Kompozycja utworu skupiona jest wokół głównego wątku procesu. Oparta jest ona na chronologicznej fabule, zaś układ zdarzeń jest przejrzysty. Akcja utworu zmierza ku katastrofie, którą jest śmierć głównego bohatera. Należy odczytywać ją jako parabolę (przypowieść *).
* Gatunek ten po raz pierwszy pojawił się w Biblii. Jest to utwór, w którym przedstawione zdarzenia i postacie obrazują uniwersalne prawdy dotyczące świata i człowieka, nie zaś ważne ze względu na charakter jednostkowy. Cechą charakterystyczną przypowieści jest fakt, że zawiera ona dwa plany – dosłowny i ukryty, symboliczny.
Prace nad powieścią Kafka rozpoczął w sierpniu 1914 roku po spotkaniu w „Askańskim Dworze” i zerwaniu zaręczyn z Felicją Bauer. Po tych wydarzeniach postanowił napisać opowiadanie o konflikcie ojca z synem, jednak w miarę postępu pracy opowieść rozrosła się. Jedynie fragment powieści zatytułowany Poza prawem ukazał się za życia pisarza. Zaś resztę rękopisu Kafka umierając kazał zniszczyć razem z pozostałymi dziełami. Już rok po śmierci pisarza ukazało się pierwsze wydanie Procesu (w roku 1925), zaś w Polsce w 1935 roku.
Przeglądając Dzienniki Franza Kafki możemy natknąć się na dwa interesujące wpisy. Pierwszy przy dacie 2 sierpnia 1914 roku:
„Niemcy wypowiedziały Rosji wojnę. Po południu szkoła pływania”.
Drugi z dnia 15 sierpnia:
„Piszę od paru dni, oby to potrwało. Nie jestem dzisiaj tak całkiem zabezpieczony i zagłębiony w pracy, jak byłem przed dwoma laty, zawsze jednak zyskałem pewien sens istnienia, a moje regularne, puste, szaleńcze życie kawalerskie ma jakieś uzasadnienie. Mogę znowu wieść sam z sobą dwugłosy dialog i nie wytrzeszczam już tak oczu w bezwzględną pustkę. Tylko na tej drodze możliwe jest dla mnie polepszenie”.
Nie wiadomo na ile wybuch pierwszej wojny światowej miał wpływ na powstanie dzieła, ale uderzające jest to, w jaki sposób zareagował nań Kafka.
Mając na uwadze, że Kafka 12 lipca 1914 roku po raz pierwszy zerwał zaręczyny z Felice Bauer można przypuszczać, iż poświęcenie się pracy nad powieścią było sposobem na zapomnienie i ukojenie duszy. Niemal każdy wieczór przez trzy kolejne miesiące pisarz poświęcał Procesowi. Co było dla niego typowe, Kafka nie pracował wyłącznie nad jednym dziełem, równocześnie powstawały w tym okresie Kolonia karna oraz rozdział Ameryki. Wkrótce Proces zaczął prześladować artystę, prace przeciągały się, a powieść powstawała żmudnie i w potach. O niemocy twórczej pisał w swoich Dziennikach – 1 września: „W zupełnej nieporadności napisałem ledwo dwie strony. Cofnąłem się dzisiaj bardzo silnie wstecz, mimo że spałem dobrze. Wiem jednak, że nie wolno mi ugiąć się, jeśli poprzez najgorsze cierpienie twórczości pisarskiej, i tak już tłumionej przez mój pozaliteracki tryb życia, mam się przedostać w wolność wyższą, może mnie oczekującą”; 1 listopada: „Wczoraj po długiej przerwie posunąłem się o dobry szmat drogi naprzód, dziś znowu prawie nic, dwa tygodnie, które minęły po moim urlopie, zaprzepaszczone niemal zupełnie”; 2 grudnia: „Bezwarunkowo pracować dalej, to musi być możliwe mimo bezsenności i biura”; 8 grudnia: „Uświadomiłem sobie ponownie, że wszystko to, co piszę fragmentarycznie i nie w ciągu większej części nocy (lub nawet w ciągu nocy całej), jest mierne i że na tę miernotę skazują mnie moje warunki życiowe”; 14 grudnia: „Praca pełznie naprzód w pożałowania godny sposób…”; 6 stycznia 1915 roku: „Jestem już prawie niezdolny do kontynuowania Procesu”. Pomimo że znaczna część utworu była już napisana, Kafka zarzucił pracę nad Procesem z końcem stycznia 1915 roku. Powieść nigdy nie została ukończona.
Proces został wydany w 1925 roku, już po śmierci autora. Stało się tak za sprawą jego przyjaciela – Maksa Broda, który uporządkował rękopisy artysty i wspólnie z wydawnictwem Die Schmiede opublikował.
Powieść ta do dziś jest tematem wielu sporów badaczy literatury, zwłaszcza jeśli chodzi o kolejność rozdziałów. Według niektórych „Siepacz” powinien był się znaleźć zaraz po „Pierwszym przesłuchaniu”, a nie dopiero za „Przyjaciółką panny Bürstner”. Ten ostatni rozdział zdaniem niektórych znawców twórczości Kafki nie powinien był w ogóle znaleźć się w Procesie. Kwalifikują go oni do tak zwanych „niedokończonych fragmentów”, wśród których znajdują się takie pozycje jak: „Prokurator”, „Walka z zastępcą dyrektora”, „Do Elsy”, „Podróż do matki”, „Dom”. Właśnie tych fragmentów Maks Brod nie umieścił w Procesie.
Proces zalicza się do tak zwanej „trylogii samotności” Kafki, pozostałe dwa dzieła z tego cyklu to Ameryka oraz Zamek. Co ciekawe, żaden z tych utworów nie został dokończony przez wielkiego pisarza. Wśród literaturoznawców pojawiają się głosy, iż aby ustrzec się przed niemocą twórczą, Kafka napisał najpierw pierwszy rozdział Procesu, a następnie ostatni. Gdy to uczynił miał uzupełnić pozostałe fragmenty, jak widać, nawet taki zabieg nie uchronił go przed pozostawieniem powieści nieukończonej.
Zarówno czas jak i miejsce akcji nie są w powieści jasno określone. Wydarzenia Procesu toczą się na początku dwudziestego wieku w wielkim mieście. Te nieścisłości nie mają żadnego wpływu na odbiór powieści, a nawet go ułatwiają, ponieważ każdy czytelnik mógł lepiej wczuć się w pierwszoplanową postać. Niektórzy z badaczy doszukują się dowodów na to, iż akcja Procesu toczy się w Pradze, czyli mieście, w którym urodził się i mieszkał Kafka, lecz w tekście brak jakichkolwiek wskazówek na ten temat.
Ma to jednak pewien sens, ponieważ stolica Czech to miejsce idealnie wręcz pasujące do klimatu powieści. Przesiąknięte średniowieczną historią, pełne starych uliczek i zabytków, tajemniczych zaułków, z ogromną katedrą, ciemnymi zakamarkami, podniszczonymi kamieniczkami, czyli tym wszystkim, co wyobraża sobie czytelnik pogrążony w lekturze Procesu. Nic zatem dziwnego, że właśnie w Pradze nakręcono ekranizację powieści Kafki.
Znacznie przeważająca część akcji toczy się jednak w pomieszczeniach, a nie w przestrzeni otwartej. W zasadzie tylko w ostatnim rozdziale, gdy oprawcy prowadzą Józefa na egzekucję, akcja przeniosła się na pola oraz do małego kamieniołomu. Przez dziewięć pierwszych rozdziałów wydarzenia toczyły się w pokojach pensjonatu, biurze, gdzie pracował K., przedziwnych pomieszczeniach sądowych, które znajdowały się na strychach i poddaszach starych kamienic, wąskich uliczkach oraz wielkiej katedrze. Poza tym ostatnim miejscem, wszystkie poprzednio wymienione były małe, ciasne, ogarnięte półmrokiem, niewyraźne i brudne. Co ciekawe, słowo „korytarz” pojawia się w utworze dwadzieścia sześć razy, wszystko to ma na celu stworzenie wrażenia, iż główny bohater porusza się w labiryncie, w którym błądzi po omacku. Dodatkowo odczucie to potęguje się, gdy K. odkrywa, że pomieszczenia sądowe są ze sobą w przedziwny sposób połączone i można je znaleźć w całym mieście.
Kafka upodobnił swoją powieść do snu, a raczej koszmaru, w którym pomieszczenia sądowe zajmują zupełnie pozbawione majestatu strychy czynszowych kamienic, a w rupieciarni bankowej dokonuje się chłosty funkcjonariuszy prawa. W przypadku człowieka, który napisał kiedyś:
„Nie jest konieczne, byś wyszedł z domu, pozostań przy stole, słuchaj, czekaj tylko. Nawet nie czekaj, bądź całkiem cicho i sam. Świat sam się przed tobą odsłoni, nie może być inaczej, będzie się wił przed tobą w ekstazie”,
nie jest to zaskoczeniem. Jego niespotykana wyobraźnia stworzyła surrealistyczną historię, dziejącą się w surrealistycznym świecie, a dotyczącą zwykłego człowieka.
