik z różnych szkół teoretycznych. Wybierając metody dopasowuje terapię do potrzeb i indywidualnych cech każdego klienta. Podejście to oparte jest na zasadach społecznego uczenia się oraz wzajemnej interakcji zmiennych indywidualnych i środowiskowych. Podejście multimodalne zakłada, że pomagający powinien zwracać uwagę na 7 wzajemnie powiązanych czynników związanych z osobowością : zachowanie, afekt, doznania, wyobrażenia, procesy poznawcze, relacje interpersonalne, dietę i narkotyki. Wg Lazarusa skuteczność i trwałość efektów terapii są proporcjonalne do liczby objętych przez nią aspektów osobowości.
Podejście ekologiczne
Założenia :
jednostka sama w sobie jest systemem złożonym z wzajemnie powiązanych z nią podsystemów, takich jak obszar poznawczy, afektywny i fizjologiczny,
jednostka jest częścią przeszłego i obecnego systemu rodzinnego, które są składnikami szerszych systemów społecznych,
problemy jednostki wynikają raczej z wadliwego przystosowania do środowiska niż z wewnętrznych zaburzeń.
Rozpoznanie i klaryfikacja problemów jednostki wymagają wzięcia pod uwagę wszystkich znaczących czynników, zarówno indywidualnych, jak i systemowych. Zasady :
zmiana jednego elementu systemu wywoła inne zmiany w systemie,
potrzeby i cele systemu szerszego są nadrzędne wobec celów i potrzeb podsystemu lub jego elementu.