Mieszkanie Józefa K.
Nie gwarantuje ono bohaterowi ani bezpieczeństwa, ani intymności. W każdej chwili mogą do niego wejść funkcjonariusze i zamienić je w areszt domowy czy miejsce przesłuchań. To właśnie w nim Józef dowiedział się o toczącym się w jego sprawie postępowaniu. Tutaj również został wstępnie przesłuchany.
Katedra
Jest także miejscem, do którego także dotarł sąd. To właśnie tu K. miał mieć umówione spotkanie z Włochem, który jednak się nie stawił. Zamiast niego zastał tam kapelana więziennego, który w trakcie rozmowy uświadamia mu, że z wszechwładnym i wszechobecnym sądem nie można wygrać. Jako podsumowanie tego, co mu powiedział, przytoczył opowieść o chłopie i odźwiernym, z której Józef zrozumiał, że przed przeznaczeniem nie ma ucieczki.
Bank
To w nim pracuje Józef. Jednak podobnie jak jego mieszkanie, nie jest to miejsce bezpieczne. Tam również znajdują się pomieszczenia służące sądowi m. in. do przesłuchań i wymierzania kar. Aż do momentu aresztowania praca w nim pochłaniała większość uwagi K. Gdy jednak rozpoczął się proces, jego pozycja w banku znacznie się pogorszyła, zaś część jego obowiązków zaczął przejmować niechętny mu wicedyrektor.
Mieszkanie adwokata Hulda
Ono również było powiązane z sądem. Przesiąknięte jego atmosferą, nadawało się do przesłuchań i posiedzeń sądu, które mogły odbywać się w różnych prywatnych mieszkaniach. To tam większość czasu spędzał jeden z klientów adwokata, kupiec Block, gdyż nie chciał zbyt późno dowiedzieć się o ewentualnych zmianach w swoim procesie. Razem z Huldem mieszkała w nim pielęgniarka Leni, która doglądała go w czasie choroby oraz przygotowywała mu posiłki. To ona zaoferowała Józefowi swą pomoc w jego procesie.
Kancelarie sądowe
Znajdują się one na strychach i poddaszach wszystkich kamienic w mieście. Pracujący w nich urzędnicy mogą oddychać jedynie powietrzem kancelarii, gdyż normalne powietrze ich dusi. Dlatego gdy K. znalazł się w kancelarii po raz pierwszy, źle się poczuł. Jak się później dowiedział, była to typowa reakcja tych wszystkich, którzy nie byli przyzwyczajeni do panującego tam zaduchu. W kancelaryjnych korytarzach czekają w długich kolejkach interesanci wierząc w to, że uda im się swoją obecnością zmienić coś w swojej sprawie. Mają także nadzieję, że być może uda im się przyśpieszyć tempo toczących się przeciwko nim procesów.
Jeśli chodzi o czas akcji, to z fragmentów:
„Można było wprawdzie wziąć to wszystko za żart, gruby żart, który mu, z nie wiadomych powodów, może z okazji jego dzisiejszej trzydziestej rocznicy urodzin, splatali jego. koledzy z banku” oraz „W przeddzień jego trzydziestych pierwszych urodzin - było około dziewiątej wieczór, na ulicach panowała cisza - przyszło dwóch panów do mieszkania K.”
łatwo wywnioskować, że akcja powieści trwa równo dwanaście miesięcy bez jednego dnia.
W Procesie można zaobserwować zmiany pór roku od wiosny do zimy. Zarówno deszcz jak i śnieg, które pojawiają się dość często, tworzą ponury, szary i smutny klimat, a słońce powoduje, że kancelariach panuje zaduch nie do wytrzymania.
Proces można interpretować jako powieść o zniewoleniu człowieka przez panujące prawo. Los bohatera zależy od siatki urzędników, „wszystko przecież należy do sądu”. Sąd stanowi całe społeczeństwo, cały świat. To właśnie władza i urzędy decydują o życiu i losach człowieka.
Taki świat jest zbiurokratyzowany, zaś jednostka jest pozbawiona cech ludzkich. Jest jedynie kukiełką kierowana przez władzę, pozbawioną własnej woli. Kafka ostrzega nas przed biurokratyzacją, każe w każdej sytuacji zachować ludzką godność i indywidualizm. Wszystkie instytucje i urzędy, przedstawione w jego powieści, to bezduszne machiny pochłaniające pracowników i petentów. W takim świecie człowiek się gubi, jest niepewny swojego losu i skazany na przegraną.
Według tej interpretacji Proces jest powieścią o człowieku zagubionym we własnym życiu. Rodzimy się, skazani na życie i śmierć bez żadnych wyjaśnień. Jesteśmy podporządkowani odgórnie ustalonym prawom. Wyrok, jakim jest śmierć, spada na nas bez zapowiedzi, nie wiadomo dlaczego, kiedy i w jaki sposób. W takim ujęciu sąd, czyli władza, której podlega człowiek, to Bóg, zaś proces to trud życia, wyrok natomiast to śmierć człowieka. Powieść ta zatem opowiada o niewiadomej ludzkiego istnienia, o osamotnieniu człowieka wobec realnego świata i wobec Boga.
Człowiek jest w sytuacji absurdalnej, a ten absurd jest synonimem czegoś irracjonalnego, co nie da się logicznie wytłumaczyć. W każdym człowieku funkcjonują normy, a to, co spotkało K., wykraczało poza jego normy. Nikt nie jest do końca wolny – jesteśmy zależni od kogoś lub od czegoś, zaś światem rządzą prawa, często niezrozumiałe i nielogiczne.
Według części badaczy twórczości Kafki, w Procesie da się również odkryć interpretację totalitarną. Józef K. napotyka funkcjonariuszy niższego szczebla, którzy aresztując go nie są w stanie wyjaśnić mu, o co jest oskarżony, gdyż - jak sami mówią - nie leży to w ich kompetencjach. Od tego są wyżsi urzędnicy, do których dotarcie jest niemożliwe. Model ten jest znany w każdym państwie totalitarnym, gdzie władza najwyższego szczebla kontroluje całość poczynań szczebla niższego. Urzędnicy, którzy tworzą lokalne partyjne komórki (w przypadku powieści – komórki sądowe), nie muszą znać poczynań ani planów swych zwierzchników.
Kolejnym punktem, który może przemawiać za sensem totalitarnym dzieła jest to, że biura sądu znajdują się prawie wszędzie. Świadczy to o zdominowaniu miasta przez biurokrację oraz władzę, która chce dostać się wszędzie i wszystko ogarnąć swym działaniem. Taka władza chce mieć kontrolę nad całym człowiekiem, wszystkimi jego planami i poczynaniami. Wymiar sprawiedliwości jest bezduszny i traktuje człowieka jak przedmiot. Osoby skazane na śmierć nie mają możliwości obrony ani odwołania się od wyroku.
Wymienione cechy to tylko część cech klasycznego ustroju totalitarnego, który ogranicza wolność człowieka. Wobec osób nie chcących się mu podporządkować lub niezadowolonych z jego poczynań, stosowane są represje, np. tortury, absurdalne oskarżenia lub nawet kary śmierci. Obywatele zostają pozbawieni poczucia bezpieczeństwa nawet we własnych mieszkaniach. Są bezbronni wobec władzy, czują się osaczeni i zmanipulowani. W systemie totalitarnym człowiek jest pozbawiony godności, można powiedzieć, że „zjada go system”, który także pozbawia go tożsamości i indywidualizmu.
Józef K., jako KAŻDY, jest skażony grzechem pierworodnym, za który czeka go kara, czyli śmierć. Człowiek oskarżony i skazany, choć że nie popełnił żadnego wykroczenia, podlega ustalonym prawom tajemniczej potęgi, a wyrok spada na niego niespodziewanie. Sąd i władza należą do Boga, a procesem jest trud ludzkiego życia.
Powieść Franza Kafki ma tę wielką zaletę, iż można ją odczytywać na wiele sposobów, za każdym razem dopatrując się nowych elementów, na które nie zwróciło się uwagi wcześniej. W kontekście dosłownym Proces porusza przede wszystkim problem bezradności człowieka wobec biurokratycznej machiny prawnej.
Józef K. był przekonany, że
„żył przecież w państwie praworządnym, wszędzie panował pokój, wszystkie prawa były przestrzegane”,
dlatego, gdy obudził się w dniu swoich trzydziestych urodzin i ujrzał dwóch rosłych mężczyzn, którzy oznajmili mu, iż został właśnie aresztowany, był przekonany, że któryś z jego współpracowników próbuje spłatać mu żart. Niestety dla niego okazało się, iż wcale tak nie było, a z czasem przekonywał się o powadze wszczętego przeciwko niemu postępowania. Przerost biurokracji, która powstała jako środek pomocniczy dla zachowania porządku, spowodował, iż człowiek został zdehumanizowany, obdarty z człowieczeństwa, pozbawiony wartości, przekształcił się w podmiot postępowania administracyjnego lub karnego. Kafka ukazał w Procesie wielkie niebezpieczeństwo, jakie niosła za sobą nadinterpretacja przepisów i rozrost aparatu państwowego. Według jego funkcjonariuszy był to system nieomylny, co widać w wypowiedzi jednego ze strażników:
„Nasza władza, o ile ją znam, a znam tylko najniższe służbowe stopnie, nie szuka winy wśród ludności, raczej wina sama przyciąga organy sądowe, które ją wówczas ścigają, jak mówi ustawa (…) Takie jest prawo. Gdzie więc może tu zajść jakaś pomyłka?”.
Niestety słowa wuja Józefa K., okazały się prorocze:
„Mieć taki proces, znaczy, już go przegrać”.
Oskarżony miał bardzo znikome szanse udowodnienia swojej niewinności, a wskazanie błędu lub pomyłki w postępowaniu biurokratycznym było wręcz niemożliwe.
Niektórzy z badaczy twierdzą, iż Kafka zamierzał skrytykować konkretną biurokrację, a mianowicie Cesarstwa Austro-Węgierskiego, z którą miał ciągłą styczność jako pracownik Zakładu Ubezpieczeń Robotników od Wypadków na Królestwo Czeskie w Pradze. Administracja Cesarstwa charakteryzowało się niesłychaną zawiłością procedur i niezliczoną liczbą przepisów, których musieli przestrzegać urzędnicy.
Proces porusza również zagadnienie poszukiwania prawdy i sprawiedliwości. K., który zastanawiał się:
„Wnioskuję to z tego, że jestem wprawdzie oskarżony, ale nie mogę znaleźć najmniejszej winy, o którą można mnie było oskarżyć. Ale i to jest drugorzędną sprawą: kto mnie oskarża? - oto zasadnicze pytanie”,
zamierzał bronić swoich praw przed sądem. Podjął samotną batalię ze śledczym, ale szybko zrozumiał, iż nie miał żadnych szans z urzędnikami.
Ponieważ K. nigdy nie dowiedział się, czym takim spowodował wszczęcie przeciwko sobie procesu i cały czas deklarował swoją niewinność to dlaczego wykonano na nim wyrok śmierci? Przecież nie mógł być oskarżony o niewinność. Można przypuszczać, iż gdyby przyznał się przed sądem do winy, to uniknąłby tak strasznego wyroku. Proces mógł być zatem wszczęty, aby Józef wyjawił swój ludzki grzech, a nie wypierał się go przez cały czas.
Proces porusza również temat ludzkiej samotności. Józef K. w wieku trzydziestu lat wciąż był kawalerem mieszkającym z dala od swojej rodziny. Bohater skupił niemal całą swoją uwagę na zrobieniu kariery zawodowej, przez co brakowało mu przyjaciół i miłości. Chociaż miał kochankę, Elzę, to nie kochał jej. K. nie potrzebował niczyjej pomocy aż do momentu, gdy zorientował się, że w pojedynkę nie zwycięży swojego procesu. Z niechęcią przyjmował wyciągnięte w jego kierunku ręce wuja, adwokata czy Leni. Dopiero w jednej z ostatnich scen, Kafka dał do zrozumienia, że K. popełnił błąd. Gdy bohater przed egzekucją dostrzegł człowieka w oknie, który w rozpaczliwym geście wyprostował w jego kierunku swoje ramiona, przez jego umysł przebiegło pytanie:
„Kto to był? Przyjaciel? Dobry człowiek? Ktoś, kto współczuł? Ktoś, kto chciał pomóc? Byłe to ktoś jeden? Czy byli to wszyscy? Byłaż jeszcze możliwa pomoc? Istniały jeszcze wybiegi, o których się zapomniało? Na pewno istniały”.
Co prawda było już za późno na jakikolwiek ratunek, ale scena ta sugeruje, iż nie można odrzucać pomocy drugiego człowieka, a zwłaszcza, że nie można samotnie zmagać się ze wszystkimi „procesami” życia.
Proces jest utworem o tak bogatym przekazie, iż do dziś powstają coraz to nowe jego interpretacje. Wybitne dzieło Kafki przeszło do historii literatury jako synteza takich gatunków jak powieść, moralitet, parabola oraz traktat teologiczny, dlatego mnogość poglądów i sposobów jego odczytywania nie powinna nikogo dziwić. Marek Wydmuch, autor książki pt. Franz Kafka, napisał w niej
„Myśl swoją pisarz przekazał tu w fabule o ogromnej sile sugestywnej, ale o kolorycie tak mrocznym, że doszukiwać się w niej można wielu znaczeń (…)”
Najbardziej popularna interpretacja Procesu dotyczy zawartej w nim zapowiedzi nadciągających nad Europę ponurych czasów rządów totalitarnych. Zanim przejdziemy do omówienia tego zagadnienia skupmy się przez chwilę na wszechobecnym w utworze zjawisku, a mianowicie absurdzie. Marek Pieczara w swojej pracy poświęconej Procesowi zdefiniował absurd jako
„synonim czegoś nieracjonalnego, co wymyka się jednoznacznemu tłumaczeniu, co jest dla nas trudne lub zupełnie niezrozumiałe, ponieważ odbiega od naszego potocznego doświadczenia i powszechnej obserwacji. Mówimy wtedy, że świat wyszedł ze swoich ram albo torów. Jest pozbawiony sensu, nie znajdujemy dla niego żadnej racji, uzasadnienia, usprawiedliwienia. Świat pozbawiony dobra i zła”.
Po raz pierwszy z taką sytuacją Józef K. zetknął się rankiem, w dniu swoich trzydziestych urodzin. W czasie kolejnych tygodni i miesięcy przybywało ich coraz więcej z coraz większą siłą, aż wreszcie główny bohater poniósł absurdalną śmierć.
Jak się okazuje, Józef K. nie był jedynym, prześladowanym z niewiadomych mu powodów, który zginął z niedorzecznych przyczyn. W historii, nawet tej najnowszej, mnóstwo jest przykładów takich działań, najczęściej ze strony państw totalitarnych, względem określonych zbiorowości ludzkich. Wystarczy wymienić tutaj prześladowania religijne, polityczne, rasowe, czy holocaust. Wymienione zjawiska były równie niedorzeczne i absurdalne w swojej argumentacji jak tytułowy proces Józefa K.
Systemy totalitarne, które pojawiły się dopiero po śmierci Kafki, charakteryzowały się przede wszystkim przerostem biurokracji i nadrzędnością państwa nad obywatelem. Pozostawiona sama sobie jednostka nie miała żadnych praw w dochodzeniu swoich racji. Prawo było orężem znajdującym się w rękach państwa służącym nie tyle organizacji ładu publicznego, ale wymuszania posłuszeństwa ludności wobec władzy. Podporządkowanie sobie społeczeństwa siłą, a następnie pozbawienie go wszelkich praw to typowe działania dla totalitaryzmu, a wszystko to nie w imię nie wzniosłych wartości, ale nikczemnych pobudek.
„Smutne zapatrywanie (…) Z kłamstwa robi się istotę porządku świata”,
te słowa Józefa wydają się być niezwykle pesymistyczne, ale niestety były prawdziwe. Przytoczona wypowiedź bohatera padła w katedrze, gdzie ksiądz przybliżył mu przypowieść o człowieku ze wsi stojącym przed bramą prawa.
W historii tej Kafka uzmysłowił, że owo prawo zostało przywłaszczone sobie przez nadrzędną wobec jednostki instytucję.
„Nie ma wątpliwości, że za wszystkimi funkcjami tego sądu, a więc w moim wypadku za aresztowaniem i dzisiejszym przesłuchaniem, stoi jakaś wielka organizacja. Organizacja, która zatrudnia nie tylko przekupionych strażników, ograniczonych nadzorców i sędziów śledczych, mających w najlepszym razie skromne wymagania, lecz także utrzymuje biurokrację wysokiego i najwyższego stopnia, z nieodzownym a niezliczonym orszakiem sług, pisarzy, żandarmów i innych pomocników, może nawet katów, tak jest, nie cofam tego słowa”,
jeśli przyjmiemy, że ową „organizacją” było państwo, to mogło to być tylko państwo totalitarne.
Również postawa Józefa wobec procesu okazała się być typową. Właśnie tak w większości reagowali obywatele hitlerowskich Niemiec, czy stalinowskiej Rosji. Początkowe niedowierzanie i pewność, iż rządy te muszą szybko upaść, z czasem zastępowały poddanie się im. Józef, który był przekonany o swojej niewinności i o tym, iż sąd popełnił pomyłkę aresztując go, w ostatniej scenie Procesu wręcz czeka na egzekucję. Chociaż nie popełnił żadnej zbrodni, to poddał się karze, ponieważ zdał sobie sprawę, iż była ona nieunikniona.
Kafka z niespotykaną intuicją uchwycił istotę totalitaryzmu, czyli systemu, który jeszcze raz to podkreślmy, powstał dopiero po jego śmierci. Opisał przykład społeczeństwa, gdzie ogół nie przejmuje się losem jednostki. Nikt nie reagował na ewidentne objawy łamania prawa przez przedstawicielu sądu, a zwłaszcza praw człowieka. Brak jakiejkolwiek solidarności i przyzwolenie na terroryzowanie bezbronnych obywateli to właśnie cechy społeczeństwa pozostającego pod władzą totalitarną. Kafka wskazał, że państwo poprzez stopniowe wprowadzanie w życie absurdu rosło w siłę kosztem swojego ludu.
Erich Fromm, światowej sławy niemiecki filozof, psycholog, psychoanalityk i socjolog żydowskiego pochodzenia, po lekturze Procesu postawił hipotezę, iż powieść opowiada o odpowiedzialności za własne życie. Według niego Józef K. to przykład człowieka, który nie żyje pełnią życia, a jedynie jego namiastką. Zupełnie poświęcając się pracy i chęci awansu prowadził nudną egzystencję. K. stał się autonomiczną jednostką funkcjonującą na marginesie społeczeństwa. Fromm twierdził, iż Józef był zbędny reszcie postaciom Procesu, nikt nawet nie odczuł jego straty. Sygnałem do wzięcia odpowiedzialności za własne życie był dla bohatera proces. Jednak Józef nie potrafił wykorzystać swojej szansy. Powierzając swój los w ręce mecenasa okazał się być od niego zależny.
Niemiecki filozof rozróżniał dwa rodzaje sumienia autorytatywne i humanistyczne. Według niego reprezentantem tego pierwszego był sąd, czyli zepsuta instytucja, w której nie można dopatrzyć się ani krzty dobra. Jej jedynym celem było doprowadzenie bohatera do upadku. Drugi rodzaj sumienia był przedstawiony w Procesie poprzez postać kapelana więziennego. Duchowny próbował ratować K. Prawdę mówiąc był jedyną siłą, która mogła ocalić bohatera. Ksiądz starał się przemówić do rozumu bohatera:
„Szukasz za wiele obcej pomocy - powiedział ksiądz z przyganą - a zwłaszcza u kobiet. Czy nie widzisz, że to nie jest prawdziwa pomoc”
oraz do uczuć:
„Czyż nie widzisz nic na dwa kroki od siebie?”
ale jego słowa nie odniosły pożądanego skutku. K. zaprzepaścił swoją szansę. Dopiero tuż przed egzekucją, gdy Józef dostrzegł wyciągającego w jego kierunku ręce nieznajomego człowieka, zrozumiał, że najważniejsze w życiu są przyjaźń, miłość i poświęcenie. W swojej analizie dzieła Kafki Fromm napisał:
„Dopiero w obliczu śmierci przerażenie wlało w niego moc pozwalającą mu uświadomić sobie możliwość przyjaźni i miłości, i - co paradoksalne - w chwili śmierci po raz pierwszy uwierzył w życie”.
Znana jest również interpretacja religijna Procesu. Głosi on, iż Józef przyjął założenie, że w oczach innych ludzi był winnym popełnienia jakiegoś przestępstwa. Postanowił zatem dowieść swojej niewinności. Z czasem jednak odczuwa ogrom procesu i wyjawia chęć ucieczki od niego. Łudzi się, iż wszystko, co go spotyka, to tylko koszmar, który kiedyś minie. Zbigniew Bieńkowski, polski badacz twórczości Kafki, napisał:
„Każda chwila życia posuwa naprzód proces, proces świadomości własnej winy. Bo czymże jest to narastanie grozy, jeśli nie pogłębianiem się świadomości, która coraz jaśniej, tzn. coraz rozpaczliwiej widzi bezwyjściowość losu. Rośnie wina, to poczucie człowieczeństwa. Aż przychodzi zagłada. Pełna świadomość winy, absolutne poczucie grzechu, jest wreszcie pełnią chrześcijaństwa, tym kresem wyzwalającym, poza którym nie ma już nic, świat się kończy”.
Wiadomo, iż Kafka, który był Żydem, nie wyznawał jednej konkretnej wiary, pod tym względem był eklektykiem. Pisarz dużo czasu poświęcił lekturze dzieł Kierkegaarda, duńskiego filozofa, dla którego chrześcijaństwo było religią pełną upokorzenia, lęku i męczarni człowieka przez Boga. Dodatkowo według niego istota ludzka była poddawana ciągłym osądom, trybunałom, procesom, w których była zawsze uznawana winną.
Pisząc Proces Kafka pozostawał pod wpływem dzieł Sörena Kierkegaarda, duńskiego filozofa uważanego za prekursora egzystencjalizmu. Patrząc na Proces poprzez pryzmat tej doktryny dostrzegamy, iż Józef K. to postać zaniepokojona niepewnością tego, co przyniesie następny dzień, odczuwająca bezsensowność i absurd sytuacji, w której się znalazła, a nawet bezsensowność swojej egzystencji. Są to typowe cechy filozofii egzystencjalistycznej.
Postać Kafki miała wiele wspólnego z Kierkegaardem, który żył w latach 1813 - 1855. Obydwaj pozostawali pod wielkim wpływem swoich ojców, których byli kupcami. Obydwaj zerwali zaręczyny z kobietami twierdząc, iż nie nadają się do życia małżeńskiego. Zarówno Kierkegaard, jak i Kafka, zmarli młodo, niedługo po przekroczeniu czterdziestego roku życia.
Józef K. to jednostka osaczona ze wszystkich stron zagrożeniem, ponieważ wszędzie dookoła napotyka ludzi związanych w jakiś sposób z sądem. Z czasem przenika go coraz większy lęk. Cel, do którego dąży, czyli oczyszczenie się z zarzutów jest niejasny i niemożliwy do osiągnięcia. Filozofowie głoszący hasła egzystencjalizmu uznawali, że właśnie takie było ludzkie życie – bez konkretnego celu, pełne absurdu i pozbawione sensu.
Podobnie jak bohater Dżumy Alberta Camusa, doktor Rieux, K. w pełni świadomy niedorzeczności sytuacji postanawia działać, dotrzeć do ludzi, którzy rozkazali go aresztować i udowodnić im swoją niewinność:
„Pogarda, jaką przedtem żywił dla procesu, znikła bez śladu”.
Proces zdominował życie bohatera do tego stopnia, iż opuścił się w pracy, co wcześniej było dla niego nie do pomyślenia, ponieważ stanowiła ona główny sens jego egzystencji.
Kontrowersyjny filozof francuski Roger Garaudy w swojej pracy zatytułowanej Realizm bez granic napisał:
„Wiara u Kafki to nadzieja, pewność, że człowiek musi i może przemóc swoje wyobcowanie, nawet jeśli nie widzi wyraźnie, dokąd to prowadzi. Tylko poza granicami alienacji, która atakuje całe dzieło Kafki, możliwa jest egzystencja naprawdę ludzka. (…) główną sprawą dla Kafki jest zawsze człowiek (…)”.
Te słowa tłumaczą motywację Józefa K. do obrony swoich praw. Jednak bohater nie osiągnął swojego celu. Przyczyną jego śmierci było to, że pomimo pewności o swojej niewinności pogodził się losem i poddał się mu.
„Przypowieści Kafki są wielowarstwowe jak biblijne parabole. Jednak w odróżnieniu do tych ostatnich są jeszcze wieloznaczne. Można powiedzieć, że co czytelnik to inny sposób ich odczytania. Ich otwarty charakter pozwala na totalną projekcję osobowości czytelnika na stronę Franza Kafki. Parabole te są »kanałopodobnymi testami« literatury, a sposób ich odczytania więcej nam mówi o interpretatorze niż o samym autorze utworu”.
Heinz Politzer, krytyk literacki i badacz twórczości Franza Kafki.
Parabola, zwana także przypowieścią, jest gatunkiem literackim, który niesie ze sobą przesłanie moralne lub dydaktyczne. Do cech formalnych paraboli zalicza się:
- schematyczną fabułę,
- uproszczoną konstrukcję postaci,
- obiektywność narracji.
Wyżej wymienione cechy służą alegorycznemu lub symbolicznemu odczytaniu świata przedstawionego w dziele literackim. W przypowieściach odnajdujemy zawsze dwie płaszczyzny wydarzeń – realną (przedstawioną w dziele) i alegoryczną.
Parabolę stosuje się, aby nadać dziełu treści uniwersalnych, dlatego każdą powieść, która spełnia wymogi przypowieści, można nazwać ponadczasową i uniwersalną. Takie utwory często zawierają więcej niż jedno zawoalowane przesłanie. Nie inaczej jest w przypadku Procesu. Mnogość przeróżnych interpretacji powieści świadczy o tym, iż autorowi udało się przekazać niewidoczne na pierwszy rzut oka treści, które ukrył w rzeczywistej fabule utworu. Jedynym komentarzem odautorskim, jaki można spotkać w Procesie wydaje się być opowieść kapelana o odźwiernym, który strzegł bramy do Prawa. Kafka ustami księdza i Józefa przedstawił wielość sposobów odczytywania tej krótkiej przypowieści. W ten sposób dał czytelnikowi do zrozumienia, dla każdego z osobna istnieje inny sposób interpretacji Procesu, tak jak dla każdego z osobna istnieją osobne wrota do Prawa. Co ciekawe, nie dość, iż powieść Kafki jest wielką parabolą, to zawiera w sobie kilka mniejszych. Przykładem jest właśnie ta historia opowiedziana przez kapelana więziennego.
Fabuła powieści, choć wydaje się być absurdalna, to jest dość przejrzysta i prostolinijna. Wszystko dzieje się w chronologicznym porządku. Towarzyszymy głównemu bohaterowi od momentu jego aresztowania do egzekucji. Podobnie dwie kolejne cechy formalne paraboli, czyli uproszczona konstrukcja postaci oraz obiektywność narracji, są jak najbardziej zachowane. Józef K. to postać, wokół której toczy się akcja powieści, a mimo to czytelnik wie o nim niewiele, nie zna nawet jego nazwiska. Podobnie wyglądają inni bohaterowie, o których uzyskujemy od autora jedynie strzępki informacji. Kafka uczynił z Józefa przedstawiciela całej ludzkości, aby tego dokonać musiał wyposażyć go w uniwersalne wartości. Dlatego też K. to tak zwany everyman.
Ostatnim elementem świadcząca o tym, iż Proces to parabola jest obiektywny narrator, który stroni od komentowania poczynań głównego bohatera, ani nie opowiada się za żadną ze stron.
Dzięki tym zabiegom Kafce udało się stworzyć utwór, którego ponadczasowość i uniwersalność jest nie do podważenia. Poprzez konstrukcję głównego bohatera, którym mógłby być każdy z nas, oraz umieszczenie akcji w nieokreślonym nazwą miejscu a także niewidomym czasie, można mieć pewność, iż Proces nigdy nie utraci swojej wartości i wciąż będzie odczytywany na nowo przez kolejne pokolenia czytelników.
Absurd to niedorzeczność, oczywisty nonsens, który jako chwyt literacki bywa wykorzystywany w utworach groteskowych, parodystycznych, surrealistycznych.
W Procesie Kafka wciąż posługuje się absurdem. Józef zostaje postawiony w absurdalnej sytuacji, gdyż jako osoba niewinna zostaje oskarżony. Nie wie jednak, o co i kto go oskarża. Nie może się również skutecznie obronić. Właśnie tutaj tkwi absurdalność całej sytuacji. W całym postępowaniu procesowym obecni są jedynie wszechmocny sąd i oskarżony, który z góry uznany jest za skazanego.
Absurdalne jest także w powieści umieszczenie kancelarii sądowych na poddaszach kamienic. Ostatnia scena – zamordowanie Józefa, ukazuje bezradność jednostki wobec panującego prawa.
Powieść ta należy do kształtującej się po I wojnie światowej literatury absurdu, która przedstawia świat przypominający senny koszmar, który osacza bohatera i prowadzi do jego zguby.
„Mieć taki proces, znaczy, już go przegrać”,
powiedział wuj głównego bohatera i nie mylił się. W tym krótkim zadaniu zawarta jest przerażająca prawda, głosząca, iż żaden z obywateli, chociażby był szanowany, wykształcony i majętny, nie miał szans w starciu z władzą. System sądowy zaprojektowano tak, aby oskarżeni nawet nie łudzili się, iż zdołają się obronić. W gruncie rzeczy obrona była wręcz zabroniona:
„Chodzi o możliwie zupełne wyeliminowanie obrony, obwiniony powinien być zdany we wszystkim na siebie samego”.
Dodatkowo
„postępowanie sądowe nie jest jawne, może ono na żądanie sądu być ujawnione, ale ustawa nie nakazuje jawności. Wskutek tego są także akta sądu, przede wszystkim akt oskarżenia, niedostępne oskarżonemu i jego obronie, nie wiadomo zatem na ogół, a przynajmniej nie wiadomo dokładnie, jaki kierunek nadać pierwszemu wnioskowi, właściwie przeto może on tylko przypadkiem zawierać coś, co ma znaczenie dla sprawy”.
K. początkowo był przekonany o swojej niewinności i o błędzie popełnionym przez władzę, lecz jak oznajmił mu jeden z funkcjonariuszy:
„Nie może w tym zajść żadna pomyłka. Nasza władza, o ile ją znam, a znam tylko najniższe służbowe stopnie, nie szuka winy wśród ludności, raczej wina sama przyciąga organy sądowe, które ją wówczas ścigają, jak mówi ustawa, i wysyłają nas, strażników. Takie jest prawo. Gdzie więc może tu zajść jakaś pomyłka?”.
Dopiero w ostatnich chwilach swojego życia Józef zdał sobie sprawę, iż dla sądu był on od samego początku winnym i jedynie odwlekał w czasie swoją egzekucję, poprzez próby obrony. Wyrok śmierci zapadł na niego już w dniu, w którym obchodził trzydzieste urodziny i został aresztowany.
Władza sądownicza była wszechobecna w życiu przedstawionego w powieści społeczeństwa. Jej reprezentanci to najczęściej ludzie niewykształceni, brutalni, powodowani chęcią przypodobania się swoim pryncypałom, wobec których wykazywali się ślepą lojalnością. Niżsi stopniem funkcjonariusze systemu wykonywali sumiennie każdy rozkaz zwierzchników, nawet jeśli był on absurdalny, amoralny lub wręcz nieludzki. Ludzie ci stanowili aparat represyjny, aby wymóc posłuch społeczeństwa. Sami sędziowie śledczy przedstawieni zostali jako próżniacy, dla których najważniejsze to dobrze się prezentować na portretach Titorellego. Jeszcze innym w głowie zamiast prawa tkwiła żądza kobiet.
System wkradał się w każdą dziedzinę życia obywateli, otaczając ich z każdej strony. Instytucje sądowe i urzędy mieściły się dosłownie wszędzie, przez co nikt nie mógł czuć się bezpiecznie. Władza prowadziła nieustającą inwigilację społeczeństwa. Niektórzy z mieszkańców miasta współpracowali z sądem, aby w ten sposób zapewnić sobie bezpieczeństwo. Ludzie zabiegali o jak najlepsze kontakty z władzą, ponieważ rozumieli, iż jedynie w ten sposób mogli zabezpieczyć się przed represjami.
Biurokratyczna władza zdegradowała Józefa do nic nieznaczącego numerka w protokole. Życie ludzkie nic dla niej nie znaczyło. Za nic miała poddanych sobie obywateli, których opór wobec niej nie miał najmniejszego sensu, ponieważ zawsze był dławiony siłą. W każdym ustroju totalitarnym to jednostka ma obowiązek podporządkować się państwu w każdym tego słowa znaczeniu.
Zjawiska opisane przez Kafkę niczym upiór nawiedziły Europę tuż po jego śmierci. Systemy totalitarne, w ramach których działały tajna policja, służby specjalne powołane do inwigilacji ludności czy stronnicze sądy, stały się rzeczywistością.
„- No, niewinny... - powiedziała - nie chcę tak z miejsca wydawać sądu, może brzemiennego w skutki, zresztą nie znam pana przecież, w każdym razie trzeba by już być ciężkim zbrodniarzem, aby sprowadzać zaraz na kark komisję śledczą. Ponieważ jest pan jednak wolny - a przynajmniej z pańskiego spokoju wnoszę, że pan nie zbiegł z więzienia - nie mógł się pan dopuścić żadnej zbrodni”
słowa te wypowiedziała pani Grubach w rozmowie z Józefem. Kobieta posługując się zdroworozsądkową dedukcją doszła do wniosku, iż bohater faktycznie był niewinny, ale czy na pewno tak było?
Ani od narratora, ani tym bardziej od samego K., czytelnik nie dowiaduje się, o jakie przestępstwo mógł zostać posądzony bohater, lecz ze słów, które padają w ostatniej scenie powieści:
„było tak, jak gdyby wstyd miał go przeżyć”
sugerują, iż sumienie Józefa nie było do końca czyste.
Śledząc losy bohatera i jego życiorys dowiadujemy się o jego grzechach. Przede wszystkim stawiał on sukces zawodowy ponad życie rodzinne. Zupełnie zatracił się w pracy, zaniedbując przez to najważniejsze dla każdego człowieka wartości. Egzystował w zupełnej samotności, nie potrafił nawiązywać kontaktów z innymi ludźmi. Do swojej kochanki Elzy chodził tylko po to, aby zaspokoić swoje potrzeby. Nie kochał jej, nie kochał nikogo, poza sobą. Przez brak przyjaciół nie mógł liczyć na prawdziwą pomoc. Zanim Józef został zdegradowany do roli numerka w aktach sądowych, sam zdegradował się do roli trybu w wielkiej machinie konsumpcyjnego stylu życia. Wszystko podporządkował sukcesowi zawodowemu, dla którego zrzekł się miłości, przyjaźni i więzów rodzinnych.
Biorąc pod uwagę, że Kafka interesował się filozofią egzystencjalizmu, można przyjąć, iż główny bohater był dręczony przez własne sumienie. To wszechobecny i niezniszczalny głos wewnętrzny Józefa K. nie dawał mu spokoju i nakłaniał do zamiany swojego życia. Dopiero tuż przed śmiercią bohater zdawał się to zrozumieć. Widać to w momencie, gdy w rozpaczliwym geście wyciągnął ręce do człowieka oferującego mu pomoc, lecz było już na to za późno. Głos wewnętrzny mógł wskazywać Józefowi, iż konsumpcyjny model życia, jakiemu on hołdował, sprawił, iż jego egzystencja stała się nieprawdziwą, pozbawioną sensu. K. zginął, ponieważ nie potrafił się zmienić.
Miasto – stanowi arenę akcji powieści. Nieznana stolica nieznanego państwa pełna jest mrocznych zakamarków, uliczek, zabytków. Miasto jest przedstawione w ponurych, pastelowych barwach, co bardzo mocno wpływa na klimat powieści. Spowita mgłą stolica fascynuje i przeraża czytelnika. Sam Józef nie czuje się bezpiecznie na jej przedmieściach, gdzie otaczały go odrapane kamienice, na których strychach odbywały się potajemne procesy niesłusznie oskarżonych ludzi.
Kobieta – w powieści nie ma jednej dominującej postaci kobiecej. Przedstawicielki płci pięknej pełnią bardzo ważną rolę w życiu głównego bohatera. „Kobiety mają wielką moc”, mawiał Józef. Choć nie udało mu się zdobyć serca panny Bürstner, to z łatwością uwiódł pokojówkę Leni oraz praczkę z sądu. Stara i otyła pani Grubach, właścicielka pensjonatu, traktowała bohatera na innych zasadach niż pozostałych mieszkańców. Był on jej ulubionym najemcą, ponieważ potrafił z nią rozmawiać i był dla niej miły. Józef K., miał zamiar wykorzystać swoje znajomości z kobietami w swoim procesie, ponieważ wiedział, iż one potrafią zdziałać więcej w jego sprawie niż niejeden adwokat.
Praca – to jedyne pole sukcesów Józefa K. Bohater był prokurentem, który już w wieku trzydziestu lat miał wielkie szanse na osiągnięcie prestiżowego stanowiska wicedyrektora banku. Bardzo skrupulatnie wykonywał powierzone mu zadania, nigdy się nie spóźniał, wszystko robił najlepiej jak potrafił. Po aresztowaniu miał nadzieję, że dzięki pracy zapomni o osobistych problemach i zachowa jasność umysłu, lecz tak się nie stało.
Przemiana – Józef K. przeszedł metamorfozę. Z pewnego siebie człowieka odnoszącego sukcesy zawodowe i szanowanego obywatela stał się zagubionym i bezradnym oskarżonym, który utracił cały swój autorytet i stał się jedynie numerkiem w sprawie sądowej. Proces wywołał nieodwracalne zmiany w psychice głównego bohatera. Doprowadził nawet do tego, iż uwierzył on w swoją winę i uważał wyrok śmierci za uzasadniony, dlatego mu się poddał bez sprzeciwu.
Kara – motyw ten pojawia się przynajmniej dwukrotnie w powieści. Najpierw ukarani zostali Willem i Franciszek, na których poskarżył się przed sędzią śledczym Józef. Pomimo próśb bohatera siepacz nie zaprzestał chłosty, argumentując to słowami:
„(…)kara jest równie sprawiedliwa jak nieunikniona”.
W przypadku Józefa kara była nieporównywalnie wyższa, ponieważ wykonano na nim wyrok śmierci. Słowa siepacza ukazywały mechanizmy rządzące działaniami sądu, według którego każdy oskarżony był winny stawianych mu zarzutów.
Śmierć – okazała się karą, jaką musiał ponieść Józef K. za swoją niewinność. Egzekucja była bardzo nietypowa, przypominała raczej morderstwo. Ciężko doszukać się w kodeksach karnych formy pozbawienia życia skazanego poprzez porwanie go z domu, a następnie wbicie w serce noża. Przebieg egzekucji oraz sam fakt skazania Józefa na wyrok śmierci wydawał się być zupełnie nieuzasadniony. Bohater zginął niewiedząc nawet, o co został oskarżony.
Władza – instytucją reprezentującą władzę w Procesie jest sąd. Ciężko dopatrzyć się w nim jakichkolwiek pozytywnych cech. Biurokratyczna machina ma za nic obywateli swojego państwa. Instytucja uważa się za nieomylną, a poprzez aparat represji konsekwencje tego przekonania odczuwają oskarżeni o bliżej nieokreślone przestępstwa.
Samobójstwo – myśl o pozbawieniu się życia przemyka przez umysł Józefa tuż przed egzekucją w kamieniołomie. Świadczyło to o tym, iż sąd osiągnął swój cel i siłą wparł w K. poczucie winy.
Wędrówka – tak można nazwać drogę, jaką przebył Józef po stolicy w poszukiwaniu kolejnych budynków sądowych. Wraz z bohaterem czytelnik zwiedzał korytarze przypominające labirynt. Również tytułowy proces można odczytywać jako wędrówkę, której kresem była śmierć Józefa K.
Labirynt – poplątane korytarze były dla Józefa niemożliwe do przejścia bez pomocy znających je ludzi. Zarówno woźny jak i Titorelli służyli przez krótki czas jako przewodnicy głównego bohatera po mrocznych labiryntach sądowych. Ku wielkiemu zaskoczeniu Józefa okazało się, iż pomieszczenia kancelarii były dosłownie wszędzie. Niemal za każdą ścianą przebiegał jakiś korytarz. Również miasto przypomina mroczną plątaninę dróg, po której ciężko się poruszać. Labiryntem można nazwać także całe postępowanie sądowe, które nawet dla prawników były trudne do ogarnięcia.
Walka – podjął ją Józef z sądem. Za wszelką cenę próbował dowieść swojej niewinności, dlatego sprzeciwiał się głośno stosowanym wobec niego represjom. Swoim płomiennym przemówieniem na sali posiedzeń niemal osiągnął sukces w konfrontacji z sędzią, lecz widownia okazała się podporządkowana śledczemu. Józef starał się w swoją sprawę zaangażować kobiety i mecenasa, ale ostatecznie przegrał swoją walkę. Jego największą porażką było to, iż uznał siebie za winnego niedopełnionej zbrodni.
Samotność – Józef K. to bezdzietny kawaler, który zamieszkuje pokój w pensjonacie pani Grubach. Nie miał najbliższej rodziny, a ta dalsza odwiedzała go bardzo rzadko. Miał kobietę, ale jej nie kochał, nie był też przez nikogo kochanym. Dopiero tuż przed śmiercią zrozumiał, że żył w pojedynkę i nie dopuszczał do siebie innych ludzi. Autor zasugerował w ten sposób, iż samotność doprowadziła do upadku głównego bohatera.
Everyman – „każdy człowiek” – określenie to idealnie pasuje do Józefa K., bankiera o pospolitym imieniu, bez nazwiska, bez żadnych szczególnych cech charakteru czy wyglądu, jednym słowem był on uosobieniem przeciętności. Taka konstrukcja bohatera pozwala każdemu czytelnikowi wczuć się w sytuację Józefa K.
Józef K. – główny bohater powieści. Zredukowane do litery K. nazwisko wydaje się być zabiegiem celowym. Czyni z bohatera reprezentanta ludzkości, swoistego everymana, czyli każdego. Sytuacja, w której się znalazł, nie jest nietypowa i niepowtarzalna i może przydarzyć się każdemu. K. jest bohaterem niezindywidualizowanym, pracuje w banku i zostaje wplątany w biurokratyczną machinę, ale nie jako pracownik, lecz jako petent. Oskarżony i skazany na śmierć w procesie.
Leni – młoda, piękna pielęgniarka zajmująca się chorym na serce adwokatem Huldem, który zajął się sprawą Józefa. Była także jego gospodynią. Zaoferowała K. pomoc w procesie.
Huld – adwokat, znany jako popularny obrońca ubogich. Przyjaciel Karola, wuja K.. Swoich klientów traktował bez szacunku, chodziło mu jedynie o pieniądze.
Block – kupiec, który był od pięciu lat jednym z klientów adwokata Hulda. Poniżany przez niego, ale ślepo wpatrzony w jego słowa w nadziei, że ten doprowadzi jego proces do pomyślnego zakończenia.
Kapelan więzienny – to jego spotkał w katedrze Józef czekając na Włocha, który się nie zjawił. Opowiedział K. przypowieść o odźwiernym i chłopie, któremu nie udało się uniknąć swojego przeznaczenia. Również wplątany w sądowniczą machinę.
Titorelli – etatowy malarz sądowy, który swoje zajęcie odziedziczył po ojcu. To do niego udał się K. z listem, który otrzymał od fabrykanta. Swoją pracownię miał na poddaszu nędznego domu w biednej dzielnicy.
Panna Burstner – stenotypistka, która była lokatorką pensjonatu pani Grubach. W czasie aresztowania K. do jej pokoju weszli niżsi urzędnicy, którzy dokonywali aresztowania.
Pani Grubach – właścicielka pensjonatu, w którym mieszkał Józef K. Jego aresztowanie uznała za pomyłkę, zaś sama zachowywała się tak, jakby nic się nie stało.
Franciszek i Willem – dwaj niżsi urzędnicy, którzy dokonywali aresztowania K. Nie potrafili udzielić K. odpowiedzi na żadne z jego pytań, zwłaszcza na to, za co został aresztowany, gdyż - jak sami mówili - leżało to w kompetencjach wyższych urzędników. Jak się później okazało, byli oni urzędnikami banku, w którym pracował główny bohater.
Karol – wuj Józefa, który o jego procesie dowiedział się od swojej córki Erny będącej w stolicy na pensji. Drobny obywatel ziemski z prowincji. Zaprowadził K. do swego przyjaciela ze szkolnej ławy, adwokata Hulda, aby ten pomógł mu w jego procesie.
Główny bohater Procesu, Józef K., jest postacią niezindywidualizowaną, tzn. nie posiada żadnych cech, które by go wyróżniały spośród innych ludzi. Jest człowiekiem przeciętnym, typowym. Czytelnik wie o nim bardzo niewiele, ale niewiedza ta jest przez autora zamierzona. O Józefie K. wiemy na pewno tylko tyle, że ma trzydzieści lat i pracuje w banku. Autor wskazuje nam też, iż Józef ma ściśle określone nawyki: czasem odwiedza piwiarnię z kolegami, zaś raz w tygodniu kochankę Elzę. Wygląd Józefa K., poza bardzo ogólnymi informacjami, pozostaje do końca powieści nieznany. Jest to bohater niezależny, z nikim nie jest blisko związany, jest samotny. Dopiero absurdalny proces wytrąca go z normalnego trybu życia, zmuszając do działania.
Życie wewnętrzne bohatera również nie jest ukazywane – Proces nie jest powieścią psychologiczną. Autor podaje imię bohatera, ale nie ujawnia jego nazwiska, zastępując je inicjałem – pierwszą literą. Służy to ukazaniu bohatera jako tzw. everymana, czyli „człowieka każdego”, niczym nie wyróżniającego się od innych. Redukcja nazwiska w świetle tytułu utworu może także kojarzyć się z tekstami prasowych relacji z procesów sądowych – zawsze podawane jest tylko imię i pierwsza litera nazwiska oskarżonego. Główny bohater zostaje poddany bezsensownej, niezrozumiałej dla niego inwigilacji. Chociaż nie popełnił żadnego przestępstwa, został postawiony przed sądem, a jego proces był absurdalnym widowiskiem, gdyż Józef K. nie miał żadnej możliwości obrony.
Podsumowując możemy więc stwierdzić, iż Józef K. był solidnym, cenionym przez dyrektora pracownikiem. Prowadził ustabilizowane życie, którego porządek został zburzony dopiero w momencie aresztowania.
Według Encyklopedii PWN tragizm to
„kategoria estetyczna oznaczająca nierozwiązywalny konflikt między dążeniami jednostki a siłami zewnętrznymi (fatum, wyroki boskie, prawa natury) lub między różnymi dążeniami i skłonnościami tej samej jednostki, zakończony jej klęską”.
Mając to na uwadze możemy z pełną odpowiedzialnością nazwać Józefa K. postacią tragiczną.
Punktem zwrotnym w życiu głównego bohatera był dzień jego trzydziestych urodzin. Wtedy to po przebudzeniu zorientował się, iż w jego pokoju stoi rosły mężczyzna, który oznajmił mu, iż został aresztowany. Tak rozpoczyna się tragiczna historia człowieka oskarżonego o niedopełnioną zbrodnię i skazanego na podłą śmierć. Proces sądowy to z góry zaplanowana farsa, która miała przywołać Józefa do podporządkowania się absolutnej władzy. Jednak K. postanowił dowieść swojej niewinności, przez co wydał na siebie wyrok. Jego działania nie miały żadnych szans powodzenia wobec wszechobecnej machiny sądowej, która była w stanie zdławić siłą każdy bunt jednostki.
Podobnie jak inni bohaterowie tragiczni Józef jest skazany na samotność i niezrozumienie otoczenia. K. był zupełnie wyalienowany ze społeczeństwa, odnosił wrażenie, iż wszyscy dookoła wiedzieli więcej o jego sprawie, niż on sam. Nie miał najbliższej rodziny ani ukochanej osoby, wszystko musiał znosić w samotności.
Jego największą klęską, która doprowadziła go ostatecznie do śmierci, było pogodzenie się z wyrokiem sądu. Akceptując niesprawiedliwość, jaka go spotkała, przyznał się do zbrodni, której nie popełnił. Proces przeistoczył spokojne życie bohatera w przypominający koszmar ciąg niezrozumiałych wydarzeń, z którymi ten nie potrafił sobie poradzić, za co zapłacił życiem.
Pierwszym reżyserem, który zdecydował się przenieść dzieło Kafki na wielki ekran był jeden z najwybitniejszych ludzi kina – Orson Welles. Napisał on również scenariusz, a nawet zagrał niewielką rolę w filmie. Światowa premiera obrazu odbyła się 21 grudnia 1962 roku. Główną rolę Welles powierzył Anthonemu Perkinsowi, natomiast w postaci panny Bürnstner i Leni wcieliły się piękne Jeanne Moreau oraz Romy Schneider. Wybitny reżyser uważał ten film za swoje największe dzieło, lecz tego poglądu nie podzielała Akademia Filmowa. Twórca Obywatela Kane’a nie otrzymał za Proces żadnej nagrody.
Na uwagę zasługują drobne zamiany, których dokonał Welles względem oryginału. W filmie Józef K. nie ginie od ciosu nożem w serce, ale w wyniku eksplozji ładunku wybuchowego. Reżyser tłumaczył to tym, iż nie chciał pokazać zabójstwa Żyda po holokauście.
Film nakręcony był niezwykle niskim kosztem. Sceny biurowe zostały nakręcone w paryskiej stacji kolejowej Gare d'Orsay. Wellesowi bardziej niż na odwzorowaniu wydarzeń opisanych w Procesie zależało na uchwyceniu esencji Kafki i jego twórczości.
13 maja 1993 ukazał się remake Procesu. Film został wyreżyserowany przez Davida Jonesa, a głównej roli zagrał w nim Kyle MacLachlan. Na uwagę zasługuje również postać kapelana więziennego, w którego wcielił się sir Anthony Hopkins. W przeciwieństwie od poprzedniej, ta wersja Procesu została nakręcona w całości w Pradze.
1. Aresztowanie Józefa K. w dniu jego trzydziestych urodzin.
2. Rozmowa bohatera z nadzorcą, po której wciąż nie znał stawianych mu zarzutów.
3. Wyjście do pracy w asyście trzech urzędników, którzy byli obecni w jego mieszkaniu podczas aresztowania.
4. Powrót Józefa do domu i rozmowa z panią Grubach.
5. Późna wizyta K. w mieszkaniu panny Bürstner zakończona sprzeczką.
6. Telefoniczne powiadomienie o terminie pierwszego przesłuchania bohatera.
7. Poszukiwanie przez Józefa sali posiedzeń sądu pośród mieszkań czynszowych.
8. Przesłuchanie K. przez wrogo nastawionego sędziego śledczego.
9. Pozorne zwycięstwo bohatera w starciu z sądem.
10. Powrót Józefa po tygodniu do mieszkania, w którym odbyło się przesłuchanie, pomimo braku wezwania.
11. Rozmowa bohatera z praczką, która wyjawiła, iż była ona obiektem pożądania sędziego śledczego.
12. Porwanie praczki przez studenta.
13. Zwiedzanie korytarzy kancelarii przez K. w towarzystwie woźnego sądowego.
14. Zasłabnięcie Józefa w wyniku panującego w kancelarii zaduchu i mroku.
15. Chłosta Franciszka i Willema przez siepacza w bankowej rupieciarni na oczach Józefa.
16. Przyjazd od stolicy wuja Karola.
17. Wspólna wizyta w mieszkaniu mecenasa Hulda.
18. Rozpoczęcie płomiennego romansu Józefa z Leni, pokojówką schorowanego prawnika.
19. Pretensje wuja wobec Józefa o to, iż zamiast skupić się na procesie, ten uganiał się za kobietami.
20. Zniecierpliwiony brakiem sukcesów w procesie Józef postanowił podjąć decyzję o wymówieniu współpracy Huldowi.
21. Wizyta fabrykanta w gabinecie Józefa. Mężczyzna polecał K. usługi malarza Titorellego, który obracał się na co dzień w towarzystwie sędziów śledczych.
22. W mieszkaniu malarza bohater dowiaduje się, iż istnieją prawne możliwości uniknięcia srogiego wyroku. Odkrywa również, że pokój portrecisty połączony jest z pomieszczeniami kancelarii.
23. K. udaje się do Hulda zdeterminowany do wymówienia mu dalszej współpracy.
24. Na miejscu odkrywa, iż Leni sypiała z starym kupcem Blockiem.
25. Huld próbuje pertraktować z Józefem. Aby zademonstrować mu swoje możliwości prawnik upokorzył Blocka, traktując go jak psa.
26. Józef został zobowiązany do oprowadzenia po mieście włoskiego klienta banku.
27. Do osamotnionego w katedrze Józefa przemówił z ambony kapelan więzienny.
28. Duchowny w rozmowie z K. przytoczył przypowieść Przed prawem.
29. W przeddzień swoich trzydziestych pierwszych urodzin Józef K. został wyprowadzony przez dwóch mężczyzn do kamieniołomów, a tam zamordowany.
„Ktoś musiał zrobić doniesienie na Józefa K., bo mimo że nic złego nie popełnił, został pewnego ranka po prostu aresztowany”
„K. żył przecież w państwie praworządnym, wszędzie panował pokój, wszystkie prawa były przestrzegane, kto śmiał go we własnym mieszkaniu napadać?”
„Nasza władza, o ile ją znam, a znam tylko najniższe służbowe stopnie, nie szuka winy wśród ludności, raczej wina sama przyciąga organy sądowe, które ją wówczas ścigają, jak mówi ustawa, i wysyłają nas, strażników. Takie jest prawo. Gdzie więc może tu zajść jakaś pomyłka?”
Willem
„Wnioskuję to z tego, że jestem wprawdzie oskarżony, ale nie mogę znaleźć najmniejszej winy, o którą można mnie było oskarżyć. Ale i to jest drugorzędną sprawą: kto mnie oskarża? - oto zasadnicze pytanie”
Józef K.
„(…) radzę panu mniej zajmować się nami i tym, co się z panem stanie, natomiast więcej myśleć o sobie. I lepiej nie robić tyle hałasu z tą pańską niewinnością, bo to psuje niezłe wrażenie, jakie pan na ogół sprawia”
Nadzorca
„Pan jest aresztowany, pewnie, ale nie powinno to panu przeszkadzać w wykonywaniu zawodu. I nie powinno to również wpłynąć na codzienny tryb pańskiego życia”
Nadzorca
„Pan jest wprawdzie aresztowany, lecz nie tak, jak to bywa aresztowany złodziej. Jeśli się aresztuje złodzieja, wówczas jest źle, ale takie aresztowanie... Wydaje mi się, że jest to jakby coś uczonego (…) czego wprawdzie nie rozumiem, ale czego się też nie musi rozumieć”
Pani Grubach
„Oto są akta sędziego śledczego (…) Proszę w nich spokojnie czytać dalej, panie sędzio śledczy, tej księgi win zaiste się nie boję, mimo że jest mi niedostępna, ponieważ mogę ją uchwycić tylko dwoma końcami palców i nie wezmę jej całą ręką”
„Nie ma wątpliwości, że za wszystkimi funkcjami tego sądu, a więc w moim wypadku za aresztowaniem i dzisiejszym przesłuchaniem, stoi jakaś wielka organizacja. Organizacja, która zatrudnia nie tylko przekupionych strażników, ograniczonych nadzorców i sędziów śledczych, mających w najlepszym razie skromne wymagania, lecz także utrzymuje biurokrację wysokiego i najwyższego stopnia, z nieodzownym a niezliczonym orszakiem sług, pisarzy, żandarmów i innych pomocników, może nawet katów, tak jest, nie cofam tego słowa”
„Więc to tak! (…) Przecież wy wszyscy jesteście, jak widzę, urzędnikami, jesteście tą przekupną bandą, przeciwko której wystąpiłem, stłoczyliście się tutaj jako gapie i szpicle, utworzyliście pozorne partie, z których jedna oklaskiwała mnie, aby mnie wybadać, chcieliście nauczyć się sztuki zwodzenia niewinnych!”
Józef K.
„(…) kara jest równie sprawiedliwa jak nieunikniona”
Siepacz
„Zupełnie nie uważam ich bowiem za winnych, winna jest organizacja, winni są wysocy urzędnicy”
Józef K.
„Mieć taki proces, znaczy, już go przegrać”.
Wuj Karol
„Ależ pan pracuje w sądzie w pałacu sprawiedliwości, a nie w tym na strychu”
Józef K.
„Werbuję sobie pomocnice (…) najpierw panna Bürstner, potem żona woźnego sądowego, a wreszcie ta mała pielęgniarka, która ma na mnie jakąś niepojętą ochotę. Jak ona tu sobie siedzi na moich kolanach, jakby to było jedyne, dla niej stworzone miejsce!”
Józef K.
„Chodzi o możliwie zupełne wyeliminowanie obrony, obwiniony powinien być zdany we wszystkim na siebie samego. W gruncie rzeczy niezły punkt widzenia, ale nic mylniejszego nad wniosek, że w sądzie tym adwokaci są obwinionym niepotrzebni. Przeciwnie, w żadnym innym sądzie nie są tak potrzebni jak w tym. Postępowanie sądowe bowiem jest na ogół trzymane w tajemnicy, nie tylko przed publicznością, ale także przed oskarżonym”
Mecenas Huld
„Pogarda, jaką przedtem żywił dla procesu, znikła bez śladu”
„To prawo ma tylko najwyższy, dla pana, dla mnie, dla nas wszystkich, niedosięgły sąd”
Titorelli
„Mimo to ci, którzy mają w tym doświadczenie, są w stanie w największym tłumie poznać oskarżonych co do jednego. Po czym? - zapyta pan. Moja odpowiedź nie zadowoli pana. Oskarżeni są właśnie najpiękniejsi. Nie może ich tak upiększać wina, bo - tak muszę przynajmniej mówić jako adwokat - nie wszyscy są przecież winni, nie może też czynić ich już teraz tak pięknymi słuszna kara, bo przecież nie wszyscy są karani - może to więc polegać tylko na wdrożonym przeciw nim postępowaniu, to ono wyciska na nich jakieś piętno”
Mecenas Huld
„Ale ja nie jestem winny (…) to omyłka. Jak może być człowiek w ogóle winny? Przecież wszyscy jesteśmy tu ludźmi, jeden jak drugi”
„Kobiety mają wielką moc”
„Smutne zapatrywanie (…) Z kłamstwa robi się istotę porządku świata”
„Prosta opowieść przybrała spotworniałą postać”
„Jedyne, co teraz mogę zrobić (…) to zachować do końca spokój, rozwagę, rozsądek. Zawsze pragnąłem dwudziestoma rękami naraz chwytać świat, i to nawet dla niesłusznego celu. To było mylne; czy mam teraz pokazać, że nawet jednoroczny proces nie zdołał mnie niczego nauczyć? Czy mam odejść jak człowiek niepojętny? Czy mam pozwolić, by mówiono o mnie, że na początku procesu chciałem go ukończyć, a teraz na jego końcu znowu go zacząć? Nie chcę, by tak mówiono. Jestem wdzięczny za to, że dano mi na tę drogę tych półniemych, nic nie rozumiejących panów i że mnie samemu pozostawiono, abym powiedział sobie o tym, co nieuchronne”.
Józef K.
„Kto to był? Przyjaciel? Dobry człowiek? Ktoś, kto współczuł? Ktoś, kto chciał pomóc? Byłe to ktoś jeden? Czy byli to wszyscy? Byłaż jeszcze możliwa pomoc? Istniały jeszcze wybiegi, o których się zapomniało? Na pewno istniały”
„Gasnącymi oczyma widział jeszcze K., jak panowie, blisko przed jego twarzą, policzek przy policzku, śledzili ostateczne rozstrzygnięcie. «Jak pies!» - powiedział do siebie: było tak, jak gdyby wstyd miał go przeżyć”
bibliografia
1.Bieńkowski Z., Listy Kafki, [w:] Modelunki, Warszawa 1966
2.Bieńkowski Z., Nad dziennikami Kafki, [w:] F. Kafka, Dzienniki (1903-1923), Kraków 1961
3.Brod M., Franz Kafka. Opowieść biograficzna, Warszawa 1982
4.Camus A., Nadzieja i absurd w dziele Franza Kafki, [w:] Eseje, Warszawa 1974
5.Ernst P., Frnaz Kafka: koszmar rozumu, Warszawa 2003
6.Garaudy R., Realizm bez granic. Picasso – Saint-John Perse – Kafka, Warszawa 1967
7.Janouch G., Rozmowy z Kafką. Notatki i wspomnienia, Warszawa 1993
8.Kafka F., Dzienniki (1903-1923), Kraków 1961
9.Karst R., Drogi samotności. Rzecz o Franzu Kafce, Warszawa 1960
10.Pieczara M., Franz Kafka. Proces, Warszawa 1991
11.Rogalski A., Profile i preteksty, Warszawa 1958
12.Rogalski A., Tryptyk miłosny. Soren Kierkegaard – Regine Olsen, Franz Kafka – Felice Bauer, Emile Verhaeren – Marthe Massin, Warszawa 1977
13.Szewczyk W., Literatura niemiecka w XX wieku, Katowice 1964
14.Wagenbach K., Franz Kafka, Warszawa 2006
15.Walser M., Opis formy – studium o Kafce, Warszawa 1982
16.Wiech A., Franz Kafka. Proces, Warszawa 1990
17.Wilczycka D., Proces Franza Kafki, Lublin 2006
18.Wydmuch M., Frnanz Kafka, Warszawa 1982
19.www.pl.wikipedia.org
20.www.en.wikipedia.org
21.www.franzkafka.ovh.org